Morgunblaðið - 09.08.1988, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 9. ÁGÚST 1988
19
dauðans eru þeir strengir sem þar
er leikið á.
Ólafur Jóhann átti heima í Grafn-
ingnum í einungis tíu ár tæp. En
þar leið bemska hans og æska frá
fimm_ ára aldri þar til á sextánda
ári. Á þessu aldursskeiði greypist
landið, sveitin fljótið vatnið mýrin
og fjallið, svo fast í vitund hans að
allt til dauðadags er hann að vinna
úr þeim hughrifum.
Og hvílík úrvinnsla.
Hann hafði mikils að minnast og
margs að sakna. Fátækur er sá sem
aldrei kemst í kynni við slíkt og
áþekkt umhverfi. Getur hann öðlast
hinn sára söknuð sem, ásamt öðru,
genr mann að skáldi?
Ég nefndi tregaslag. Eigi að síður
er í þessum bókum talsvert af létt-
um kvæðum, meira að segja um
dauðann:
Hér ertu að kvöldi, kæri vin,
kominn úr þínu vosi.
Og svo framvegis, allar vísurnar
í þessum dúr, í glettnislegri og til-
gerðarlausri einlægni.
Ólafur Jóhann hafði róttækar
skoðanir í stjómmálum. Þjóðmála-
umræður fundu sér leið inn í sögur
hans og þótti ekki öllum jafn gott.
Margur maðurinn snerist gegn hon-
um af þeim sökum. Þeir sáu ekki
skóginn fyrir trjánum. Ég veit ekki
hvort hann var flokksbundinn. Hitt
veit ég að skoðanir hans vom ekki
flokksbundnar. Hann lét aldrei
múlbinda sig heldur sagði þeim
hispurslaust til syndanna sem héldu
að þeir ættu hann. Það átti hann
enginn.
Vinum sínum var hann hollráður
og traustur en óvæginn þeim sem
hann átti grátt að gjalda, þó manna
fúsastur til sátta. Hann er talsmað-
ur hinna fomu dyggða í skáldverk-
um sínum og slakar aldrei á klónni
hvemig svo sem fleyið veltist í
straumkasti frá nýjum stefnum,
hvemig svo sem boðberar hömuðust
við að færa þessar dyggðir á kaf.
Jafnframt gerði hann sér ljóst að_
nú á tímum eiga þær ekki upp á
pallborðið hjá þjóðum heims. Ekki
grynnkar sú vitneskja hinn djúpa
trega sem oft setur svip á rit hans
og nær hámarki í ljóðabókunum
þremur.
Ein af þeim kröfum sem Ólafur
Jóhann gerði til sín var að skrifa
ekki um annað en það sem hann
þekkti. Þar í birtist krafa hans um
að vera heill og sannur. Af því leið-
ir aftur þversögnina að meðan
lífsfjörið er mest em sögur hans
alvarlegar og stundum þungar en
eftir því sem líður á ævina bregður
æ oftar fyrir ríkri gamansemi.
Dæmi um það er hið þrídeilda verk
sem hefst með Gangvirkinu og þá
ekki síður Hreiðrið.
Fáir renna æviskeið sitt án þess
einhvemtíma að lenda í þrenging-
um, ekki síst rithöfundar._ Gang-
virkið kemur út árið 1955, Á Vega-
mótum sörnuleiðis. Þá verður langt
hlé hjá Ólafi Jóhanni sem hann
rýfur ekki fyrr en 1962 með stuttri
bamabók, Spóa, og þó eftirminni-
legar árið 1965 með tveimur sögum
í Leynt og ljóst. Önnur þeirra er
ein frægasta saga hans: Bréf séra
Böðvars, en hin Mýrin heima, þjóð-
arskútan og tunglið, þar sem örlar
á þeim efnivið sem síðar á eftir að
reynast gmnnstoðin í ljóðagerð
hans.
En árið 1972 kemur Hreiðrið,
smásagnasafnið Seint á ferð og
ljóðabókin Að lauffeijum. Enn verð-
ur bið á því að framhaldið á Gang-
virkinu birtist. Hvað veldur svo
langri töf?
Hreiðrið er bráðskemmtileg bók.
Og afar forvitnileg. Mér hefur oft
dottið í hug að í henni sé að finna
skýringu á þeim drætti sem varð á
framhaldi af Gangvirkinu.
En hvernig sem því er háttað þá
er hitt ljóst að Ólafur Jóhann hefur
notað tímann til að meta og endur-
meta stöðu sína og sjónarmið öll.
Bein afleiðing af því mati er ljóða-
gerð sem augsýnilega er allra miðla
hentugastur til að koma endurvökt-
um tilfínningum hans á framfæri
og á líka eftir að bera ríkulegan
ávöxt. Jafnframt vinnur hann að
hinu þrídeilda verki sem hófst með
Gangvirkinu og kemur með Seið
og hélog árið 1977 og Dreka og
smáfugla árið 1983.
Ólafur Jóhann unni heimili sínu,
konu og tveimur sonum, en var
jafnframt elskhugi og þjónn
íslenskrar tungu. Við kunningjar
hans gleymum ekki orðum hans,
mæltum fyrir mörgum árum í læri-
sveinahópi ef svo má segja, að nú
væri hann að byija að gruna hvað
íslensk tunga væri. Okkur þótti
þetta dálítið furðulegt því þá þegar
vissu þeir sem vildu að hann var
orðinn einn af snjöllustu málvitund-
armönnum okkar. Síðar hef ég skil-
ið orð hans betur. Hin ríka mál-
kennd hans, tekin í arf frá foreldr-
um og glædd af góðum lestri, dugði
honum langt eins og sjá má af
fyrstu sögum hans, bamabókunum.
Stöðugur agi og leit að hreinleika
gerði mál hans bjart og tært. Því
til sönnunar er óþarft að vitna í
einstaka þætti í skrifum hans, öll
gnæfa þau upp úr meðalmennsk-
unni. Sjálfur mun hann hafa talið
sig ná bestum árangri í meðferð
tungunnar í tveimur síðari bindum
hins þrídeilda verks sem hefst með
Gangvirkinu. Sjálfsagt er það rétt.
Og sannast sagna er málgaldur
hans þar með ólíkindum. Ég man
að einhveijum ritdómara fannst
nokkrir þáttanna renna hægt fram.
En einmitt í hinum lygnu vötnum,
þar er dýpið mest.
Vináttu hans og margan vinar-
greiða fæ ég ekki fullþakkað.
Oft hef ég spurt sjálfan mig hvar
Ólafur Jóhánn hafi fundið þá tæru
lind sem streymdi fram í málfari
hans. Hvaðan komu honum orðin
sem okkur vantaði en léku honum
á tungu? Hvaða göldrum beitti hann
til að fá hveija setningu í löngum
málsgreinum til að rísa og lifa,
hveija og eina einustu?
Ólafur Jóhann varpaði líka fram
þessari spurningu þegar hann orti
um skáld. Og svaraði sér sjálfur:
Undrandi verð ég eins og fyr
og enn ég spyr í hljóði:
Hvert voru orð svo dýrleg sótt,
svo dularfullur styrkur?
I djúpa nótt.
I djúpa nótt og myrkur.
Jón Dan
Það er mönnum einsog Ólafi Jó-
hanni sem íslenskar bókmenntir
eiga orðstír sinn að þakka. Höfund-
um með hæfileika til að skapa eftir-
minnilegan skáldskap úr sínum við-
fangsefnum og þar að auki kraft
og áræði til að helga sig allan jafn
ójarðnesku fyrirbæri og bókmennt-
irnar eru. Enda er svo að sjá, þegar
litið er yfir verkaskrá Olafs Jó-
hanns, að hann hafí snemma verið
ráðinn í að skrifa hvað sem það
kostaði; sextán ára var hann þegar
fyrsta bókin kom á markaðinn, og
svo fylgdu tvær í viðbót á næstu
tveimur árum. Innan við þrítugt
hafði hann skrifað ekki færri en
níu bækur, og þar á meðal nokkrar
sem verða að teljast til merkari
bókmenntaverka þessa tímabils:
Fjallið og draumurinn, þessi fjögur-
hundruðsíðna skáldsaga frá 1944;
Litbrigði jarðarinnar frá 1947, sem
kannski mætti kalla unglingabók
þótt hugtakið væri varla þekkt þá;
í það minnsta gæti metnaður höf-
undarins verið allri greininni fyrir-
mynd, enda hefur bókin verið þýdd
og gefín út víða um heim. Þá er
ekki síður ástæða til að minnast á
smásagnasöfnin þijú: Kvistir í alt-
arinu, frá ’42, Teningar í tafli, frá
’45 og Speglar og fíðrildi, frá ’47.
I þessum bókum er að finna perlur
sem verða að teljast með því besta
sem skrifað hefur verið af smásög-
um á íslensku; þar á meðal má
nefna sögur sem flestir af minni
kynslóð hafa kynnst á leið í gegnum
skólakerfíð og gerðu mörgum þá
píslargöngu léttbærari, sögur ein-
sog Hengilásinn, um sveitadrenginn
sem fer með aleiguna í kaupstaðinn
til að kaupa helst allt í veröldinni
en kemur út með einn hengilás sem
hann hefur ekkert að gera við, eða
sagan Reistir pýramídar um það
þegar Friðmundur Engiljón, vitrasti
smiður í heimi, kemur á bæinn til
að smíða nýja hlöðu og nýtt fyós,
og kennir sveitapiltinum í leiðinni
að skilja dularfyllstu byggingarlist
jarðarinnar.
Þetta var á einhveijum mestu
umbrotatímum íslandssögunnar,
tímum hemámsins sem linnti svo
ekki þegar stríðinu lauk; árunum
þegar endanlegur sigur vannst í
fullveldisbaráttunni, sigur sem þó
var örlítilli beiskju blandinn vegna
þess að ýmsum þótti sem erlent
stórveldi, og ekki það menningar-
legasta, vildi jafnharðan kaupa það
frelsi sem þjóðinni áskotnaðist, og
það sem verra var: margir hérlend-
is virtust reiðubúnir að selja allt sem
borgað yrði fyrir með dollurum.
Þessi barátta, baráttan fyrir varð-
veislu sjálfs þjóðemisins, setti mjög
mark á skoðanir og verk Ólafs Jó-
hanns, einsog sjá má af hinum stóra
sagnaflokki hans sem hófst með
Gangvirkinu, ’55 og lauk svo með
Seiður og hélog ’77 og Drekar og
smáfuglar ’83. Þótt þetta vam-
arstríð fyrir varðveislu gamalla
gilda tæki stundum á sig þá mynd
að verið væri að agnúast út í nú-
tímann sjálfan, og að hrakspár
margra góðra höfunda og menning-
arvita um örlög þjóðar og tungu
rættust ekki, sem betur fer, þá má
hinu ekki gleyma að við værum
eflaust verr stödd í þeim efnum ef
jafn skilvirkir baráttumenn og Ólaf-
ur Jóhann hefðu ekki gefið þessum
málum gaum.
Ég get ekki sagt að ég hafí
kynnst Ólafí Jóhanni persónulega.
Við hittumst aðeins einu sinni. Það
var í maí fyrir þremur árum, Rithöf-
undasambandið efndi til samkomu
sem kallaðist Dagur ljóðsins, í
fyrsta sinn, og daginn fyrir sam-
komuna uppgötvaðist að það hafði
gleymst að póstleggja boðsmiða til
nokkurra heiðurs- og mektar-
manna, þar á meðal Olafs Jóhanns.
Ég var yngsti maðurinn í stjórninni
og var gerður út af örkinni ásamt
tveimur öðrum álíka grænjöxlum
til að fara og afhenda þessa boðs-
miða persónulega. Hjá Ólafi Jó-
hanni við Suðurgötuna fengum við
skemmtilegar móttökur; hann var
í aðra röndina hinn þverasti, vildi
ekki sjá þennan boðsmiða og hafði
uppi hæðnisorð um þann hégóma
og þá fordild að lesa hástöfum yfír
heilan bíósal einhver ljóð, sem væru
f eðli sínu best til þess fallin að
njóta í einrúmi. Á hinn bóginn var
hann höfðinglegur heim að sækja,
bauð okkur bláókunnugum til stofu,
reiddi kaffi og konfekt og skemmti
okkur með sögum lengi kvölds.
.Ég hef hér aðeins getið um brot
af verkum Ólafs Jóhanns, og ég læt
einnig öðrum eftir að tíunda viður-
kenningar sem hann hlaut, af ýmsu
tagi. Ég nefni það eitt að það var
Rithöfundasambandi íslands til
mikils sóma að hafa hann sem heið-
ursfélaga undanfarin ár. Sem for-
maður þeirra samtaka, og sem
óbreyttur lesandi og aðdáandi verka
Ólafs Jóhanns kveð ég hann með
söknuði og votta aðstandendum
samúð.
Einar Kárason
Við þekktumst aðeins í rúm tvö
ár. Ég var að skrifa dálitla mennta-
skólaritgerð um nokkrar af smásög-
um hans, og langaði þess vegna til
að hitta hann. Það var auðfengið.
Marskvöldið, þegar við hittumst í
fyrsta sinn, líður mér ekki úr minni.
Við sátum og spjölluðum um sög-
umar fram á nótt, og það var mér
mikið ævintýri. Hann var auðugur
maður. Ekki að efnislegum gæðum;
fátt var honum fjær skapi en slík
auðæfí; heldur að andlegum auði.
Og fáir hygg ég, að hafí verið jafn-
örlátir á að deila auði sínum með
öðrum og hann.
„Hann skorti tómlætið,“ var sagt
um Heinrich Böll látinn. Þessi orð
hafa komið í huga minn nú, þegar
Ólafur Jóhann er dáinn. Honum
stóð ekki á sama um neitt, hann
leiddi ekkert hjá sér. í huga hans
voru bókmenntimar og þjóðfélagið
tvíeyki, sem ekki varð klofíð í sund-
ur. Menn, sem líta svo gagnrýnum
augum á umhverfí sitt, mæta tíðum
efasemdum, jafnvel andspymu
þeirra, sem geta ekki eða vilja ekki
horfast í augu við samtíma sinn.
Fáir ungir höfundar hafa í fyrstu
þolað jafn ranglátar viðtökur gagn-
rýnenda og Ólafur Jóhann Sigurðs-
son. Sögur hans vom sagðar „út í
hött“ eða „koma mönnum nauðalít-
ið við“, þegar þær vom fyrst gefn-
ar út í lok fjórða áratugarins og í
upphafí þess fímmta. Og það er
undarleg staðreynd, að jafnstór-
brotið listaverk og „Píus páfí yfír-
gefur Vatíkanið", einhver áhrifa-
mesta smásaga, sem rituð hefur
verið á íslensku, fékkst í fyrstu
ekki birt, þar eð hún þótti of dapur-
leg, of myrk.
Þegar Ólafur Jóhann Sigurðsson
flutti til Reykjavíkur geisaði kreppa
í íslensku þjóðfélagi. Hann lýsti
stundum þeirri sýn, sem þá blasti
við honum í höfuðborg landsins:
atvinnuleysingjum í Verkamanna-
skýlinu, krepptum og matarlausum
öldungum í Austurstræti, fátækt-
inni sem blasti við í hveijum glugga,
þegar gengið var upp Hverfísgötu.
Því er ekki að undra, að vonin um
að bæta úr bágindum alþýðu manna
skyldi verða leiðarstjaman í ritverk-
um hans. Hann dró hvergi undan,
hann leiddi lesendur sína inn í aum-
ustu kot og þurrabúðir, stillti þeim
upp í návígi við örbirgð og atvinnu-
leysi, og síðast en ekki síst: Hann
sýndi þeim niðurlæginguna og fírr-
inguna, jafnvel bijálsemina, sem
slíkt leiðir yfír fólk. Og þótt allar
bókmenntir séu mótaðar af
samtíma sínum, þá hygg ég, að
margar af sögum Ólafs Jóhanns
Sigurðssonar hljóti að teljast eilíf
varnaðarorð um þær hörmungar,
sem eru og verða fylgikonur fá-
tæktar og allsleysis.
áíðar sóttu önnur mein í íslensku
þjóðfélagi að huga Ólafs Jóhanns.
Vöm íslenskrar tungu og menning-
ar gegn innrás erlendra áhrifa varð
honum hjartaris mál. hann talaði
stundum um þjóðfrelsissteininn,
sem við þyrftum að ýta upp brekk-
una; og var oft svartsýnn á að sá
steinn kæmist nokkumtíma alla leið
upp á brún. Sjálfur gekk hann með
reginafli að þessu verki. Fáir menn
hafa verið jafnkröfuharðir um með-
ferð tungunnar, undirstöðu alls
þjóðfrelsis, og hann. Og það hlýtur
að vera öllum hollt, sem eitthvað
fást við að letra á blað, að ganga
í smiðju til hans. Hann kenndi mér
margt, ótalmargt, um íslenska
tungu, færði mér í hendur sjóð, sem
ég fæ aldrei fullþakkaðan honum.
Við lifum „á öld hrævarelds og
grímu", sagði hann í einu af síðustu
ljóðum sínum. Honum féll illa margt
í fari samtímans; hann leit á heim
okkar sem blekkingaheim, auglýs-
ingaheim. Sérstaklega var hann
gagnrýninn á fjölmiðla samtímans.
Ég hringdi til hans í síðasta sinn
mánudaginn 25. júlí. Erindið var
það, að biðja hann um dálítið spjall
í Þjóðlífí í tilefni af sjötugsafmæl-
inu, sem fór í hönd. Hann beiddist
undan, sagðist ekki vera neinn fjöl-
miðlamaður. Honum var fátt fjær
skapi en auglýsa sjálfan sig; og
eiginlega held ég, að honum hafí
ekki fundist hann eiga heima í þeim
auglýsingaheimi, þeim grímuheimi,
sem við. lifum í.
Nú er höggvið skarð í raðir Suð-
urgötufólks. Önnu, Jóni og Ólafi
sendi ég dýpstu samúðarkveðjur.
Segja má með nokkrum sanni,
að listamenn lifí, meðan verk þeirra
lifa. Ég er þess fullviss, að verk
Ólafs Jóhanns Sigurðssonar munu
lifa lengi — lengur en flest önnur
listaverk.
Einar Heimisson
Þegar Ólafur Jóhann Sigurðsson
er nú kvaddur á braut, einn af snill-
ingum íslenskra skáldmennta á
okkar dögum, verður þeim sem eft-
ir hann skal mæla tregt að velja
orð við hæfí. Stórt er það skarð sem
slíkur maður lætur eftir sig. Þeim
hugblæ sem óhnikanleg návist
dauðans vekur í bijóstum okkar
hefur hann sjálfur lýst með sínum
nærfærna og skáldlega hætti. Ljóð-
ið stendur í bókinni Að lauffeijum
og heitir Gamlar vísur um blóm:
Undir dumbrauðum kvöldhimni drúpir eitt
blóm
með daggir á hálfvöxnum fræjum.
Og senn kemur haustnótt á héluðum skóm
og hjúpar það svalköldum blæjum.
Þvi veðrið er annað en var hér í gær
og vorið og sumarið liðið.
Hinn nafnlausi brunnur mun niða þér fjær,
hitt nálgast sem fyrir var kviðið.
Þú hræðist ei lengur þinn hlut og þinn dóm,
en hjarta þitt glúpnar og viknan
Undir dumbrauðum kvöldhimni drúpir eitt
blóm,
- það deyr kannski í nótt og bljknar.
Ólafur Jóhann sótti skáldmál sitt
einatt til náttúrunnar. Brunnur,
uppspretta var tíðnotað tákn hjá
honum og stóð fyrir æskuna, hið
upprunalega og óspillta. Andspænis
þessu var eyðing, hrömun, helvegur
jafnt í bókstaflegum sem óeiginleg-
um skilningi. En dauðinn kemur til
manna með ýmsu móti. Ólafur Jó-
hann dó óbugaður og hafði skilað
miklu starfí, trúr hinu besta í erfð
lands, þjóðar og tungu sem vinur
hans og skáldbróðir kvað um. Í
söknuð okkar blandast þakklætis-
kennd að hafa átt hann og eiga
verk hans sem geyma hug hans og
SJÁ BLS.: 42
Knud Engaard, forseti Norðurlandaráðs, afhendir Ólafi Jóhanni
Sigurðssyni bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs.