Morgunblaðið - 16.09.1990, Síða 12

hjálparvana bóndakonu hvað eftir
annað, meðan vitorðsmenn ógnuðu
manni hennar og börnum með byssu
í næsta herbergi Dómarinn Isaae
Parker ávarpaði hina seku og sagði:
„Afbrot það sem þið hafið verið
fundnir sekir um, vekur viðbjóð
allra karlmanna sem ekki eru rudd-
ar. Lögin líta á þetta athæfí sem
glæpsamlegt brot á velsæmi og
hrottafengna árás á heiður og sið-
læti hins veikara kyns. Þetta er
afbrot gegn almennri viðtekinni
sómakennd og þeirri stoltu vitund
um dyggð sem náttúran hefur gætt
hjarta konunnar til að ljá kynlífí
ljúfan blæ, enda hafa löggjafar
Bandaríkjanna lagt slíkt afbrot að
jöfnu við morð, jafn óskaplegt og
af jafn illum hvötum sprottið . . .“
„Glæpaverk ykkar geta í engu
tilliti vakið neina minnstu samúð.
Ekki getið þið heldur vænst samúð-
ar umfram þá sem unnendur
dyggða og hatursmenn lasta geta
auðsýnt þeim mönnum sem gerst
hafa sekir um eitt hrottalegasta,
illmannlegasta, ógeðslegasta og
níðingslegasta ódæði sem um getur
í glæpaannálum."
Að svo mæltu dæmdi dómarinn
þá alla sex til dauða.
En tæpum 100 árum síðar var
nauðgari sýknaður af kviðdómend-
um í Suðurríkjum Bandaríkjanna á
þeim forsendum að fórnarlambið
hefði boðið upp á nauðgunina með
klæðaburði sínum.
Umrenningur frá Georgíu-fylki
hafði ógnað ungri konu með hnífi
og nauðgað henni á bflastæði við
veitingahús eitt í bænum Ford
Lauderdale hinn 6. nóvember 1988.
Konan hafði verið klædd stuttpilsi
úr blúndu og grænum hlýrabol en
ekki verið í undirfötum. Oddviti
kviðdómsins, Roy Diamond, reifaði
röksemdirnar fyrir úrskurðinum og
sagði: „Okkur finnst öllum að hún
hafi beinlínis boðið hættunni heim
með því að vera þannig klædd.“
í stað framþróunar frá frum-
stæðri fortíð er hér um að ræða
afturför til myrkustu miðalda og
fábjánalega röksemdafærslu illa
upplýstra kviðdómenda. Ef rangar
flíkur eða of fáar flíkur nægja til
þess að verða fómarlamb einhvers
glæpamanns, má vel Iíta svo á að
banna verði sundföt með öllu, og
eins verði það réttlætanlegt að ræna
konur sem bera skartgripi. Þær
bjóði jú hættunni heim og eiga ekk-
ert betra skilið en að vera rændar
úr því þær eru „flagga“ gulli og
perlum.
Neyðarmóttan
Flestir sem rætt var við í sam-
bandi við nauðganir voru sammála
því, að viðhorf almennings hér á
landi og þeirra aðila sem rannsaka
þessi mál hafí verið að breytast
síðustu fímm árin. Sennilega á op-
inská umræða um sifjaspell og al-
varleg kynferðisafbrot hér þátt að
máli.
Árið 1984 samþykkti Alþingi að
fela dómsmálaráðherra að skipa 5
manna nefnd er kanna skyldi hvem-
ig rannsókn og meðferð nauðgunar-
mála væri háttað, og gera tillögur
til úrbóta í þeim efnum. Skýrsla
nauðgunarmálanefndar, um 360
blaðsíðna rit, var gefin út af dóms-
málaráðuneytinu árið 1989, og er
þar ítarlega fjallað um nauðgunar-
mál og breytingartillögur nefndar-
innar þar að lútandi.
Auk tillagna um breytingu á al-
mennum hegningarlögum og lögum
um meðferð opinberra mála, em
tillögur um neyðarmóttöku og nám-
skeið fyrir lögreglumenn og starfs-
fólk heilbrigðisþjónustu.
Athyglisverðar em tillögur um
neyðarmóttöku, sem opin yrði allan
sólarhringinn, þar sem málið yrði
tekið föstum tökum strax frá upp-
hafí. Gert er ráð fyrir starfshópi
sem annast mundi brotaþola, en í
honum yrði m.a. stuðningsmann-
eskja og t.d. geðhjúkmnarfræðing-
ur, læknir, félagsráðgjafi og sál-
fræðingur. Eftir fyrstu móttöku
fengi brotaþegi sálfræðilega aðstoð
og stuðningsviðtal hjá félagsfræð-
ingi eða sálfræðingi. Síðan færi
læknisskoðun fram og að því búnu
kæmi lögreglan í móttökuna, safn-
aði gögnum og fengi allar nauðsyn-
legar upplýsingar. Brotaþoli gæti
síðan dvalist yfír nótt í neyðarmót-
tökunni ef hann vildi, en daginn
eftir hæfust skýrslutökur hjá lög-
reglunni.
Ekkert bólar á neyðarmóttökunni
enn sem komið er, en hins vegar
vom „Stígamót", miðstöð fyrir kon-
ur og börn sem orðið hafa fyrir
kynferðislegu ofbeldi, stofnuð þann
8.mars sl. Stofnendur Stígamóta
em Bamahópur Kvennaathvarfs-
ins, Kvennaráðgjöfin, Ráðgjafar-
hópur um nauðgunarmál, og Vinnu-
hópur gegn sifjaspellum. Stígamót
veita konum og bömum ráðgjöf,
einkum þeim sem orðið hafa fyrir
kynferðislegu ofbeldi, og hægt er
að ná til þeirra allan sólarhringinn.
Markmið Stígamóta er fyrst og
fremst að vera með öfluga fræðslu
og ráðgjöf. Námskeið eru haldin á
vegum Stígamóta og hefst t.d. eitt
þeirra nú í september, þar sem
konum er kennt að veija sig.
Áhersla er lögð á að vinna bug á
óttanum, reyna að hugsa skýrt og
bregðast rétt við aðstæðum. Nám-
skeið þetta, sem á sér bandaríska
fyrirmynd, hefur gefið mjög góða
raun og er ekki síður ætlað eldri
konum en þeim yngri.
Þegar skýrslutökur hjá lögreglu
fara fram, er brotaþola heimilt að
háfa konu frá Stígamótum hjá sér.
Smáatriðin mikilvæg
Rannsóknaraðferðir í nauðgun-
armálum hafa verið að breytast
síðustu árin og segir Sigurbjöm
Víðir hjá RLR, að fyrir 1986 hafí
t.a.m. sýnum af sæði sem fundust
við læknisskoðun verið hent. Á þeim
tíma var einungis athugað hvort
sæði fyndist í leggöngum konunnar
eður ei. En meinafræðingar hefðu
ef til vill getað fundið ýmislegt í
sýninu, sem vísbendingu gæti gefíð
um árásarmanninn, hefði það verið
varðveitt.
Rannsóknarlögreglan hefur nú í
samvinnu við lækna útbúið skýrslu-
eyðublöð fyrir læknisskoðun, þar
sem skýrsla nauðgunarmálanefnd-
ar var höfð til hliðsjónar, til að
tryggja að rannsóknaraðferðir verði
eins hvarvetna á'landinu. Skýrsla
þessi sem gerð er að norskri fyrir-
mynd er nú til umfjöllunar hjá land-
lækni.
Konur hafa oft gagnrýnt rann-
sóknarlögreglumenn þegar um
skýrslutökur í nauðgunarmálum er
að ræða, og ásakað þá fyrir ónær-
gætni og óþarfa spurningar, sem
þær álíta að komi málinu ekkert við.
Sigurbjörn Víðir var spurður
hvort gagm-ýni þessi væri réttmæt,
og svaraði hann því til, að sennilega
gætti hér einhvers misskilnings.
Þeir hjá RLR legðu allan sinn metn-
að í að upplýsa hvert mái, en í
nauðgunarmálum væri sönnun erf-
ið, engin vitni og oftast eini mögu-
leikinn að fella brotamenn á smá-
atriðunum. Það krefðist að sjálf-
sögðu nákvæmrar atvikalýsingar.
Konur hafa ef til vill misskilið
þær spurningar sem lúta að klæðn-
aði þeirra, en um hann eru þær
einungis spurðar í þeim tilgangi að
sannprófa framburð brotamanns og
brotaþola. Eins gæti konu þótt það
áhugaleysi á verknaðinum sjálfum
og nánast út í hött að vera að
spyija hana um hvernig áklæði
bflsins var, þar sem verknaðurinn
var framinn. En fyrir rannsóknar-
lögregluna getur það skipt miklu
máli.
Oft fínnast sönnunargögn á vett-
vangi eins og í hrottalegu nauðgun-
armáli sem gerðist fyrir nokkrum
árum og lesa má um í hæstaréttar-
dómum.
Eldri kona var að huga að leiði
í gamla kirkjugarðinum þegar árás-
armaður kom henni að óvörum og
nauðgaði henni. Konan gat ekki
borið kennsl á árásarmanninn, en
við vettvangsrannsókn fann lög-
reglumaður fíngrafor á staumum
sem geymir númer leiðisins. Var
talið líklegt að árásarmaðurinn
hefði haldið í staurinn meðan hann
framdi verknaðinn. Lögreglan vakt-
aði vettvang næstu daga og ekki
leið á löngu þar til þeir urðu varir
við mann er hegðaði sér grunsam-
lega. Var maðurinn yfírheyrður og
tekin af honum fíngraför, og kom
í ljós að maðurinn átti fingraförin
sem voru á staurnum. Árásarmaður
játaði síðan verknaðinn.
í nauðgunarmálinu sem gerðist
í Kópavogi fundust engin fmgraför
á vettvangi, en það má segja að
þau hafí fundist í fatnaði konunnar.
Ofangreint nauðgunarmál sýnir
ótyírætt hversu mikilvægt það er
að varðveita öll slík sönnunargögn.
FRÁ 1. janúar 1985 til 31. deseraber 1989 voru 93
nauðaranir kærðar til rannsóknarlögreglu ríkisins.
Á þessu ári, frara til 1. september sl., voru kærurn-
ar orðnar 12. Síðustu árin hafa öll mál, hvort sem
þau upplýsast eða ekki, verið send saksóknara ríkis-
ins. Hjá saksóknara var einungis hægt að fá tölur
um afgreiðslu mála frá síðustu tveimur árum, og
kom í ljós að á árunum 1988 og 1989 voru 35 mál
til umfjöllunar, af þeim voru 20 mál felld niður,
en útgefnar 15 ákærur. Fram til 1. september á
þessu ári hafa 5 ákærur verið gefnar út og 1 áminn-
ing, en 13 mál verið felld niður.
Kærur til RLR skiptast þannig
milli ára: Kærðar nauðganir
1985 14
1986 21
1987 16
1988 22
1989
1990, til 1.9...
Ríkissaksóknari fær send mál
frá landinu öllu og skiptist af-
greiðsla mála þannig frá 1. janúar
1988. 1988 voru 3 ákærurgefnar
út en 7 mál felld niður. 1989 voru
12 ákærur gefnar út en 13 mál
felld niður. 1990, til 1. septem-
ber, 5 ákærur gefnar út og 1
áminning, en 13 mál voru felld
niður.
Málsmeðferð hjá dómstólum
tekur mislangan tíma, en í skýrslu
nauðgunarmálanefndar kemur
fram að meðaltími er 297 dagar.
í skýrslu nauðgunarmálanefnd-
ar er einnig fjallað um aðstæður
þegar nauðgun á sér stað, eins
og t.a.m. árstíma, vikudag, stund,
stað sem aðilar hittast á, vettvang
brots og fleira. Kemur f Ijós að
kærur eru ekki árstíðabundnar,
en flest brot eiga sér stað um
helgar, eða á laugardögum, og
algengasti tíminn er frá kl. 4 til
kl. 6 að morgni. Oftast hittast
aðilar á skemmtistað og vettvang-
ur brots er í flestum tilvikum
heimili kærða. í níu af hverjum
tíu málum hefur að minnsta kosti
annar aðilinn verið undir áhrifum
áfengis þegar brotið er framið.
Margar konur sem orðið hafa
fyrir kynferðislegu ofbeldi leita til
Stígamóta og fá þar styrk og
aðstoð, allt frá því þær fara í
læknisskoðun og þar til réttar-
höldum er lokið. Einnig eiga þær
kost á að taka þátt í námskeiðum
þar sem áhersla er lögð á sjálfs-
styrkingu.
Ingibjörg Guðmundsdóttir,
starfsmaður Stígamóta, segir að
sektarkenndin einkenni flestar
konur nauðgað hefur verið. Skipti
þá engu máli hvort konunni hafi
verið ógnað með hnífí, eða hvort
um kunningjanauðgun hafí verið
að ræða. Hún ásaki sjálfa sig fyr-
ir að hafa ef til vill drukkið of
mikið, eða fyrir það að hafa geng-
ið heim en ekki tekið leigubíl,
fyrir að hafa verið á röngum stað
eða jafnvel fyrir klæðnað sinn.
Fyrir kemur að unglingsstúlkur
hafí ekki kært nauðgun því þær
voru einmitt að gera það sem for-
eldrarnir höfðu bannað, verið að
drekka í einhverju teitinu.
Til Stígamóta koma einnig kon-
ur sem orðið hafa fyrir nauðgun
en af einhveijum ástæðum ekki
kært. Þær hafa t.d. verið hræddar
um að það fréttist, þeim hefur
verið hótað, eða þær hafa samúð
með aðstandendum nauðgarans,
eins og t.d. í einu tilviki þar sem
konan vildi ekki kæra manninn
því hún vissi að hann ætlaði að
ferma bam sitt eftir viku.
Kunningjanauðganir hafa ekki
síður alvarlegar afleiðingar fyrir
konuna en þær nauðganir þar sem
árásarmaður er vópnaður. Oftast
er minni samúð með konunni í
fyrra tilvikinu en líðan hennar er
þó hin sama á eftir.
Ingibjörg segir, að nauðgun sé
mesta niðurlæging sem kona geti
orðið fyrir, völdin séu tekin af
henni og á hana ráðist þar sem
hún er viðkvæmust. Þær eru
skelfingu lostnar af ótta og mjög
algengt að þær þori ekki að vera
einar á eftir, né heldur að fara
út úr húsi eða svara í síma. Oft
hafa þær martraðir á næturna,
og þjást af þunglyndi, svefnleysi
og doða.
Vilji þeirra hefur verið brotinn
á bak aftur, enda sé það yfirleitt
hugsunin um að drottna yfir og
niðurlægja sem liggi á bak við
nauðgun en ekki óviðráðanleg
kynhvöt.
Fordómar og ranghugmyndir
gagnvart nauðgunum eru aigeng-
ar, eins og t.d. að einungis sé
ungum konum nauðgað, að
nauðgarinn hafl ekki ráðið við sig
því konan hafi æst hann upp, að
ekki sé hægt að nauðga konu
gegn viija hennar, að allar konur
dreymi um að láta nauðga sér eða
að nauðgarar séu oftast geðveikir
menn.
Konurnar hjá Stígamótum
hjálpa þolendum til að öðlast sjálf-
straust á nýjan leik og segir Ingi-
björg að mikilvægt sé að þær
skilji, að þær séu jafngóðar og
þær voru áður en þær urðu fyrir
þessari hræðilegu reynslu.