Morgunblaðið - 09.08.1988, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 9. ÁGÚST 1988

ÓLAFUR JÓHANN SIGURÐSSON
RITHÖFUNDUR
Ungur kvað Jónas Hallgrímsson
langan óð sem ber latneskt heiti,
Ad amicum (Til vinar). Þar lýsir
hann því með táknlegum hætti,
hvemig Vináttan kom í þennan
heim á árdögum lífsins sem engill,
sendur mönnum frá skaparanum,
því að þeir voru ekki sjálfum sér
nægir án hennar. Svo mikil tíma-
skil markaði sá dagur er þetta varð,
að skáldið kallar hann fyrsta Sum-
ardag mannkyns og þangað eigi sá
uppruna sinn að rekja sem vinur
sé. Með öðrum orðum: Vinur er
guðsgjöf.
Þessi hugsun Jónasar vitjar mín
nú, þegar ég kveð hinztu kveðju
Olaf Jóhann Sigurðsson. Það var
mér dýrmæt gjöf að eignast fyrir
svo sem aldarfjórðungi vináttu
hans, sem aldrei fölskvaðist upp frá
því, vináttu sem fól í sér góðhug,
ræktarsemi og heilindi — að hafa
fengið að njóta, í einu orði sagt,
drengskapar hans allan þennan
tíma. Sárt er þegar slíkur vinur er
kvaddur á braut snögglega. En það
huggar að ég sé honum ekki á bak
að fullu og öllu, hann verður áfram
nálægur í huga mér eins og verið
hefur, jafn lengi og auðnan gefur.
Þannig hlýtur því einnig að vera
háttað um alla sem horfa á eftir
tryggðavinum héðan, þeir fara að
vísu, en fara þó ekki.
Ólafur Jóhann Sigurðsson skip-
aði sér ungur maður í röð þeirra
höfunda sem fremstir standa hér-
lendis á þessari öld. Margháttuð
verk hans, í lausu máli og bundnu,
varðveita kjamann í honum sjálf-
um, hugsjónir hans og viðhorf,
skaphöfn og hjartalag, þar er alls
þessa að leita milliliðalaust og þó
ýmist í ljósi eða leynum, eins og
oft vill verða í skáldskap. Ritstörf
voru Ólafi Jóhanni ekki föndur,
heldur köllun, glíma við sjálfan sig
og þann tíma sem fóstraði hann.
Ósvikult starfaði hann samkvæmt
því á hveiju sem valt. Engin leið
er að gera ævistarfí hans, svo um-
fangsmikið sem það er, nein skil í
vinarkveðju á hraðfleygri stund,
slíkt næði alltof skammt, enda rúm-
ast það réttilega hvergi annars
staðar en í bókmenntasögunni
sjálfri. Þar mun því verða svo farið,
eins og sannazt hefur um skáld
allra tíma, að einn hampar þessu,
annar hinu, ýmist eftir geðslagi sínu
eða því hvemig vindar blása þá og
þá.
Enda þótt Ólafur Jóhann Sig-
urðsson lýsi sjálfum sér betur 5
verkum sínum en gert verður af
nokkmm öðmm með almennum
orðum, kemst ég ekki hjá því að
staldra hér við, að því leyti sem að
mér snýr persónulega.
Svo er mál með vexti, að ég
samdi liðlega þrítugur bók um ævi
og skáldskap Steingríms Thor-
steinssonar. Hún kom út 1964.
Fram undir þann tíma lagði ég ríkt
við að ná tökum á aðferðum í kveð-
skap, þó svo mér yrði það á að rita
laust mál lítils háttar. Árið 1962
nefndi Snorri skáld Hjartarson við
mig að vinur sinn, Ólafur Jóhann
Sigurðsson, væri allra manna
fremstur í því að líta yfir handrit
og prófarkir. Þá þekkti ég Ólaf
Jóhann varla nema af lestri bóka
hans og góðu orði sem fór af þeim
mannkostum sem hann prýddu.
Þetta varð til þess að ég gekk fyrir
Ólaf og bað hann um að lesa próf-
örk af ljóðabókinni Stund og stöð-
um. Hann vékst ljúfmannlega undir
það. Einn sunnudagsmorgun
skömmu seinna, ef mig misminnir
ekki, birtist hann allt í einu fyrir
dyrum úti þar sem ég átti heima,
í Laugameshverfi, með próförkina
milli handa, hafði gert sér ferð
þangað óumbeðið heiman frá sér í
miðbænum. Ég man hvað ég undr-
aðist sinnu hans gagnvart mér
stráknum, og ekki gleymist mér
heldur, með hve mikilli rökvísi og
hæversku hann fylgdi eftir þeim
athugasemdum sem hann gerði við
textann. Af þessu leiddi síðan hitt
sem meira var, að ég fékk því svo
fyrir komið að útgefandi réð hann
til þess að lesa með mér alla fyrstu
próförk bókarinnar um Steingrím
Thorsteinsson saman við prent-
smiðjuhandrit og því næst las hann
aðra próförk til viðbótar. Við unnum
jafnan saman þann tíma heima hjá
honum í Suðurgötu 15. Og er skjót-
ast af því að segja, að á þeim mán-
uðum varð vinnustofa Ólafs Jó-
hanns Sigurðssonar einn af háskól-
um mínum, og ekki sá slakasti. Við
sátum einbeittir í verkstæði hans
dag eftir dag með alls konar gögn
á lofti, orðabók Konráðs Gíslason-
ar, Sigfúsar Blöndals, Fritzners og
fleira og fleira, ef því var að skipta,
veltum hlutunum fyrir okkur,
skeggræddum og ályktuðum;
hverja klausu grandskoðaði Ólafur
hvassri sjón. Hann var gagnmennt-
aður í íslenzku máli, eins og rit
hans bera vitni um, aðgætinn
hreintungumaður, og helzt greindi
okkur á þegar mér fannst óhætt
að veifað væri iausum hala, af ein-
hveijum ástæðum. En þetta var
smáræði, allt varð samstarfíð mér
til mikils þroska, og þessar vinnu-
vikur bundumst við Ólafur Jóhann
þeim innri böndum sem aldrei slitn-
uðu. Þá kynntist ég ekki aðeins
verkfærni hans, þjálfun hins sanna
atvinnumanns, heldur líka þvi hve
mörgum góðum eðliskostum hann
var búinn, skarpskyggni, trú-
mennsku, fómfýsi, svo ég nefni
fátt eitt.
Þar eð Ólafur Jóhann var texta-
lesandi með yfirburðum og jafn-
framt bóngóður fór ótrúlega mikið
af starfstíma hans, ævitímanum
sem eyðist eins og þar stendur, í
lestur ýmiss konar handrita og próf-
arka fyrir vináttusakir við menn;
hann lagði þekkingu sína af mörk-
um langar stundir í annarra þágu
án nokkurs endurgjalds (fékk jafn-
vel á sig vanþakklæti sumra þeirra
sem nutu góðs af). Slíks eru raunar
ýmis dæmi í bókaútgáfu hérlendis,
þó hygg ég að þeir muni fáir í
seinni tíð sem hafí oftar en hann
lagfært lesmál, þannig að þeirra sé
í engu viðgetið.
Ég vil ekki sleppa því úr, fyrst
ég minntist á samvinnu okkar Ólafs
Jóhanns, að hann var ekki aðeins
harðsækinn og glöggur yfirlesari,
heldur líka fyndinn maður, svo að
við spauguðum margt inni á milli.
Þrátt fyrir stefnufasta iðjusemi við
skrifborð, alvörubrag og vissa siða-
vendni brá Ólafur sér við og við í
annað gervi, sagði kímilegar smá-
sagnir af hinu og þessu og virtist
þá ná rödd úr hvers manns munni,
svo mikil var hermigáfan. Þetta lék
hann í mín eyru alla tíð síðan. Ekki
skal heldur fellt undan að nefna,
að á þessum gömlu samstarfs-
dögum og býsna lengi þar á eftir
var ég að kalla heimagangur í Suð-
urgötu 15, ef ekki kostgangari án
þess að þurfa að borga fyrir mig,
Anna Jónsdóttir, kona Ólafs,
gneistaði af atorku og vitsmunum,
og hún umvafði mann gestrisni og
elskusemi ekki síður en bóndi henn-
ar. Synir þeirra tveir, Jón og Ólafur
Jóhann yngri, voru að vaxa upp,
gáfum gæddir, nú mikilhæfir menn
hvor á sínu sviði. Á þessu heimili
höfum við kona mín átt með húsráð-
endum kvöldstundir sem fyrnast
ekki.
Eftir miðjan aldur gekk Ólafur
Jóhann Sigurðsson sjaldnast heill
til skógar. Það kemur m.a. fram í
þeim hausthug sem víða kennir í
ljóðum hans. Hann kveður á einum
stað í bók sinni Að lauffeijum,
1972:
Nú ber mig án afláts
nær óvæðu fljóti.
Undarlegan nið þess
æ næmar ég heyri.
En hann lét ekki deigan síga
samt, heldur starfaði þrotlaust eftir
föngum, því að líf í iðjuleysi var
honum sem dauði. Hann sendi frá
sér skáldsöguna Hreiðrið, er geym-
ir uppgjör hans við margt og margt;
honum tókst að ljúka hinum löngu
upprifjunum andhetjunnar Páls
blaðamanns Jónssonar; hann gaf
út í tveimur bókum, 1972 og ’74,
þau ljóð sem færðu honum bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs
1976, og enn annað ljóðasafn kom
frá hans hendi sfðar, Virki og vötn.
Ólafí Jóhanni auðnaðist allt þetta
þrátt fyrir þverrandi heilsuhreysti,
og þar túlkar hann allt hið helzta
sem leitaði á huga hans hin seinni
ár. Ýmislegt af því jók honum skap-
raun, einkum fyrirleit hann margs
konar uppflosnun sem hann varð
áskynja í samtíð sinni. Og því er
ekki að leyna að honum þótti minna
hafa spunnizt úr morgungjalli hinna
rauðu hana fyrr á öldinni en hann
vonaðist til.
Ólafur Jóhann var þjóðræktar-
maður í víðum skilningi orðsins og
hugsaði, þegar til stjómmála kom,
fyrst og síðast um heill íslendinga,
menningararf þeirra og sæmd, um
þjóðvemd og landvemd á þeim
tímum sem nú eni að líða og hinum
sem fara í hönd. í huga hans toguð-
ust á uggur og vonir. Mál sitt sótti
hann og varði í ritum, ekki á torg-
um eða þingum, penninn var sverð
hans og skjöldur, honum hugnaðist
illa að standa á sviðspöllum marg-
mennisins.
Nú hefur Ólaf Jóhann Sigurðsson
borið að hinu „óvæða fljóti", oft
með brekkuna í fang eins og geng-
ur, en hann bar þangað vamm-
lausan, heiðri krýndan. Og mér
virðist hann hafí trúað því að yfir
það fljót yrði komizt, þrátt fyrir allt.
Þessum línum um Ólaf Jóhann
Sigurðsson, vin sem ég á meiri
þakkarskuld að gjalda en ég varð
nokkru sinni borgunarmaður fyrir,
vil ég ljúka á því að færa Önnu
konu hans, sonum þeirra og öðrum
ástvinum dýpstu samúðarkveðjur
mínar og fjölskyldu minnar. Við
gerum að okkar eigin orðum það
er hann sjálfur kvað eftir einn
skáldbræðra sinna og vina:
Hann hvarf oss á braut. Og birtunni sé
hann falinn
sem bjó í sál hans og var honum styrkur í
nauðum.
Vér hlustum, vér spyijum, og horfum með
trega um dalinn
sem húmnóttin fyllir að slökktum glóðunum
rauðum.
Því aldrei framar mun leiftra af ljóðrisi
nýju
hjá lindum og björkum í augunum skæru
og hlýju.
Hannes Pétursson
Góður vinur er genginn. Einn
fremsti rithöfundur Islands skrifar
ei meir.
Ólafur Jóhann Sigurðsson var
fæddur í Hlíð í Garðahverfi 26.
september 1918. Þegar hann var
fímm ára fluttust foreldrar hans,
Sigurður Jónsson og Ingibjörg Þóra
Jónsdóttir, að Litla-Hálsi í Grafn-
ingi og flórum árum síðar að Torfa-
stöðum í sömu sveit. í Grafningnum
dvaldist Ólafur Jóhann fram á sex-
tánda ár.
Hann kvæntist 22. apríl 1943
eftirlifandi konu sinni, Önnu Jóns-
dóttur Ámasonar héraðslæknis á
Kópaskeri. Þar fékk hann förunaut
sem full af æskuþreki þorði að gefa
sig bláfátækum rithöfundi sem
varla hafði í sig og á. Vonglöð gekk
hún við hlið hans fyrsta spölinn í
hjónabandinu þar til hann fór til
náms í Bandaríkjunum í desember
sama ár, þá nýorðinn faðir. Síðasta
spölinn fetuðu þau saman daginn
sem hann dó. Hann hafði farið út
um morguninn að reka lítilsháttar
erindi. Af ýmsu smávægilegu dró
hún þá ályktun að ekki væri allt
með felldu og hélt á eftir honum.
Hún fann hann fárveikan og studdi
hann heim. Til að deyja. Studdi
hann þann dag rétt eins og alla
aðra daga í fjörutíu og fimm ára
hjónabandi.
Þegar þau giftust hélt hún áfram
að vinna utan heimilis þó það væri
ekki algengt í þá daga. En þeim
veitti ekki af. Þrátt fyrir sleitulausa
elju við blaðamennsku, þýðingar,
prófarkalestur og eigin skriftir
námu tekjur hans sjaldnast verka-
mannslaunum. Þá drýgðist vinnu-
tími hans ekki við það hvað hann
var fús að taka að sér handritaleið-
réttingar, oft án endurgjalds.
Synirnir urðu tveir: Jón sem er
haffræðingur og Ólafur Jóhann,
eðlisfræðingur og rithöfundur.
Við Ólafur munum hafa kynnst
upp úr 1940. Þá var skáldsagan
Liggur vegurinn þangað komin út
og höfundur óspart tekinn til bæna.
Nærri má geta hvílíkur hnekkir það
er fyrir ungan mann að fá slíka
dembu yfir sig. En hnekkirinn var
efnahagslegur, ekki andlegur. Ólaf-
ur Jóhann var fjörmikill og lífsglað-
ur og lét ekki deigan síga heldur
herti sig við prófarkalestur og þýð-
ingar. Árásunum svaraði hann 1942
með smásagnasafni þar sem margir
bestu kostir hans komu fram. Eng-
inn vafi þurfti að leika á því að
höfundur með fágæta skáldgáfu
hafði kvatt sér hljóðs. Þó hækkaði
enginn róminn til að vekja athygli
á honum, þó fann enginn gagnrýn-
andi sig knúinn til að segja lesend-
um af honum.
En maður sem hamast frá því
árla morguns fram í rauðamyrkur
við að lesa og leiðrétta annarra
manna bækur, við að hjálpa vinum
sínum, við að tileinka sér hið tær-
asta tungutak og koma því á blað,
hann verður ekki kveðinn niður.
Snar þáttur í geðslagi hans var
gamansemin. Á yngri árum gat
hann verið meinhæðinn og ertinn.
í góðkunningjahópi átti hann það
til að tala langar stundir í bundnu
máli og þá alltaf í gamansömum
tón. Við vorum báðir á þeim aldri
sem heyrir glaðværðinni til og
hvorki lítil efni né heimsstyijöld
hafði veruleg áhrif á lífsgleðina.
Um þessar mundir var hann að
skrifa nokkrar bestu smásögur
sínar sem standa öðru óbundnu
máli hans fyllilega á sporði. Árið
1944 kom skáldsagan Fjallið og
draumurinn og 1945 smásagna-
safnið Teningar í tafli þar sem hver
sagan er annarri snjallari.
í ljóðakveri frá árinu 1952, sem
ber hið yfirlætislausa heiti Nokkrar
vísur um veðrið og fleira, er kvæði
sem heitir Fljótið. Sjálfsagt er þar
fjallað um mörg vötn en eitt af
þeim er vissulega Sogið. Þar segir
á einum stað:
Ég er fljótið
sem nam þig ungan,
bljúgan, hikandi og feiminn
að blikandi straumi mínum.
Og eilífð bemskunnar
þaut í grasi og lyngi
eins og mildur nálægur draumur.
Þar er sleginn strengur sem átti
eftir að hljóma aftur og aftur i
þremur Ijóðabókum frá árunum
1972 til 1978. Fyrir tvær þær fyrri,
sameinaðar í eina bók, hlaut hann
Norðurlandaverðlaunin 1976. Það
er ágætt en hitt er þó betra að í
þessum bókum dýpkar hljómurinri
og verður að máttugum tregaslag.
Söknuður og vitneskja um nálægð