Morgunblaðið - 12.04.1991, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ FOSTUDAGUR 12. APRIL 1991
Sorp spillir umhverfinu
eftir Magnús H.
Guðjónsson
Það er ánægjuleg staðreynd að
áhugi almennings á umhverfisvernd
hefur stóraukist undanfarin ár.
Þetta endurspeglast vel í ályktunum
síðasta landsfundar Sjálfstæðis-
flokksins þar sem mörkuð var rót-
tæk framtíðarstefna í umhverfis-
málum.
Eitt af höfuð verkefnunum á
komandi árum verður að draga úr
skaðlegum áhrifum úrgangs á um-
hverfið og stuðla þannig að bættri
heilsu og heilbrigði manna. Ástand-
ið í sorpmálum þjóðarinnar er væg-
ast sagt bágborið og stöndum við
þar langt að baki nágrannaþjóðum
okkar. Sorp er víðast hvar urðað á
haugum, sem hvergi fullnægja nú-
tímakröfum um frágang eða er
brennt í opnum þróm við lágt hita-
stig þannig að hættuleg efnasam-
bönd myndast og dreifast um ná-
grennið. Einna skást hefur verið
staðið að sorpförgun á Suðurnesj-
um, en þar hefur verið starfrækt
sorpbrennslustöð nú síðustu ár.
Sveitarfélögin á höfuðborgarsvæð-
inu hafa tekið höndum saman og
ætla að urða baggað sorp í Álfs-
nesi á Kjalarnesi. Þetta verður stórt
framfaraskref í umhverfisvernd,
enda faglega að málum staðið.
Ilættuleg efni
Úrgangur frá fyrirtækjum og
heimilum inniheldur mörg umhverf-
isskaðleg efni t.d. málningaraf-
ganga, leysiefni, olíur, sýrur, lút
og þungmálma. Stór hluti þessara
efna berst nú til sjávar annaðhvort
með skólpi eða með menguðu
grunnvatni frá sorphaugum. Það
„Við íslendingar buum
í stórkostlegu landi. Því
miður höfum við ekki
sýnt því þá virðingu
sem það á skilið. Það
hefur verið ömurlegt
að fylgjast með stjórn-
málamönnum nota um-
hverfismálin sem skipt-
imynt í pólitískum
hrossakaupum. Það er
trú mín að með þátt-
töku Sjálfstæðisflokks-
ins í ríkisstjórn fáist sú
festa í umhverfismálum
sem landið á skilið.“
vekur furðu hversu sinnulausir við
íslendingar höfum verið í ljósi þess
að hrygningarsvæði okkar helstu
nytjafiska eru á grunnsævi hér
skammt fyrir utan.
í mengunarvarnareglugerð er
sveitarfélögum gert að koma upp
móttökustöðvum fyrir hættulegan
úrgang. Sveitarfélög á höfuðborg-
arsvæðinu hafa nú þegar byijað
slíka móttöku og munu fleiri sveit-
arfélög fylgja í kjölfarið nú á næst-
unni. Þá hafa sum heilbrigðiseftir-
litsembætti, í samvinnu við Holl-
ustuvernd ríkisins, staðið fyrir inn-
söfnun notaðra rafhlaða og sent til
förgunar. Undirritaður er þeirrar
skoðunar að ekki verði hægt að
koma í veg fyrir að hættuleg efni
berist í sorp og skólp nema til komi
sundurgreining úrgangs á þeim
stað sem hann myndast, þ.e. í fyrir-
tækjunum og á heimilunum. Slík
sundurgreining er einnig forsenda
endurnýtingar verðmæta í úrgangi.
Dreifa verður sérstökum ílátum fyr-
ir umhverfísskaðlegan úrgang inn
á hvert heimili og sjá síðan um að
tæma ílátin á sama hátt og ve'nju-
legt sorp. Fyrirtækjum verður gert
skylt að koma sínum hættulega
úrgangi beint til móttökustöðva.
Endurvinnsla
í ályktun landsfundar Sjálfstæð-
isflokksins segir að stefnt skuli að
flokkun og sundurgreiningu alls
úrgangs til endurvinnslu og endur-
nýtingar verðmæta. Við það opnast
möguleiki á að skilja frá þau efni
í sorp sem eru endurvinnanleg t.d.
lífrænan úrgang, málma, gler,
pappír og pappa, plast, vefnaðar-
vöru, gúmmí o.s.frv. Hingað til
hafa vörur úr endurunnum hráefn-
um farið halloka í samkeppni, en
nú eru ýmis teikn á lofti um að
þetta sé að breytast vegna bættra
vinnsluaðferða, aukinnar eftir-
spurnar og þess að framleiðslufyrir-
tæki nota nú endurvinnanleg hrá-
efni í meira mæli en áður. Hér á'
landi hefur endui’vinnsla verið ákaf-
lega veikburða og fyrirgreiðsla op-
inberra aðila verið lítil sem engin.
Endurvinnsla brotamálms er þó í
góðum farvegi og nú á síðustu árum
hefur plast, pappír og gúmmí verið
endurunnið í smáum stíl.
Þó svo að leggja eigi aukna
áherslu á endurvinnslu sorps tekur
það ekki á rót vandans, þ.e. mynd-
un úrgangs. Gífurlegt magn af sorpi
myndast vegna allskyns óþarfa
umbúða og einnota hluta. Hvetja
þarf almenning til að nota fleirnota
Magnús H. Guðjónsson
hluti í stað einnota og að haga inn-
kaupum sínum þannig að sem
minnst af úrgangi myndist. Segja
má að við íslendingar höfum farið
þveröfuga leið nú undanfarin ár.
Sem dæmi_ má nefna gosdrykkja-
umbúðir. í stað fleirnota gler-
flaskna með skilagjaldi eins og tíðk-
ast hafði um áratuga skeið og flest-
ir voru ánægðir með, hafa gos-
drykkir í ál- og plastumbúðum orð-
ið æ algengari. Þetta hefur í för
með sér aukin sorpvandmál auk
orkusóunar við að endui-vinna um-
búðirnar. Danir höfðu vit á því að
banna þessar umbúðir fyrir gos-
drykki og öl árið 1978 og hafa þar
af leiðandi sloppið við þetta vanda-
mál.
Áhrif stjórnvalda
Stjórnvöld hafa fjölmörg úrræði
í handraðanum til að minnka sorp-
vandamálið. Þau geta bannað sölu
á umhverfisskaðlegum vörum, lagt
skatt á þær til að styrkja samkeppn-
isstöðu þeirra umhverfisvænu eða
lagt á skilagjald til að auka heimtur
til sorpsöfnunarstöðvanna. Reynsla
nágrannalanda okkar sýnir að slík-
ar stjórnvaldsaðgerðir eru vand-
meðfarnar og bera oft keim af of-
stýringu. Stjórnvöld geta einnig
haft veruleg áhrif með ýmsum
styrkveitingum, t.d. til sorpsöfnun-
arstöðva eða endurvinnsluaðila.
Slíkar styrkveitingar þarf að vanda
svo ekki komið til rangra fjárfest-
inga.
Lang áhrifamesta aðferðin til að
minnka sorpvandann er fræðsla al-
mennings og stjórnenda fram-
leiðslufyrirtækja. Það er reynsla
okkar er að mengunarvörnum
starfa, að sé almenningur ekki
fræddur um þau vandamál sem um
ræðir, verða öll boð og bönn til-
gangslaus. Almenningur þarf að fá
greiðan aðgang að upplýsingum um
hvaða vörur spilla umhverfinu og
hvaða vörur eru umhverfisvænar.
Vægi umhverfisfræðslu í skólum
þarf að auka, ekki síst í yngri bekkj-
um grunnskóla, og reka þarf linnu-
lausan áróður í fjölmiðlum fyrir
bættri umhverfisvernd.
Við íslendingar búum í stórkost-
legu landi. Því miður höfum við
ekki sýnt því þá virðingu sem það
á skilið. Það hefur verið ömurlegt
fylgjast með stjórnmálamönnum
nota umhverfismálin sem skipti-
Mnynt í pólitískum hrossakaupum.
Það er trú mín að með þátttöku
Sjálfstæðisflokksins í ríkisstjórn
fáist sú festa í umhverfismálum sem
landið á skilið.
Höfundur er dýralæknir og
framkvæmdastjóri
Heilbrigðiseftirlits Suðurnesja.
Glapræði sjávar
útvegsráðherra
eftir Agnar
Ingólfsson
Frá því að kennsla og rannsókn-
ir í líffræði, og þar með í sjávarlíf-
fræði, hófust við Háskóla íslands
um 1970 hefur það verið á óska-
lista kennara og nemenda að fá
aðgang að hentugu rannsóknar-
og kennsluskipi. Draumurinn rætt-
ist um síðir á árinu 1985, þegar
Mímir RE 3, afar vei búinn 15
tonna rannsóknar- og skólabátur,
var sjósettur. Líffræðistofnun há-
skólans hafði haft forgöngu um
málið og fengið í lið með sér Fiski-
félag Islands og Hafrannsókna-
stofnun. Allir lögðust á eitt og fjár-
veitinganefnd Alþingis beitti sér
síðan fyrir útvegun bátsins. Síðan
hefur Mímir verið samnýttur af
þessum þremur aðilum. Hafrann-
sóknastofnun hefur notað bátinn
til rannsókna, Líffræðistofnun og
líffræðiskor háskólans til rann-
sókna og kennslu, og Fiskifélagið
til sjóvinnukennslu. Báturinn hefur
komið ótrúlega víða við og m.a.
farið margar ferðir umhverfis
landið á undanförnum árum.
Tilkoma Mímis olli þáttaskilum
í kennslu í sjávarlíffræðigreinum
við Háskóla íslands. Nú var unnt
að fara með nemendur í stutta leið-
angra á kennslutíma og iðka vett-
vangskennslu á ýmsum sviðum
sjávarlíffræði. Öflun kennsluefnis
úr sjó varð leikur einn. Nemendum,
sem lengra voru komnir, gafst nú
kostur á að vinna við rannsóknar-
verkefni, sem byggðu á sýnatöku
eða mælingum með reglubundnum
hætti í sjó. Á sama hátt olli Mímir
byltingu í rannsóknarmálum þeirra
„Það verður sannarlega
dýrt spaug, ef þessi
stóru skip eiga að fara
að gegna hlutverki
Mímis. Hver borgar?
Ekki hefur maður trú á
því, að þær miklu
auknu fjárveitingar
sem þetta kallar á, fáist
á silfurfati.“
kennara og sérfræðinga Líffræði-
stofnunar, sem lögðu stund á rann-
sóknir í sjó. Það má líkja tilkomu
Mímis við þá tölvubyltingu, sem
átt hefur sér stað á rannsóknarstof-
um á íslandi, möguleikar til marg-
víslegra rannsókna opnuðust,
möguleikar sem vart voru til staðar
áður. Við gátum nú nokkurn veginn
kinnroðalaust borið okkar saman
við sjávarlíffræðideildir háskóla í
nágrannalöndunum, þótt svo að
Mímir væri nú e.t.v. minnsta flagg-
skip háskóla sem við þekktum til.
Svo gerðist það og kemur eins
ogþruma úr heiðskíru lofti, að sjáv-
arútvegsráðherra ákveður að flytja
skuli aðsetur Mímis norður til
Akureyrar, þar sem hann á að vera
til taks fyrir sjávarútvegsbraut
háskólans á Akureyri. Líffræði-
stofnun og líffræðiskor háskólans
mótmæltu þessari hugdettu ráðher-
rans kröftuglega eftir að hún sá
dagsins ljós, en allt kom fyrir ekki.
Völd ráðherrans í þessu máli virð-
ast raunar vera með ólíkindum.
Ekki skal það dregið í efa, að það
komi sér vel fyrir háskólann á
Akureyri að hafa Mímir til taks,
en e.t.v. hefði það ekki verið neitt
óhollt fyrir þá norðanmenn, að
þurfa að berjast ögn fyrir rann-
Agnar Ingólfsson
sóknar- og kennsluskipi. Og rétt
er að það komi fram að rekstrar-
stjórn Mímis hafði ekki borist nein
beiðni frá háskólanum á Akureyri
um afnot af bátnum. Slíkri beiðni
hefði vafalaust verið vel tekið.
Svo á að heita, að Háskóli ís-
lands eigi að hafa einhvern aðgang
að Mími eftir sem áður. Engum
blandast þó hugur um, að afnot
háskólans af Mími verði aðeins
svipur hjá sjón eftir að aðsetur
hans hefur verið flutt norður. Tíðar
siglingar á 15 tonna báti milli
Akureyrar og Reykjavíkur að vetr-
arlagi eru tæplega forsvaranlegar.
Sjávarútvegsráðherra veifar því
svo framan í háskólann í sárabæt-
ur, að Hafrannsóknarstofnun hafi
heitið þvi, að háskólinn fái aukin
afnot af rannsóknarskipum stofn-
unarinnar. Það verður sannarlega
dýrt spaug, ef þessi stóru skip eiga
að fara að gegna hlutverki Mímis.
Hver borgar? Ekki hefur maður trú
á því, að þær miklu auknu fjárveit-
ingar sem þetta kallar á, fáist á
silfurfati. Vissulega tökum við því
fegins hendi, ef Hafrannsóknar-
stofnun getur lánað háskólanum
rannsóknarskip í ákveðin verkefni,
t.d. í djúpsjávarrannsóknir eða í
rannsóknir á sjófuglum á regin-
hafi, en það er ljóst, að fásinna
væri að setja þessi skip í flestverk-
efni, sem Mímir hefur sinnt.
Ef ákvörðun sjávarútvegsráð-
herra stendur er um meiri háttar
áfall að ræða. Fáar þjóðir heims
byggja afkomu sína jafnmikið á
sjónum og íslendingar og það væri
glapræði, svo ekki sé meira sagt,
að draga úr umfangi rannsókna
og kennslu í sjávarlíffræðigreinum.
Hvorugu hefur raunar verið nægi-
lega sinnt fram að þessu. Vart er
þó við því að búast, að núverandi
sjávarútvegsráðherra endurskoði
ákvörðun sína, enda maðurinn
þekktur fyrir stefnufestu. Okkar
eina von er því að nýr maður setj-
ist í stólinn innan tíðar.
Höfundur erprófessorí vistfræði
ogstarfar við Líffræðistofnim
Háskólaus.
Rannsóknar- og kennsluskipið Mímir RE 3.