Morgunblaðið - 25.10.1990, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. OKTÓBER 1990
Hvort gilda landslög eða
hnefaréttur á Islandi?
eftir Gísla Baldur
Garðarsson
Harmleikur Hildar Ólafsdóttur,
Stefáns Guðbjartssonar og barna
þeirra, sem aðallega hefur komið
þannig fram í fjölmiðlum, að tekist
er á um forsjá yngstu dóttur hjón-
anna, hefur nú tekið á sig þá mynd,
sem útilokað er að horfa á þegj-
andi. Dómsmálaráðherra ætlar nú
sýnilega að nota máiið sér til
pólitísks framdráttar. Hann hefur
komið í veg fyrir að Stefán Guð-
bjartsson nái fram rétti sínum og
jafnframt svikið öll loforð, sem hann
og hans ráðuneyti hafa gefið föð-
urnum. Ráðherra hefur tekið þá
persónulegu ákvörðun að láta und-
an kröfum þrýstihóps, sem mjög
hefur haft sig í frammi með það
fyrir augum að koma í veg fyrir
að landslögum verði beitt. Dóms-
málaráðherra hefur gerst réttarníð-
ingur. Hann hefur gerst sekur um
valdníðslu á einu viðkvæmasta sviði
réttarframkvæmdar. Slíkur maður
er ekki fær um að gegna æðsta
embætti á sviði löggæslu og dóms-
mála. Á meðan hann er við völd
búum við ekki í réttarríki.
Níðskrifum ekki svarað
Harmleikur þessara fyrrverandi
hjóna og barna þeirra hefur staðið
í mörg ár. Hann hefur þegar skilið
eftir sig sár sem aldrei gróa. Síðustu
hlutar þessa harmleiks hafa verið
sérstaklega átakanlegir. Óvandaðir
Qölmiðlar hafa gert sér mat úr að
birta málatilbúnað móðurinnar, —
sama hversu lágt hefur verið seilst
til að koma höggi á Stefán. Þessum
níðskrifum hefur Stefán ekki svar-
að. Skrif þessi hafa þó náð að
mynda svokallað aimenningsálit þar
sem menn gerast óvægnir dómarar,
— jafnvel þeir, sem gera sér grein
fyrir að aðra hlið málsins vantar.
Þá hlið, sem hlutlausir sérfræðingar

í Kaupmannahöfn
FÆST
í BLAOASÖLUNNI
ÁJÁRNBRAUTA-
STÖÐINNI,
KASTRUPFLUGVELLI
OGÁRÁÐHÚSTORGI
hafa talið vega þyngra en hina. í
hópi hinna óvægnu dómara, sem
byggja niðurstöður sínar á æsifrétt-
um eru menn og konur, sem hafa
megnað að bijóta svo rétt á mannin-
um og barninu, að horfur eru á að
þau hafi nú verið slitin hvort frá
öðru til frambúðar.
Þess eru ijölmörg dæmi, að
óvönduð æsiskrif hafa leitt til
myndunar almenningsálits sem náð
hefur inn í raðir þeirra sem gæta
eiga laga og réttar. Þau dæmi eru
mörg, þar sem æsiskrifin hafa orð-
ið hinn eiginlegi dómstóll. Slíkir
„dómar“ hafa alltaf leitt til hör-
munga. Ég minni á Geirfinnsmálið
og Hafskipsmálið. En ég man ekki
eftir einu dæmi um að þau hafí
leitt til góðrar niðurstöðu.
Flutningur máls af þessu tagi í
fjölmiðlum er mér mjög á móti
skapi. Ég hef því reynt að förðast
það, en nú er svo komið, að ráð-
herra hefur komið í veg fyrir að
unnt sé að fara réttarfarsleiðir í
málinu. Á það er ekki hægt að
horfa þegjandi.
Ég ætla mér ekki að fara út í
það að meta, hvort barninu er betur
borgið hjá föður eða móður. Það
er ekki mitt hlutverk, og það er
heldur ekki hlutverk almennings í
landinu. Það er hlutverk þeirra sem
að lögum taka ákvarðanir í forsjár-
deilumálum. Ákvörðun um það hef-
ur verið tekin fjórum sinnum. Nið-
urstaðan hefur alltaf verið sú, að
réttara sé að stúlkan sé hjá föður
sínum.
Þessar ákvarðanir hafa sætt
sérstakri skoðun af hálfu umboðs-
manns Alþingis. Hann hefur talið
þær fullkomlega eðlilegar og þar
með á fullgildum rökum reistar.
Reyndar hefur umboðsmaður lokið
sérstöku lofsorði á fagleg vinnu-
brögð í dómsmálaráðuneytinu.
Lömunaráhrif æsiskrifa
Þótt ég hafí sjálfur verið þeirrar
skoðunar, að forsjárdeilumál eigi
fremur að sæta venjulegri dóm-
stólameðferð en úrlausn stjórn-
sýsluaðila, er ég engu að síður sann-
færður um að þetta mál hefur sætt
mjög ítarlegri og vandaðri meðferð
af hálfu fólks, sem er til þess vel
hæft. Ég hef verið lögmaður
mannsins frá því að þau hjónin
skildu fyrir sex árum. Lögmenn
konunnar hafa verið 9 eða 10. Á
þessum tíma hefur þetta deilumál
verið nánast stöðugt til meðferðar.
Sú meðferð hefur verið mun vand-
aðri heldur en hægt er að búast við
að yrði, ef málsaðilar ættu að leggja
ágreininginn fyrir venjulegan dóm-
stól. Ég hef því í seinni tíð farið
að efast um að skoðun mín sé rétt,
— þar til að til sögunnar kom Óli
Þ. Guðbjartsson.
En það er ekki hin efnislega nið-
urstaða í málinu, sem ég ætlaði að
gera að umræðuefni í grein þessari
heldur framkvæmd laga og réttar.
Mér hefur blöskrað ólýsanlega að
horfa upp á þau lömunaráhrif sem
æsiskrif fjölmiðla geta haft á réttar-
kerfið í landinu.
í stuttu máli er efni tveggja
síðustu þátta harmleiksins á þá leið,
að Hildur fékk barnið skráð í vega-
bréf sitt. Hún fór og sat fyrir barn-
inu, tók það með leynd og flutti það
frá Spáni til íslands. Með þessu
broti vann hún þann rétt að málið
var endurupptekið á faglegum
grunni með rannsóknum sérfræð-
inga og sérstakri ákvörðun um for-
sjá. Sú ákvörðun var að vísu ekki
henni í hag. Þegar úrskurður lá
fyrir tók hún barnið enn á ný með
ólögmætum hætti. Að þessu sinni
úr vörslu barnaverndarnefndar.
Maðurinn leitaði eftir atbeina
lögreglu við að fínna barnið en var
ekki sinnt nema í orði kveðnu. Upp
var kveðínn úrskurður um húsleit-
arheimild en áður en húsleit fór
fram var konunni tilkynnt frá RLR
hvað til stæði. Manninum tókst um
síðir að ná barninu sjálfur og fara
með það heim.
Loforð ráðherra
Annar kafli hófst svo sl. vetur
þegar ráðherra fól starfsmönnum
ráðuneytisins að koina á umgengn-
isrétti. Ráðherra hafði í ólögmætum
hótunum um að forsjá yrði breytt-
ef ekki yrði orðið við þessari kröfu.
Eftir nokkurt þóf féllst maðurinn á
að senda barnið til heimsóknar
hingað, enda hafði ráðuneytið þá
gefíð honum eftirtalin þijú loforð:
1. Að ráðuneytið skyldi sjá til
þess og ábyrgjast að barninu yrði
skilað til hans aftur á réttum tíma.
2. Að ráðuneytið skyldi ábyrgjast
allan kostnað sem hugsanlega
kynni að leiða af því að konan
myndi neita að afhenda barnið,
þ.m.t. kostnað við lögfræðiaðstoð.
3. Að ráðuneytið tæki ekki til
meðferðar neina kröfu konunnar
um breytingu á forsjá á meðan
barnið væri hér á landi.
Konan undirritaði drengskapar-
heit í ráðuneytinu um að baminu
yrði skilað. Jafnframt lá þá fyrir
fyrirheit mannsins um að hann
myndi samþykkja umgengnisrétt
bamsins við móður og systkini í
framtíðinni ef allt gengi eðlilega
fyrir sig.
Konan sveik gefin drengskapar-
heit og neitaði að láta barnið af
hendi.
Ég, sem lögmaður mannsins, var
boðaður á fund í dómsmálaráðu-
neytinu þar sem mér var tjáð að
ráðuneytið teldi þörf á formlegum
atbeina mannsins við að fá barnið
afhent með beinni fógetagerð. Jafn-
framt var af hálfu þriggja starfs-
manna ráðuneytisins gefín sú yfír-
lýsing að ráðuneytið myndi standa
straum af öllum kostnaði vegna
lögmannsaðstoðar og vegna hugs-
anlegra ferða mannsins hingað til
lands þar til lögmætu réttarástandi
yrði á komið.
Fógetaréttur úrskurðaði að barn-
Viðtalstimi borgarfulltrúa i
Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík
Borgarfulltrúar Sjálfstæðisflokksins
verða til viðtals ■ Valhöll, Háaleitisbraut 1,
á laugardögum í vetur frá kl. 10-12.
Er þá tekið á móti hvers kyns fyrirspurnum
og ábendingum.
Allir borgarbúar velkomnir.
Laugardaginn 27. október verða til viðtals Árni Sigfússon, í borgarráði, stjórn sjúkrastofnana,
húsnæðisnefnd, atvinnumálanefnd, Margrét Theódórsdóttir, í fræðslu- og skólamálaráði, ferða-
málanefnd, og Haraldur Blöndal, formaður umferðarnefndar.
W Sf W W’ W W W’ W W’ w w K
J I I I I t f t í t
ið skyldi tekið af konunni með inn-
setningargerð. Úrskurð þennan
kváðu upp þrír dómarar, þ.e. fóg-
eti, sálfræðingur og barnageðlækn-
ir.
Barnið falið
Konan neitaði nú að gefa upp
verustað barnsins. Leitað var til
Rannsóknarlögreglu ríkisins um
aðstoð við að fínna barnið. Því var
hafnað. Leitað var til lögreglunnar
í Reykjavík sem hafnaði beiðninni
á þeirri forsendu að verkið ætti með
réttu að heyra undir RLR. Ríkissak-
sóknari fékk málið til umfjöllunar
og taldi að lögreglan í Reykjavík
ætti að sinna málinu. Lögreglan í
Reykjavík hélt við fyrri afstöðu og
neitaði að reyna að finna bamið.
Mér var tjáð, að lögreglan myndi
þó veita sinn atbeina og taka bam-
ið ef vitað væri um dvalarstað þess
og fógeti færi fram á aðstoð.
Við svo búið ákvað maðurinn að
óska eftir því að fógeti færi á heim-
ili konunnar að kvöldi laugardags-
ins 8. september sl. Fógeti, bróðir
mannsins og ég fómm á staðinn.
Þegar ljóst var að stúlkan væri á
staðnum var kallað á lögregluna.
Hún mætti á staðinn og bjó sig
undir að taka bamið. Þá kom sendi-
boði frá fulltrúa lögreglustjóra sem
bar þau boð að barnið mætti ekki
taka nema fulltrúi frá barnavemd-
arnefnd kæmi á staðinn. Var jafn-
framt sagt að sá hefði verið til
kvaddur og kæmi von bráðar.
Safnað liði
Er ekki að orðlengja það, að á
næstu mínútum dreif að mikið lið
manna, sem virtust þess albúnir að
hindra með valdi að barnið yrði
tekið. Það var mat yfírlögreglu-
þjóns, að til átaka kæmi ef haldið
yrði áfram gerðinni. Var af þeim
sökum ákveðið að hætta við.
Maðurinn kom til landsins og
óskaði eftir því að fá að hitta dótt-
ur sína. Því varð ekki við komið
fyrr en hann hafði verið hér í nær
þijár vikur. Þá var honum heimilað
að tala við barnið í stuttan tíma í
húsnæði sem Dómkirkjuprestur
lagði til. Inni í herberginu með þeim
feðginum voru Dómkirkjuprestur,
tveir sérfræðingar og elsta systir
bamsins, sem mjög hefur stutt
móður sína í þessu deilumáli. Fyrir
utan biðu 15-20 menn, líklega þeir
sömu og höfðu komið á vettvang
8. september. Ég hef heyrt að þar
muni hafa verið á ferðinni sam-
starfsmenn núverandi sambýlis-
mapns Hildar, sem vinnur á
greiðabíl.
Vegna atburðanna 8. september
kærði borgarfógeti lögreglustjór-
ann í Reykjavík til dómsmálaráð-
herra fyrir að hafa synjað sér um
atbeina. Ekki er vitað til þess að
ráðherra hafi sinnt þeirri kæm.
í kærunni kom fram að fógeti
teldi ekki unnt að koma fram inn-
setningu við svo búið. í þessu orða-
lagi taldi maðurinn að fælist réttar-
sýnjun og var hún kærð til Hæsta-
réttar. Niðurstaða Hæstaréttar var
sú, að synjunin væri ekki nægilega
skýr og var málinu vísað frá.
Þá var á ný farið fram á að inn-
setning yrði reynd. Nú kvað fógeti
upp úrskurð um að hann teldi það
ómögulegt vegna afstöðu lögregl-
unnar. Þeim úrskurði var vísað til
Hæstaréttar með kæm. Þegar ráð-
herra frétti af kærunni gerði hann
sér lítið fyrir og sendi konunni bréf
þar sem henni var tilkynnt um að
málið hefði verið tekið til meðferð-
ar. Við svo búið gat Hæstiréttur
ekki annað en staðfest að gerðin
skyldi ekki fram fara að svo stöddu.
Annmarkar á meðferð þessa
deilumáls em mýmargir. Sumir
þeirra em þess eðlis, að í réttarríkj-
um hefðu þeir kostað menn stöðu-
missi. Ég ætla aðeins að tæpa á
þeim sem mér fínnst sjálfum alvar-
legastir.
Gísli Baldur Garðarsson
„Ráðherra hefur tekið
þá persónulegu ákvörð-
un að láta undan kröf-
um þrýstihóps, sem
mjög hefur haft sig í
frammi með það fyrir
augum að koma í veg
fyrir að landslögum
verði beitt.“
Loforð svikin
Ráðherra lofaði manninum ýmsu,
m.a. því þrennu, sem hér að framan
er tíundað. Ráðherra er æðsti vald-
hafí á sviði löggæslu og dómstóla.
Honum var því í lófa lagið að standa
við gefín loforð.
Það fum sem kom á lögreglu
vegna málsins hefði æðsti yfirmað-
ur hennar, dómsmálaráðherra, átt
að taka til meðferðar þegar í stað.
I nágrannaríkjum okkar er lögreglu
beitt án tafar ef upp koma mál af
þessu tagi. Það getur enginn verið
í vafa um að það er hlutverk Iög-
reglu að leita að barni, sem haldið
er frá löglegum forsjármanni þess,
í felum og e.t.v. gegn vilja bams-
ins. Sérstaklega þegar dómstóll
hefur úrskurðað að barnið skuli
tekið af viðkomandi. Komi upp deila
milli lögregluembættanna, hvert
þeirra eigi að framkvæma verkið,
sker að sjálfsögðu æðsta stjórnvald-
ið, þ.e. ráðherra, endanlega úr því.
Það gerði hann ekki.
Kveðinn var upp gæsluvarðhalds-
úrskurður yfír konunni þegar hún
neitaði að gefa upp dvalarstað
barnsins. Til þess er lagaheimild
og þessu ráði er óhikað beitt í ná-
grannaríkjunum, t.d. í Danmörku.
Þegar til vistunar kom birtist for-
stöðumaður fangelsismálastofnun-
ar og gaf út þá tilskipun að konan
yrði ekki vistuð í fangelsi. Þar með
hafði þessi embættismaður gert
úrskurð dómara að engu. Æðsti
yfirmaður hans er dómsmálaráð-
herra. Jafnvel honum var ljóst, að
það fékk tæpast staðist að embætt-
ismaðurinn gæti komið í veg fyrir
réttarframkvæmdina. En hann
gerði ekkert.
Ekki gefin út ákæra
Konan hefur tvívegis verið kærð
til ríkissaksóknara fyrir að fremja
brot á 193. gr. hegningarlaga er
fyallar um barnsrán. Ríkissaksókn-
ari hefur ekki séð ástæðu til þess
að gera neitt í málinu. í Danmörku
var faðir, sem tók barn sitt frá
móðurinni með leynd sl. vor, ákærð-
ur og dæmdur í átta mánaða fang-
elsi, þar af fimm mánuði skilorðs-
bundið.
Signý Sen, fulltrúi lögreglu-
stjóra, greip fram fyrir hendur fóg-
eta og kom í veg fyrir framkvæmd
innsetningar. Hún bar fyrir sig
ákvæði í barnavemdarlögum sem
er efnislega á þá leið að fulltrúi
bamavemdamefndar skuli vera við-
staddur ef taka þarf barn með fóg-
etavaldi. Það er að sjálfsögðu rangt.
Hann á einungis að vera viðstaddur
sem aðili, — sá er biður um gerð-
ina. Gerðarbeiðendur þurfa alltaf
að vera viðstaddir gerð af þessu
tagi. Þess má geta, að forsvars-
menn barnavemdamefndar telja
þessa lögskýringu lögreglunnar
ekki fá staðist og segjast hefðu