Morgunblaðið - 21.06.1989, Blaðsíða 16

16
■MÖKGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. JÚNÍ 1989
\.
„Frelsið er ekki í því
að lifa einn o g sér“
Þjóðhátíðarræða Þorsteins Páls-
sonar á Eyrarbakka 17. júní 1989
Við söfnumst hér saman í dag,
17. júní, á þjóðhátíðardegi íslend-
inga undir íslenska fánanum, tákni
fullveldis og sjálfstæðis. Hann er
hin sanna ímynd þjóðarinnar.
Hann blaktir yfir sögu fólksins og
baráttu í gegnum tíðina, vonum
þess og framtíðarsýn.
í fánanum eru fólgnar hugsjón-
ir okkar og fyrirheit. Og hann er
ávallt í fylkingarbijósti hvar sem
fámenn þjóð gengur fram á vit
nýs tíma. Hann vitnar um það sem
íslensku þjóðinni er dýrmætast:
sjálfstæði, samhug og styrk.
En hver er nú hinn eiginlegi
tilgangur fólks, ungra og aldinna,
með því að koma saman á þjóð-
> hátíðardegi? Er íslenski fáninn
e.t.v. ekkert annað og meira en
' skraut sem prýðir bæina á þessum
degi? Og eigum við eitthvert annað
erindi við sjálfa okkur í dag, en
að blása í blöðrur, ganga prúðbúin
undir lúðrablæstri, syngja og
dansa?
Það er sannarlega ástæða til
þess að gleðjast og kætast. Gleðin
og ástin eru uppsprettur þess
besta í fari mannsins. En á þessum
degi eigum við líka erindi við sjálfa
okkur, Islendingar. Það erindi felst
í brýningu til þeirra skylduverka
sem hvíla á sérhverri frjálsri og
fullvalda þjóð, hveijum fijálsborn-
um manni: Ræktun íslenskrar
menningar og tungu, varðveisla
• landsins gæða og gæsla landsrétt-
inda.
En umfram allt hvílir sú skylda
á okkar herðum að varða veg þjóð-
arinnar inn í nýja framtíð. Og ein-
mitt nú horfum við fram til meiri
breytinga á sviði tækni og sam-
vinnu þjóða á milli en nokkru sinni
fyrr. Hvort tveggja á eftir að koma
við hag hverrar einustu fjölskyldu
á einn eða annan hátt og hafa
áhrif á líf og starf hinnar ungu
vaxandi kynslóðar i landinu. Það
veltur því á miklu að varða rétta
leið að nýjum og mikilvægum
markmiðum. Þjóðhátíðardagurinn
hlýtur því jafnan að vera allt í
senn gleðistund, helgistund og
baráttudagur.
í menningar- og atvinnusögu
Eyrarbakká sjáum við ýmsa þá
þræði sem óhjákvæmilega verða
uppistaða og ívaf í þeim vefnaði
sem sýnir ísland nútíðarinnar
ganga á vit framtíðarinnar. Hér
stóð verslun með miklum blóma.
Hún var tengiliður sunnlenskra
sveita við alþjóðlegt umhverfi og
var aflvaki framfara. Hér störfuðu
framtakssamir útvegsbændur og
héðan er sprottið ýmislegt af því
besta í íslenskri menningu.
Allir sem þekkja sögu byggðar-
lagsins sjá þessa þræði í vefnaðin-
um. Og þegar við hugum betur
að og frá víðara sjónarhorni sjáum
við, að án þeirra verður hin stóra
ófullgerða mynd íslenskrar framt-
íðar aldrei fullgerð.
í aldargamalli ísafold segir svo
af sjóvamargarðinum fyrir Háeyr-
arlandi sem var 2.470 álnir á
lengd, ijórar álnir á þykkt að neð-
an og hálf alin að ofan: „Garður-
inn nær eigi aðeins tilgangi sínum
að varna sjávargangi heldur er nú
farið að rækta jarðepli meðfram
honum að innan þar sem áður var
möl og sandur og líkindi til að
allt það svæði sem garðurinn er
„Við ætlum okkur sann-
arlega ekki einungis að
verða Evrópubúar
heldur fyrst og fremst
íslendingar í samvinnu
frjálsra þjóða í Evrópu.
ísland á ekki að vera
eyland nema í land-
fræðilegumskilningi.
Einangrun Islands á
þessum miklu breyting-
artímum mundi þýða
stöðnun og afturför. Þá
yrðu engir nýir akrar
plægðir í skjóli sjóvarn-
argarðs.“
fyrir verði innan nokkurrar tíðar
orðið að matjurtargörðum eða tún-
um og engjurn."
Þannig horfðu menn til þessa
mikla framtaks. Menn sáu gró-
anda í þjóðlífi í skjóli hverrar nýrr-
ar framkvæmdar sem hin fátæka
en baráttuglaða þjóð tókst á við.
Verkmenningarsaga byggðarlags-
ins er ekki aðeins fortíð, hún blæs
anda og krafti í ný verk og ný
viðfangsefni sem til heilla horfa
fyrir byggðina.
Á sama hátt viljum við nú um
stundir flétta saman ræktun og
varðveislu íslenskrar menningar
og þátttöku í alþjóðlegri samvinnu
og samstarfi þar sem sem flestum
hindrunum í verslun, viðskiptum
og þjónustu er rutt úr vegi. Sem
fyrr munu þeir nýju straumar
færa aukið líf og meiri þrótt í at-
vinnustarfsemi og bæta um leið
hag og kjör fólksins í landinu.
En því aðeins getur þetta gerst
að við veikjum ekki menningarleg-
ar og sögulegar undirstöður
íslenskrar þjóðfélagsgerðar. Hér
gildir eitt og það sama fyrir Eyrar-
bakka í nábýji við aðrar byggðir
í landinu og ísland í samskiptum
við aðrar þjóðir. Framfarimar
tengjast menningu og frelsi.
Síðustu vikur og daga hefur
sundurlyndið öðru fremur sett
svipmót sitt á íslenskt þjóðlíf. Það
er sá skuggi sem hvílir yfír þjóð-
hátíð á íslandi í dag. Eftir verð-
fall og ýmis önnur áföll á síðasta
ári hafa ytri aðstæður nú snúist
til betri vegar. Því verr þykir
mönnum að upplausnarandinn
skuli færast í aukana.
En lyftum okkur stundarkorn
upp fyrir dægurþras og ríg og
reynum að skyggnast til þeirra
verka og viðfangsefna sem við
blasa við lok þessarar aldar og í
byijun nýrrar. Þá má okkur vera
Ijóst, að við hvort tveggja verðum
Islendingar og getum stillt saman
strengina og sameinað krafta
þjóðarinnar.
Við höfum búið við frið í Evrópu
í fjóra áratugi. Þar ræður mestu
um staðfesta þeirra ríkja sem
bundust samtökum til þess að vera
í sókn og vörn fyrir lýðræði, frelsi
og mannréttindi. Svo er komið að
menn tala ekki lengur um það sem
óhugsandi draumsýn að Evrópa
verði ein áifa og fijáls.
Og menn ræða um það sem
möguleika að smánarmúrinn í
Berlín sem skilið hefur á milli
frelsis og ófrelsis, mannréttinda-
og kúgunarhverfis. Þessi nýju við-
horf veita ekki aðeins von um
meira öryggi heldur skapa þau
skilyrði til nýrrar framfarasóknar.
Þar eiga íslendingar að vera þátt-
takendur en ekki utangarðsmenn.
Evrópubandalagið hefur sett sér
markmið um frjáls viðskipti og
samskipti á flestum sviðum. Aðrar
þjóðir ræða um það hvernig þær
megi tengjast þessari nýju frjáls-
ræðisbylgju í Evrópu. Og í ríkjum
Austur-Evrópu eru stigin athyglis-
verð skref í átt til aukinnar vald-
dreifíngar og markaðsbúskapar.
Enn sem fyrr hljótum við að
veita alþjóðlegum straumum af
þessu tagi inn i íslenskt þjóðlíf og
fínna þar farveg til nýrrar fram-
faraviðleitni. Og þó að við deilum
kröftum okkar í stundarátökum
eigum við að geta sameinast um
hin mikilvægustu mál sem miða
að því að varða leið íslands inn í
þessa nýju framtíðarsamvinnu
þjóðanna.
Þetta eru verkefni nýs tíma og
munu hafa áhrif á hagi hvers og
•'■eins og koma inn á heimilin og inn
á eldhúsborð fólksins í landinu
rétt eins og Eyrarbakkaverslun og
sjóvarnargarður á Háeyrarlandi á
sinni tíð.
Sérhver árvökull , íslendingur
vill á tímum slíkra breytinga veija
íslenska hagsmuni og standa vörð
um íslenskt sjálfstæði og íslenska
menningu. Það gerði Jón forseti
einnig í baráttu sinni fyrir verslun-
arfrelsi á síðustu öld. Um hættuna
af erlendum áhrifum sagði hann
tæpitungulaust: „Látum þá alla
svelgja okkur í þeim skilningi að
þeir eigi við okkur kaup og við-
skipti, frelsið er ekki í því að lifa
MEÐALANNARRA ORÐA
Sá sem kemur í naftii Drottins
eftir Njörð P.
Njarðvík
„Benedictus qui venti in nomine
Domini,“ stendur á góðum stað,
svo að ég slái nú um mig með
latínu í tilefni dagsins: Blessaður
sé sá er kemur í nafni Drottins.
Sá sem man þessi orð, hlýtur að
hafa undrast þá andúð og jafnvel
fjandskap, sem óneitanlega örlaði
á fyrir hingaðkomu páfans í Róm.
Ég segi fyrir mitt leyti, þessi heim-
sókn arftaka Péturs postula gladdi
mig þótt ég sé ekki rómversk-
katólskur, og ber margt til þess.
Og raunar er íslandsför hans mér
nokkurt undrunarefni. Ekki þarf
að fara mörgum ^orðum um þá
staðreynd að við Islendingar telj-
umst flestir til lúterskrar þjóð-
kirkju, að forminu til að minnsta
kosti. Og söfnuður rómversk-
katólskra telur einungis liðlega tvö
þúsund manns. Hvers vegna er
trúarleiðtogi 870 milljóna manna
að leggja á sig langa för á vit ein-
hverrar fámennustu þjóðar heims-
ins, sem þar að auki er lútersk,
og einhvers fámennasta söfnuðar
katólskra á byggðu bóli?
Einstæður atburður
Fólk skrifaði í lesendadálka
dagblaða og hringdi í þjóðarsálina
og agnúaðist út í heimsókn páfans
af tveimur ástæðum einkum. Önn-
ur var sú að okkur kæmi páfínn
ekkert við, og hin var sú að þessi
viðstaða trúarleiðtogans væri allt-
of dýr. Mátulegt væri að katólski
söfnuðurinn bæri þann kostnað
sjálfur. Svo var einnig ráðist á
páfann fyrir afstöðu hans til fóst-
ureyðinga og getnaðarvarna og
afstöðu til annarra trúarbragða
(einhveijum þótti hann of umburð-
arlyndur í þeim efnum) — og hann
var meira að segja sakaður um
villutrú!
En páfinn var ekki bara að
heimsækja katólska söfnuðinn á
íslandi. Hann var að heimsækja
íslensku þjóðina alla. Það kom
skýrt fram í hinni samkirkjulegu
athöfn á Þingvöllum sem var ekki
aðeins söguleg stund, heldur um
margt einstæður atburður. Það
hefur komið fram að páfinn fer
ekki á óbyggða staði á ferðum
sínum. Samt sem áður óskaði hann
eftir þessari athöfn á þessum stað.
Þá vaknar þessi spuming, sem
allir hugsandi menn hljóta að
þurfa að leita svara við: Þegar
páfinn í Róm fer í fyrstu heimsókn
sína til Norðurlanda, hvers vegna
fer hann þá sérstaklega til Þing-
„Rómversk-katólska
kirkjan hefur sýnt
íslensku þjóðinni mikla
vinsemd og virðingu
með heimsókn páfans.
Það kom ekki síst fram
í því hversu ótrúlega
vel hann hafði búið sig
undir þessa för. Hann
lagði það á sig að mæla
hluta af ræðum sínum
á íslensku og vitna í
Liiju, Nonna og Stefán
frá Hvítadal.“
valla til þess að faðma að sér lút-
erskan biskup íslands? Er það til-
viljun? Halda menn að það sé gert
út í bláinn?
Á vit íslenskrar sögu
Ferð Jóhannesar Páls II til
Þingvalla sýnir okkur umyrða-
laust, að vissulega kemur okkur
páfinn í Róm við. Rómversk-
katólska kirkjan var kirkja okkar
í 550 ár, í lengri tíma en lúterska
þjóðkirkjan. Og ekki einungis það.
Gullaldarminning okkar, hinn
mikli menningararfur þjóðarinnar,
ritmálið og bókmenntimar, er
sköpunarverk rómversk;katólskra
manna. Höfundar íslendinga
sagna og Snorri Sturluson vom
katólskir, — það ættu allir að vita.
Og það sýnir víðsýni þessara
manna að þeir ræktu sinn menn-
ingararf, þótt heiðinn væri. Þeir
forðuðu heimsmynd heiðinna for-
feðra sinna frá gleymsku og glöt-
un. Þessi bókmenntaarfur, ásamt
helgiritum á borð við Hómilíubók-
ina og Maríusögu, er enn undir-
staða íslenskrar menningar og
þjóðernis.
Þegar páfinn fer til Þingvalla,
er hann að ganga á vit íslenskrar
sögu og sýna íslenskri menningar-
hefð sérstaka virðingu. Um leið
er hann að minna okkur á að sú
trú sem við tókum árið 1000, var
sú trú sem hann er enn fulltrúi
og leiðtogi fyrir. Og það er á þess-
um stað og á þessum forsendum
sem hann faðmar að sér biskup
okkar. Sú táknræna athöfn býður
fram einstaka sátt páfastólsins til
þeirra sem sneru við honum baki.
Sú var tíð að sagt var að allar
götu lægju til Rómar. Þessi páfi
hefur í raun snúið orðtakinu við.
Með ferðum sínum er eins og hann
vilji sýna að allar götur liggi frá
Róm. Vitaskuld er mikill ágrein-
ingur milli kirkjudeilda, en ferð
páfans hingað með útbreiddan
faðm er merkilegt skref. Það var
enn undirstrikað í boðskap páfa á
þessum sögufræga stað. Þegar
eining kristinna manna tekst,
verður hún Guðs gjöf, sagði hann,
gerleg fyrir náð hans. Það hefði
einhvern tíma þótt tíðindum sæta
að hlýða á slík orð af munni páf-
ans í Róm.
Lærdómsrík heimsókn
Ýmislegt fleira var lærdómsríkt
við heimsókn páfans — fyrir þann
sem ekki er daglegur gestur í
katólskri kirkju. Það var til dæmis
hinn dulræni styrkur sem geislar
af katólskri messugerð og ekki
verður fundinn í lúterskri kirkju.
En kannski var mest um vert að
skynja þá trúargleði sem alls stað-
ar ríkti. Og kannski umfram allt
hjá Karmelsystrunum í Hafnar-
firði. Sú gleði og hamingja sem
lýsti af andlitum þeirra sem hafa
afneitað öllu nema Guði, hlýtur
að vekja undrun og spurn hjá þeim
sem dýrka dauða hluti og hégóm-
leika hins ytri heims.
Rómversk-katólska kirkjan hef-