Morgunblaðið - 18.12.1990, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. DESEMBER 1990
Innlegg í umræðuna um íslenska fornleifafræði II:
Fornleifadeild Þj óð-
minjasafns Islands
eftir Bjarna Éinars-
son og Vilhjálm Orn
Vilhjálmsson
Fyrir nokkru (7. nóv.) birtist eft-
ir okkur grein í þessu blaði um
moldviðri, sem rauk pínulítið síðast-
liðið sumar vegna fornleifamála,
sem þá voru ofarlega á baugi. I
grein þessari vörþuðum við m.a.
fram spurningunni: Hvað hefur
Þjóðminjasafnið gert til að breyta
þeirri aðstöðu, eða því aðstöðuieysi,
sem það býr við og hefur búið við
nú í allmörg ár eða áratugi. Við
svöruðum spumingunni á þá leið,
að það vissi Þjóðminjasafnið best
sjálft. Enda var megintilgangur
greinarinnar annar. En nú hefur
töluvert vatn runnið til sjávar og
við viljum nú svara þessari spurn-
ingu sjálfir. Hér á eftir munum við
aðeins fjalla um fomleifadeild Þjóð-
minjasafnsins og þegar talað er um
Þjóðminjasafnið er aðeins átt við
fomleifadeild og enga aðra deild
safnsins.
Aðdragandi
Allt frá því að við fyrst fórum
að fást við fomleifafræði, um 1980,
hefur það verið trú okkar að stöð-
ugt hefði verið barist fyrir því að
ráða fleiri fomleifafræðinga inn á
Þjóðminjasafnið, enda mátti hvetj-
um sem þekkti þessi mál vera það
ljóst að þörfin var knýjandi og hef-
ur verið það lengi. Þessu höfum við
sem sagt trúað alla tíð, eða allt
fram að þessu.
Við ákváðum að kynna okkur
þessi mál nánar. Annar okkar skrif-
aði deildarstjóra fornleifadeildar og
spurði hann hvað hann hafi gert til
þess að fá fleiri fomleifafræðinga
inn á deildina og efla starfsemi
hennar. Hann átti við bréflegar
kröfur. Deildarstjóri svaraði með
því að senda honum tvö bréf sem
hann hafði sent til fjárveitinga-
valdsins. Nú skrifar sá, sem ekki
hafði skrifað áðurnefnd bréf, annað
bréf til deildarstjóra og biður um
nánari upplýsingar, því heldur var
svar deildarstjóra þunnt. En nú vill
það til að áðurnefnd grein okkar
birtist í blaðinu, og hvort sem það
kann að vera ástæðan eða ekki þá
barst ekkert svar frá deildarstjóra.
Síðan þetta var hefur verið haldinn
fundur hjá fomleifanefnd og kemur
hann við sögu síðar.
Kröfur fornleifadeildar
Nú skal vikið að þeim kröfum
sem Þjóðminjasafnið hefur gert til
fjárveitingavaldsins. En fyrst þetta:
I fyrsta bréfi til deildarstjóra er
hann beðinn um að senda afrit af
öllum bféfum, sem hann hefði sent
frá sér frá því hann tók til starfa.
Elsta bréfið sem hann sendir er
dagsett 25. september 1989. Bréfið
var sent menntamálaráðherra og
ber yfirskriftina: „Beiðni um nýjar
stöður við Fomleifadeild Þjóðminja-
safns og fornleifarannsókn á Bessa-
stöðum.“ Bæði Þjóðminjavörður og
deildarstjóri skrifa undir þetta bréf.
í bréfinu stendur m.a.: „Erlendis
þætti eðliiegt að um 10-15 manna
hópur fornleifafræðinga væru settir
í verkefni að þessari stærð." Hér
er átt við fomleifarannsókn á
Bessastöðum. Síðan í bréfínu stend-
ur: „Hins vegar má benda á annan
möguleika, sem gæti leyst málið
og yrði að öllum líkindum ódýrast
fyrir ríkissjóð. Það er að auglýstar
yrðu 6-8 stöður við Fomleifadeild
þegar í stað, sem kostaðar yrðu af
Bessastaðanefnd fram að áramót-
um, en þá fæm þær inn á launa-
kostnað Fornleifadeildar.“
Fyrsta tilvitnunin er úr lausu lofti
gripin en seinni tilvitnunin er at-
hyglisverð. Manni hlýnar um hjarta-
ræturnar við lestur hennar. Hér
sýnir Þjóðminjasafnið stórhug og
maður er þess fullviss að þessi mál
séu í góðum höndum og grein sem
þessi út í hött. En annað á eftir
að koma á daginn.
Seinna bréfið, dagsett 15. nóv-
ember 1989, er skrifað til fjárveit-
inganefndar Alþingis og ber yfir-
skriftina: Erindi fomleifadeildar
Þjóðminjasafns íslands. Aðeins
deildarstjóri skrifar undir þetta
bréf. Hér skulum við grípa niður á
einum stað í bréfinu: „ísienskar
fornieifarannsóknir eiga ekki að
stjórnast af tilviljanakenndum
áhugamálum einstakra einstaki-
inga. Slíkar einstaklingsrannsóknir
hafa verið aiit of margar á undan-
förnum árum. Þær eru óhagkvæm-
asta og dýrasta rannsóknaraðferð
sem hugsast getur, auk þess sem
ár og áratugir geta liðið áður en
niðUrstöður fást úr þeim.
Af sömu ástæðu tei ég mun
brýnna að koma upp góðum kjarna
fornleifafræðinga við fomleifadeild,
sem unnið geta saman sem heild,
fremur en að dreifa kröftum víðs
Bjarni Einarsson
„ Allir, sem standa utan
við Þjóðminjasafnið, en
stunda rannsoknir eiga
þakkir skildar, í stað
lítilsvirðingar.“
vegar um landið í formi fornleifa-
varða. “
Hér er komin ástæða þess að við
ákváðum að skrifa þessa grein. Hér
er vísvitandi verið að villa um fyrir
Alþingi með hreinum dylgjum og
teljum við að freklega sé vegið að
okkur og öðmm sem stundað hafa
sjálfstæðar einstaklingsrannsóknir
og höfum sent frá okkur þær skýrsl-
ur sem hægt er að krefjast, auk
þess að eftir okkur liggja greinar
um rannsóknir okkar, bæði á
íslensku og erlendum tungumálum.
Og það þó að rannsóknum sé ekki
að fullu lokið. Að öðra leýti er okk-
ur ekki kunnugt um að aðrir, sem
hafa stundað einstaklingsrannsókn-
ir, hafi ekki staðið sig í stykkinu.
Við erum ekki svo ýkja mörg,
sem hafa lagt stund á fomleifa-
fræði og þau okkar sem ekki hafa
fasta stöðu heima á íslandi, en
höfum samt verið að fást við rann-
sóknir heima, hljótum að verða sá
hópur, sem deildarstjóri á við þegar
hann talar um góðan kjarna. En
ef við stöndum okkur svo slælega
sem tilvitnunin gefur til kynna,
hlýtur deildarstjóri að halda að þeg-
ar einhveijir úr þessum hóp eru
komnir undir hans leiðsögn (góði
kjarninn), sé allt í góðu lagi. Eða
i á deildarstjóri við einhvern annan
hóp fólks? En tökum nú einstök
atriði tilvitnunarirmar nánar fyrir.
Fyrsta setningin segir að íslensk
fornleifafræði eigi ekki að stjórnast
af tilviljunarkenndum áhugamálum
einstakra manna/kvenna. En það
er eðli málsins að einstaklingsrann-
sóknir eru oftast ékki hluti af stefnu
opinberra stofnana. En þær þurfa
ekki að vera tilviljanakenndar fyrir
það, þvert á móti. Oftast er mikið
lagt í sölurnar við slíkar rannsókn-
ir, vegna þess að um er að ræða
áhugamál viðkomandi og sérsvið.
Við sem stundum slíkar rannsóknir
bemm enga ábyrgð á stefnuleysi
Þjóðminjasafnsins í þessum efnum.
í annarri setningu telur deildar-
stjóri að þessar einstaklingsrann-
sóknir hafi verið allt of margar á
undanförnum árum. Viðmiðunin
getur aðeins verið ein, þ.e.a.s. mið-
að við rannsóknir Þjóðminjasafns-
ins. Við teljum, hvort sem viðmiðun-
in sé Þjóðminjasafninu í hag eða
óhag, að þá sé alls ekki hægt að
telja fornleifarannsóknir of margar
á Islandi undanfarin ár og þá mið-
um við við nágrannaþjóðir okkar.
Við teljum jafnframt að margar
Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson
athyglisverðustu rannsóknirnar
undanfarin ár hafi ekki verið á veg-
um Þjóðminjasafnsins. Þetta er ekki
sagt Þjóðminjasafninu til lasts.
Þetta er sagt til að benda á það
að einstaklingar gefa sig oft að
verkefnum, sem stofnanir gefa sig
ekki að, af ýmsum ástæðum, svo
sem tímaleysi, fjárleysi eða áhuga-
leysi, vegna vantrúar á verkefnið
o.s.frv.
Samkvæmt okkar mati eru forn-
leifarannsóknir hlutfallslega fáar á
íslandi, sérstaklega á vegum Þjóð-
minjasafnsins. Og allir, sem standa
utan við Þjóðminjasafnið, en stunda
rannsoknir eiga þakkir skildar, í
stað lítilsvirðingar.
Deildarstjóri heldur áfram árás-
inni á einstaklingsrannsóknir, með
því að halda því fram að þær séu
óhagkvæmasta og dýrasta rann-
sóknaraðferð sem hugsast geti og
ár og áratugir geti liðið áður en
niðurstöður fást úr þeim. Við biðjum
deildarstjóra að benda á slíkar rann-
sóknir. (Hér nægir ekki að benda
á eina rannsókn.) Hér er aldeilis
verið að villa um fyrir mönnum.
Það er vitað mál að deildarstjóri
sjálfur á fjölmargar óskrifaðar
skýrslur. Rannsóknir hans bíða þess
að gerð sé grein fyrir þeim. Samt
sem áður tekur hann að sér ný og
ný verkefni. Það þykir okkur vera
í meira lagi bagalegt og næstum
vítavert athæfi. Allir vita að því
lengri tími sem líður frá uppgreftri
til skýrslu, því vafasamari vérður
skýrslan og niðurstaðan.
Við drögum mjög í efa að ein-
staklingsrannsóknir sé dýrasta
rannsóknaraðferð sem hugsast get-
ur. Einstakir kostnaðarliðir eru þeir
sömu hjá þeim og Þjóðminjasafni,
en til frádráttar kemur að einstakl-
ingar þurfa ekki að reka stofnun,
sem kostar sitt, eða heldur deildar-
stjóri að hægt sé að líta framhjá
rekstri Þjóðminjasafnsins, geymsl-
um, rafmagni, hita, viðhaldi o.s.frv.
Miðað við rannsóknir deildarstjóra
eru einstaklingsrannsóknir einkar
ódýrar. Rannsókn án skýrslu er
eyðsla á almannafé og það þykir
okkur dýrt.
I lok tilvitnunarinnar kemur fram
að deildarstjóri er á móti nýju þjóð-
minjalögunum, sem gera ráð fyrir
fomleifavörðum víðs vegar um
landið og þar með eflingu fornleifa-
fræðinnar á íslandi. Andstaða hans
er undarleg, en skýrist kannski hér
á eftir. í þessu seinna bréfi deildar-
stjóra telur hann upp æskilegan
fjölda fastráðinna einstaklinga við
fornleifadeild og telur að 6 þurfi
við rannsóknir og 4 þurfi við forn-
leifaskráningu. Þetta gera 10 nýjar
stöður og er það lágmarksþörf
deildarinnar skv. deildarstjóra. Við
teljum að deildarstjóri hafi villt um
fyrir fjárveitingavaldinu á þann
veg, að lítilsvirða einstaklingsrann-
sóknir og þar með reynt að upp-
hefja sjálfan sig og sín verkefni.
Fjárveitingavaldið hefur engan
annan til að hlusta á, því deildar-
stjórinn er jú eini fastráðni starfs-
maður deildarinnar og við hin höf-
um ekki haft ýkja mikikð af fjár-
veitingavaldinu að segja. Hann gef-
ur í skyn að við kostum of mikla
peninga og að skýrslur berist seint
og illa frá okkur. Sennilega er fjár-
veitingavaldinu ekki kunnugt um
að deildarstjóri sjálfur eigi eitt og
annað í pokahorninu, sem miður
hefur farið. Við viljum benda á að
hvað menntun og reynslu varðar,
stendur Þjóðminjasafnið mjög höll-
um fæti, ef miðað er við þá sem
stundað hafa sjálfstæðar rannsókn-
ir hin síðustu ár. Allir þessir aðilar
hafa lokið lágmarksmenntun í forn-
leifafræði, en það hefur deildar-
stjóri ekki.
Fundur í fornleifadddd
Fyrir nokkru (25. okt.) var hald-
inn fundur í fornleifanefnd, sem er
í sjálfu sér ekki í frásögur fær-
andi, nema fyrir að þar var sam-
þykkt að leggja til 2 nýjar stöður
við fornleifadeild Þjóðminjasafns-
ins, efla húsakost þess og hugbún-
að. Önnur staðan var föst staða og
fól í sér að sjá um skráningu á föst-
um fornleifum og var titluð sem
deildarstjórastaða. Þetta var vísir
að breytingu, sem við höfum talið
afar brýna fyrir Þjóðminjasafnið,
þ.e.a.s. að skipta fornleifadeild í
rannsóknardeild og skráningar-
deild. Þennan fund sat deildarstjóri
fornleifadeildar ekki. En hann var
alfarið á móti þessari nýju stöðu
og það furðar okkur ekki lítið. í
bréfum sínum, sem hann ítrekar
enn eftir fundinn dags. 14.9. 1990
til fjárveitinganefndar Alþingis, fer
hann fram á 10 nýjar stöur til handa
fornleifadeild. En þegar sýnt þykir
að nokkrar verði kannski að veru-
leika, segir hann nei. Hvernig er
hægt að skilja svona viðbrögð? Sá
grunur læðist að manni að hér sé
maðkur í mysunni. Ef þú krefst
nógu mikils færðu ekkert, en ef þú
ert lítillátur áttu á hættu að fá það
sem þú biður um. Nú fer málið að
vandast í höfðunum á okkur, sem
þetta skrifa. Við eigum bágt með
að skilja þessa framvindu mála. Af
hveiju er deildarstjóri á móti þess-
um nýju stöðum? Vissulega skerðir
ein þeirra athafnasvið deildarstjóra,
en eins og við höfum áður bent á,
er núverandi staða hans þess eðlis
að hann getur engan veginn sinnt
henni, svo að vel fari, hversu vel
af guði gerður sem hann er. Hinar
óskrifuðu skýrslur sanna það.
Flestum ætti nú að vera ljóst,
að ein' ástæða leitar mjög á, sem
gæti skýrt allt þetta. Hún er sú að
deildarstjóri vill ekki fá fornleifa-
fræðinga inn á deildina, né út á
land, sem fornleifaverði. Hann er
einnig mjög á móti því að annar
deildarstjóri verði settur við hlið
hans. Hvers vegna? Spurningunni
verður deildarstjóri sjálfur að svará.
Menntun og meiri menntun
Ætíð er það hið viðkvæmasta
mál að ræða um menntun manna,
en við látum okkur hafa það hér,
því það skiptir máli í þessu sam-
hengi. Því ekki er ósennilegt að
menntun, eða menntunarskortur,
eigi hér hlut að máli.
Aður en við tökum fyrir menntun
deildarstjóra viljum við taka það
fram að við teljum okkur ekki þar
með vera haldnir einhveijum
menntahroka og óvirðingu gagn-
vart þeim, sem ekki hafa menntun
°g yfir þá hafna. Menntun er ekki
miði að himnaríki og alvitrun, en
liún er sæmileg fjárfesting upp á
framtíðina. Menntun er ekki heldur
alltaf sótt í skóla. Hana má sækja
á ýmis mið, en stundum er mennt-
unar úr skóla þörf. Við búumst við
að sjálfmenntaður skurðlæknir væri
ekki tekinn alvarlega (fornleifa-
fræðin er stundum eins konar upp-
skurður). Fornleifafræði lærir mað-
ur aldrei alveg og maður er stöðugt
að bæta við sig. Við erum sjálfir
enn að læra og enn að bæta á okk-
ur, en erum samt bölvaðir aukvisar
í sumu. En við höfum þó lokið lág-
marks menntun á okkar sviði. Við
teljum að eins árs menntun í forn-
leifafræði sé ekki nægileg menntun,
1.500 Toyotur seldar
Toyota umboðið á íslandi, P. Samúelsson hf., seldi 1.576 bíla fyrstu
11 mánuði ársins og er Toyota því söluhæsti bíllinn hér á landi, að
sögn Lofts Ágústssonar hjá Toyota. í nóvember var 1.500. bíllinn
afhentur og kaupendur leystir út með blómum og gjöfum af því tilefni.
Á myndinni er Tryggvi Gunnarsson sölumaður að afhenda nýjum eig-
endum bílinn, þeim Sigurði Benediktssyni og Ingibjörgu H. Helgadótt-
ur, í baksýn ér bíllinn, Toyota Hi Lux, sem hefur verið einn sölu-
hæsti bíllinn hjá Toyota á árinu.