Morgunblaðið - 09.08.1988, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 9. ÁGÚST 1988
42
OLAFUR JOHANN SIGURÐSSON
RITHÖFUNDUR
tilfínningu, skynjun á öld sinni og
umhverfí.
Á kveðjustund er mér annað ofar
í hug en að rekja skáldferil Olafs
Jóhanns og leggja mat á ritverk
hans og stöðu í bókmenntasögunni.
Aðeins skal á það minnt að þótt
hann væri ungur dreginn í dilk rót-
tækra höfunda sem svo voru nefnd-
ir var hann umfram allt vörslumað-
ur hefðar í ljóðum og lausamáls-
bókmenntum, stóð á klassískum
grunni. Hann var í eðli sínu framar
öðru ljóðrænt skáld en lengi vel
þekktastur af skáldsögum sínum
og smásögum. Ljóðgáfa hans bar
ekki fullan blóma fyrr en eftir miðj-
an aldur og varð þá til að vekja
athygli umheimsins á honum svo
að um munaði þegar hann hlaut
bókmenntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs fyrstur íslendinga sem alkunna
er. Eftir það sá Alþingi loks sóma
sinn í að skipa honum til þess sæt-
is á bekk öndvegislistamanna senr
hann hafði löngu unnið til.
Allt þetta er lesendum Ólafs vel
kunnugt enda þótt enn hafi ekki
verið gerð sú úttekt á verkum hans
sem þyrfti og mun verða gert þegar
unnt verður að horfa yfir sviðið í
meiri heiðríkju en nú. Þá mun hlut-
ur Ólafs verða þyngri á metunum
en ýmsir vilja vera láta. í dag vil
ég aðeins sem gamall lesandi og
síðar persónulega kunnugur votta
honum virðingu mína og þökk fyrir
allt sem ég á honum upp að inna.
Eins og flestir aðrir kynntist ég
bókum Ólafs Jóhanns fyrst í bama-
skóla: Við Álftavatn og Um sumar-
kvöld voru meðal fyrstu lesbóka
okkar. Enn í dag er nafn fyrri bók-
arinnar umlukt sérstökum töfrum
í vitund minni þótt ég muni fátt
úr henni. Síðan liðu ár. Ég las eða
heyrði söguna um hengilásinn þar
sem segir frá feimna drengnum sem
fór út í heim og fargaði auðlegð
sinni fyrir fánýti, — sjaldan hef ég
lesið sorglegri sögu, þar er hárfínt
jafnvægi hins broslega og átakan-
lega. Eða smiðurinn Friðmundur
Engiljón sem lofaði ungum sveini
að reisa fyrir hann píramída en
kenndi honum um leið lexíu um tild-
ur sem reist er á mannlegri kvöl,
þetta er saga sem angar í vitum
af hefilspónum smiðsins. En ekkert
jafnaðist á við þá opinberun að lesa
á næmu skeiði söguna um litbrigði
jarðarinnar og fyrstu ást ungs pilts:
þama var því öllu lýst sem bærðist
innra með manni sjálfum! Eftir
þetta var ég ekki í vafa um að þar
héldi á penna galdramaður að
skyggna mannleg hjörtu. Og svo
málið, framsetningin! Annað eins
hunang var ekki oft á borðum.
Ólafur Jóhann þagnaði að mestu
sem höfundur um langt árabil, eftir
að Gangvirkið kom út 1955. Tíu
árum síðar birti hann litla bók,
Leynt og ljóst sem ég las í mennta-
skóla. Þar var hin hálistræna saga
Bréf séra Böðvars sem var auðvitað
of fáguð til að menningarvitar og
gagnrýnendur þeirra ára veittu
henni athygli innan um nasablástur
annarra höfunda um sömu mundir.
En árið 1972 bar heldur en ekki
til tíðinda. Þá komu þrjár bækur
frá hendi Ólafs, skáldsagan Hreiðr-
ið, uppgjör hans við samtíð sína,
safn af smásögum frá æskuárum,
og svo ljóðabókin Að laufferjum
sem mér hefur þótt vænst um af
ljóðabókum hans. Nú var Ólafur
Jóhann sá höfundur sem dró að sér
mesta athygli. Skoðanir voru að
vísu skiptar um Hreiðrið eins og
vonlegt er um andófsbók af því
tagi. Næstu ár urðu fijó, Ólafur
orti meira af ljóðum og tók nú til
við framhald bálksins af Páli Jóns-
syni blaðamanni á fimmta áratugn-
um, verk sem geymir rækilega lýs-
ingu á íslensku þjóðfélagi þegar
holskefla stríðs og hemáms reið
yfir. Þetta er stærsta ritverk Ólafs,
þriðja og síðasta bindið, Drekar og
smáfuglar, sexhundruð síður. Ég
veit að hann gekk nærri sér til að
Ijúka verkinu. Síðustu ár var hann
með sögu í smíðum sem mun hafa
verið langt komin og töluvert af
ljóðum mun hann hafa átt í handr-
aða.
Ég kynntist Ólafi Jóhanni per-
sónulega í þann mund sem síðasta
skeið ritferils hans var hafið með
Hreiðrinu og Að lauffeijum.
Mér hafði verið sagt að Ólafur
væri hlédrægur og blandaði geði
við fáa. Satt mun það hafa verið.
En þeim mönnum sem hann batt
vináttu við var hann tryggur og
hlýr í þeli. Hann var líka býsna
opinskár, lá ekki á skoðunum sínum
og sagði frá ýmsu í sambandi við
höfundarferil sinn sem fróðlegt var
að kynnast. Ég minnist margra
símtala og góðra stunda á Suður-
götu 15 hjá þeim hjónum, Önnu og
Ölafi. Við Gerður sendum Önnu
einlæga samúðarkveðju og þökk
fyrir vinsemd alla.
Stundum er sagt að persónuleg
kynni af listamönnum smækki þá
í vitund samferðamanna. Listamað-
urinn reynist þá lágreistari í hugsun
en verkin gefa til kynna, sjálfbirg-
ingslegur, hégómagjam, öfundsjúk-
ur í garð starfsbræðra eða haldinn
öðrum mannlegum ágöllum sem
listamannslundin magnar upp svo
þeir stinga í augu. Þetta átti ekki
við Ólaf Jóhann. Hann var manna
grandvarastur og skrumlaus, ekk-
ert var honum Qær en hefja sjálfan
sig með Iágkúrulegu narti í garð
annarra. Vissulega angraði hann
margt í umhverfí sínu. Sumt í bók-
menntum samtímans var honum
mjög andstætt eins og Hreiðrið ber
með sér. í verkum yngri höfunda
Ieitaði hann fyrst 'og fremst þeirrar
mannúðar sem hann taldi æðsta boð
skálda. Hann var nokkuð einstreng-
ingslegur en jafnan sjálfum sér
samkvæmur.
Ólafur Jóhann hafði orðið fyrir
miklum pólitískum vonbrigðum en
trúnni á bræðralagshugsjón sósíal-
ismans vildi hann aldrei sleppa. Sið-
ferðilegur slappleiki samtíðarinnar
var eitur í beinum hans. Hann var
ofurviðkvæmur maður og auðsærð-
ur, tók margt nærri sér sem aðrir
létu ekki á sig bíta. Vandlæti hans,
nákvæmni og kröfuharka við sjálf-
an sig var honum fjötur um fót.
Oft talaði hann um hve torvelt
væri að semja, hvfldarlaust erfíði
og álag. Til að rísa undir því varð
hann að einangra sig. í, rauninni
var hann alltaf sá feimni sveita-
drengur sem kom úr Grafningi til
Reylq'avíkur á kreppuárunum til að
gerast rithöfundur.
Slíkum manni hlýtur oft að líða
miður vel í samfélagi þykkskinn-
unganna. En hann átti sér heim sem
aldrei féll fölskvi á, auðugt innra
líf, verðmæti sem urðu honum því
dýrmætari sem lengra leið. Til
þeirra leitaði hann aftur og aftur í
verkum sínum, þar fann hann ró
og samræmi sem hin áreitnisfulla
og sundraða samtíð megnaði ekki
að veita:
Þú veist að vötn eru tærust
þegar veður kólna um haust,
sú uppspretta svölust allra
sem undan klaka braust.
Ó finnist sá blikandi brunnur,
þá bergir þú endalaust.
Þökk sé Ólafí Jóhanni fyrir það
sem hann gaf í lífi sínu og list.
Blessun okkar fylgir honum á huld-
ar slóðir.
Gunnar Stefánsson
Allt of snemma var Ólafur Jó-
hann Sigurðsson kallaður frá okk-
ur, ekki sjötugur að aldri. Allt of
snemma þurfum við að sjá á bak
einum mesta sagnaþul þessarar ald-
ar og einu fágaðasta ljóðskáldi okk-
ar tíma.
Þegar vinur deyr verður eftir
tómarúm sem ekkert getur fyllt því
hún er innantóm og röng klifunin
um að maður komi í manns stað.
Auðvitað læknar tíminn sárustu
sorgina en eftir stendur ófullt og
opið skarð. Þá er fágæt huggun
að vita að eftir hafí verið skilinn
söngur sem halda mun áfram að
hljóma, tónar sem aldrei þurfa að
deyja, vita að maður getur sest með
bók í hönd og áður en varir er hinn
gengni farinn að hvísla af síðum
hennar:
En því hef ég kveðið þannig á stjamlausri
nóttu
hinnar þaulslægu vélar, að ég er farinn að
óttast
um fólkið, um drenginn, um blómið á bakka
fljótsins
sem blöð sín teygir móti eilífu Ijósi,
- farinn að spyija hvort enginn sé óhultur
lengur,
og um mig læsist geigur við margt í senn.
Sögur og ljóð Ólafs Jóhanns Sig-
urðssonar voru þrungin geig og
spegluðu þá opnu kviku sem vinum
hans duldist ekki. Drengurinn úr
Grafningnum, sá sem gekk geiglaus
móti dásemdum heimsins í sögunni
um hengilásinn, hafði löngu séð í
gegnum blekkingarvefínn og bar
þungan kvíða í bijósti. En hann
hafði ekki gefíst upp. Hann hafði
ekki gengið inn í ríki feiknstafa-
guðanna, ekki selt sálu sína. Von
hans og trú á mannkynið höfðu
auðvitað orðið fyrir mörgum áföll-
um en samt lét hann aldrei af að
boða það fagnaðarerindi sem hon-
um þótti mannkyni mikilvægast:
Ur leggjum, völum
og lokasjóði,
svifmjúkum punti,
seigum rótum,
fléttum lyngjurta
lesnum á heiði,
stöfum dalgeisla
skal Dreyrá brúuð.
Ólafur Jóhann var af þeirri kyn-
slóð sem svipti þjóðinni frá stöðnun
miðalda til hins tæknivædda nú-
tímalífs. Kynslóð sem væddist bjart-
sýni þegar hún sigraðist á krepp-
unni miklu en hlaut að missa mikið
af vongleði sinni við ógnir styijald-
anna sem á eftir komu. Ótrúlega
margir samtíðarmenn hans lokuðu
augunum fyrir alvöru tímanna og
viku sér undan ábyrgðinni sem því
fylgir að vera maður. Ólafur Jóhann
rejmdi það aldrei. Hann lagði sál
sína og heilsu undir í baráttunni
gegn feiknstafaguðunum. Með því
vann hann sjálfum sér lítið verald-
legt gagn, hvað þá heilsufarslegt,
en hann skildi við okkur auðugari
að máttugum sannleik og dýrmæt-
um áminningum. Skáldsögur hans
um breytingar samfélagsins urðu
einhver fullkomnasta úttekt sem við
höfum eignast á þeirri veröld sem
var, um leið og þær fluttu viðvörun
sína.
Skáldið Ólafur Jóhann Sigurðs-
son var fulltrúi hins agaða og fág-
aða. Hann reyndi aldrei að beygja
hjá vanda heldur tókst á við hann
til hinstu stundar af einurð, sem
er of sjaldgæf. í aganum hélst allt
í hendur: Hugsun, myndir og mál.
Þetta er auðvelt að sjá í ljóðum
hans en blasir líka við ef grannt
eru skoðaðar skáldsögumar, t.d.
sagnabálkurinn mikli um Pál Jóns-
son. Þar er ekkert ódýrt. Skáldið
horfíst undanbragðalaust í augu við
samtíð sína og engin tilraun er
gerð til að milda svipuhöggin.
Marga hlýtur að svíða undan en
fyrir arftakana verður dýrmætt að
eiga þá viðvörun sem skrifuð var á
vegginn.
Oft er sagt að erfítt sé að vera
rithöfundur á íslenska tungu og
bera á baki sér hinn magnaða árf
sem fombókmenntir okkar em. En
auðvitað er arfurinn líka til þess
fallinn að brýna metnað þeirra sem
nú lifa og að hans vegna ætti ekki
að vera unnt að leyfa sér að skrifa
fátæklega lágkúm. Skáldskapur
Ólafs Jóhanns er skýrt dæmi um
árangurinn sem náðst getur sé þessi
brýning tekin alvarlega. Pálssagan
er saga hinnar nýju Sturlungaaldar
og Völsungasaga svífur þar yfír
vötnum. Ljóð hans fela í sér list-
fenga samþættingu arfs og mód-
emisma enda bám þau hróður hans
víða.
Á einum vettvangi bókmennta
þótti mér Ólafur Jóhann ókrýndur
konungur. Það var í smásagnagerð.
Þótt smásögur hafí ekki notið þeirr-
ar hylli sem þær eiga skilið undan-
farna áratugi hygg ég að sú tíð
komi fyrr en varir að menn meti
listatök Ólafs Jóhanns á þessari
vandasömu grein. Þá munu sögur
eins og Hengilásinn, Píus páfí yfír-
gefur Vatíkanið, Reistir píramídar
hljóta viðurkenningu að verðleikum,
ekki aðeins vegna boðskapar síns
og mannlífslýsinga heldur einnig
fyrir listatök skáldsins á efni sínu
og einhveiju vandmeðfamasta
sagnaformi sem fundið verður.
Ólafur Jóhann var ekki lang-
skólagenginn maður en hann var
sannmenntaður og víðfróður. Sam-
ræður við hann vom menntandi því
hann dró skarpar myndir, hugsun
hans var meitluð og fáguð og ævin-
lega ræddi hann af hreinskilinni
alvöm. Sumum mönnum er lagið
að vera mjúkir í tungu. Það’var
Ólafur ekki. Hann hikaði ekki við
að segja til syndanna ef honum
þótti það rétt. Og tilsögn hans var
þannig að maður hlaut að taka
henni. Hún var veitt af alvöm og
alúð, mótuð af reynslu og raun.
Okkur hættir til að halda í gá-
leysi að ávallt komi dagur eftir
þennan dag og ýmsu frestum við
til morguns. Við fráfall Ólafs Jó-
hanns er sárt að hugsa um allt það
sem ósagt var, allt það sem ólært
var, sárt að hugsa um tómið sem
maður tók sér ekki til að fræðast
af honum um skáldskap og menn-
ingu, spumingamar sem maður
ætlaði alltaf að bera upp en gaf sér
ekki tíma til. Þannig glatast því
miður alltof margt úr reynslu kyn-
slóðanna þegar lífinu er lifað jafn-
hratt og nú um stundir. Síðasta
samtali sem ég átti við hann, ör-
fáum dögum fyrir andlát hans, lauk
með því að hann kvaðst hugsa gott
til að lesa mér kvæði sem hann
hefði í smíðum. Af þeim lestri verð-
ur ekki fyrr en á víðlendum handan
vatnanna miklu. Og nú er of seint
að þakka fyrir allar stundimar
héma megin þeirra vatna. En það
er gott að mega geyma þær í hjarta
sér. Það er líka gott að vita til að
Ólafur Jóhann fékk að kveðja okkur
fullur af þeim eldmóði sem hann
bjó alla ævi yfir, fullur vonar og
trúar á mátt bókmenntanna til
góðra verka.
Páll Jónsson skrifar í sögu sinni
margt um þá góðu konu sem gerð-
ist förunautur hans. Aldrei hef ég
efast um að þar hafí höfundurinn
verið að þakka konu sinni, Önnu
Jónsdóttur, samfylgdina. íslenskir
bókmenntaunnendur eiga henni
ógoldna skuld fyrir þá einstöku
umhyggjii sem hún sýndi manni
sínum. Án eljusemi hennar hefði
Ólafur Jóhann ekki getað gefíð sig
að listsköpun sinni með svipuðum
hætti og raun varð á. Að Önnu er
þungur harmur kveðinn en hugsan-
lega raunabót að vita að nú líta
margir til hennar með þökk og virð-
ingu. Henni og ástvinum öllum
votta ég samúð og flyt þakkir.
Heimir Pálsson
Mig setti hljóðan þegar mér voru
borin þau tíðindi nýkomnum heim
úr stuttu fríi, að vinur minn, Ólafur
Jóhann Sigurðsson, hefði dáið
snögglega daginn áður. Ég hafði
talað við hann skömmu áður en ég
fót utan og fundist hann þá bæði
glaður og reifur þrátt fyrir veikindi
fyrr í sumar.
Einhvem veginn hafði ég átt von
á því að hann læsi mér nokkur ljóð
til viðbótar áður en langt um liði.
Þetta var að vísu einungis óljóst
hugboð, en ekki fyrirheit af hans
hálfu. Hins vegar vissi ég fullvel
að við höfðum ekki ennþá komið
því í verk að róa út í Viðey eins og
til stóð, njóta kyrrðar og nátt-
úrufegurðar innanum fuglana og
skoða húsin hans Skúla.
Ólafur Jóhann unni náttúru
landsins af meðfæddu næmi, og
mér er til efs að til séu í íslenskum
bókmenntum fegurri lýsingar á
landi og gróðri, fugli og veðri, en
þær sem hann samdi og segja frá
leit sögupersónanna að sjálfum sér
og dýpstu rökum tilvemnnar á
kjarrivöxnum árbakka. Stundum
fannst mér jafnvel þegar ég var að
lesa þessa kafla, að lýsingamar
væm svo fíngerðar og næmar, að
það væri engu líkara en höfundur-
inn væri að hvísla þessu að sjálfum
sér.
Þegar ég hugsa til baka var það
einskær tilviljun sem réð því að ég
kynntist skáldskap Ólafs Jóhanns.
Ég lá rúmfastur eftir óhapp á leik-
sviðinu og bað tengdapabba bless-
aðan að lána mér nú góða bók til
að stytta mér stundimar í rúminu.
Hann færði mér Ljósa daga. Þegar
henni lauk las ég hveija bókina á
fætur annarri og í rauninni varð
ég dálítið undrandi á því, hvemig
höfundur á borð við Olaf Jóhann
hefði getað farið fram hjá mér til
þessa. Ég heillaðist af skáldskapn-
um, jafnt mannúðarstefnu höfundar
og kærleika sem meitluðum stílnum
og nákvæmni í orðavali.
Þegar ég tók að venja komur
mínar á heimili þeirra Önnu við
Suðurgötu skömmu síðar, í fyrstu
til að þiggja ráð áður en ég byijaði
að lesa sögu í útvarp, kynntist ég
manninum á bak við sögumar.
Hvert sem umræðuefnið var voru
skoðanir Ólafs Jóhanns jafnan mót-
aðar af mikilli skarpskyggni en
jafnframt þeirri sanngimi sem hon-
um var í blóð borin, og sannleiks-
ást hans var svo sterk, að stundum
fannst mér engu líkara en að baki
höfundar byggi gjörhugull vísinda-
maður. Ekki svo að skilja að ræða
hans hafí verið mótuð af eintómum
alvöruþunga. Það var nú öðru nær.
Hann gat verið skemmtileg hermi-
kráka ef því var að skipta og ég
minnist þess að hann kallaði nýma-
steinana, sem gerðu honum marga
skráveifuna, hinum spaugilegustu
nöfnum með viðeigandi titlatogi og
brosi á vör.
I lokakaflanum í Hreiðrinu, þeg-
ar Loftur Loftsson rithöfundur
bíður dauðans, sendir Ólafur Jó-
hann sögumanninn út á svalir í
næturkulinu undir tindrandi stjöm-
ur i „hringsalnum bláa“ til þess að
hugsa þar um meistara sinn og vin.
í þessum hringsal, sem hefur verið
fyrirmynd margra byggingameist-
ara gegnum aldirnar, geymum við
nú minninguna um Olaf Jóhann,
sem við söknum sárt, og huggum
okkur við það, að um „salinn bláa
snúast glaðar stjömur".
Við Valgerður sendum Önnu,
sonunum og fjölskyldum þeirra okk-
ar dýpstu samúðarkveðjur.
Þorsteinn Gunnarsson
Þegar skáld deyja og fíðla þeirra
hljóðnar verður líf okkar sem eftir
sitjum fátækara, undraveröld
mannsandans hefur smækkað. Aðr-
ir deyja og lífíð heldur sinn gang:
Ungir bændur taka við að yrkja
jörðina; sjómenn ráðast í auð rúm
og verkafólk er ráðið í laus störf.
Þótt einstaklinga sé sárt saknað,
þá kemur maður í manns stað.
En það kemur ekkert annað skáld
í stað þess sem kveður. Það yrkir
ekkert nýtt skáld óortu ljóðin þess
látna, og hálfunnin skáldsaga verð-
ur ekki kláruð af öðrum. Við hætt-
um að bíða í eftirvæntingu eftir
nýju verki, því við vitum að það
verður aldrei skrifað. Með skáldi
kveðjum við ekki aðeins einstakling
heldur ákveðinn heim sem við vor-
um þátttakendur í.
Andlegt ríkidæmi þjóðarinnar er
skáldi fátækara. Ólafur Jóhann Sig-
urðsson er allur. Skáld hins lygna
Álftavatns, lyngása og brokmýra
og nýgræðings í vorkaldri jörð, hef-
ur lagt frá sér pennann fyrir fullt
og allt. Þetta undursamlega næmi
á litbrigði hijóstrugrar jarðar, á
ævintýrið og veruleikann og mann-
legan hjartslátt, sem er allstaðar
til staðar, er einstakt í íslenskum
skáldskap.
Þótt Olafur Jóhann hafí aldrei
verið tekinn f tölu þjóðskálda, þá
var þjóðin örlög hennar og saga
sífellt viðfangsefni hans.
Vonlaus barátta heiðarbúans við
náttúruöfl og fátækt, kreppan, rót-
leysið á mölinni og smán hinnar
svívirtu og sviknu þjóðar ganga í
gegnum skáldskap hans eins og
rauður þráður. Allt þetta hjúpaði
hann lýrískum undravef íslenskrar