Morgunblaðið - 17.04.1991, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. APRÍL 1991
Grunnrann-
sóknir á Islandi
eftir Guðmund
Þorgeirsson
Er ástæða til þess fyrir íslendinga
að veija einhveijum verulegum fjár-
munum til grunnrannsókna -
grunnvísinda? Sennilega ríkir ekki
neinn verulegur ágreiningur um
þörf okkar fyrir hagnýtar rannsókn-
ir, sem beita vísindalegum aðferðum
til að leysa tiltekin hagnýt vanda-
mál, sem snerta atvinnuhætti eða
daglegt líf. Að vísu bendir margt í
þjóðfélagslegri umræðu dagsins til
þess að skilningur á gildi hinnar
vísindalegu aðferðar risti ekki ýkja
djúpt með þjóðinni. Það ér nánast
árviss atburður þegar fiskifræðing-
ar flytja óþægileg tíðindi um ástand
einhvers tiltekins fískistofns að þeim
er afneitað áður en haninn galar
þrisvar. Undarleg oftrú er enn við
lýði á stokka og steina, dulmögn
og djöfla. Angi af þessu er hin hag-
fræðilega umræða, sem iðulega
hafnar öllum fræðilegum forsendum
og hrapar, jafnvel á æðstu stöðum,
niður á plan órökstuddra fullyrð-
inga. Engu að síður virðist sá skiln-
ingur almennur og útbreiddur, að
hagsæld og framfarir í landinu verði
því aðeins tryggð, að takist að hag-
nýta þá þekkingu, sem vísindi nút-
ímans hafa getið af sér.
En hvað með grunnrannsóknir,
sem leita þekkingar og svara við
spumingum, sem hafa ekkert fyrir-
sjáanlegt hagnýtt gildi? Áhugamál
skýjaglópanna. Fræg dæmi eru ein-
mitt spurningar eins og: Hvers
vegna er himinninn blár og grasið
grænt? í umræðu undangenginna
ára hefur oft verið á það bent, að
skil milli grunnrannsókna og hag-
nýtra rannsókna séu oft óglögg,
ekki síst vegna þess að oft sé að-
eins tímaspursmál, hvenær sú þekk-
ing, sem gninnrannsóknir afla, verði
hagnýtt. Á ráðstefnu um grunn-
rannsóknir á íslandi, sem Vísindafé-
lag íslendinga gekkst fyrir vorið
1987, urðu margir til að ítreka þetta
sjónarmið. M.a. var á það bent
hvemig skilningur á orsökum himin-
blámans hefur leitt af sér framfarir
og tækni á mörgum sviðum eðlis-
og efnafræði, líf- og læknisfræði.
Engu að síður er munur á hagnýtum
rannsóknum og grunnrannsóknum,
IÚr flokki greina
háskólamanna
þar sem reifuð
eru þjóðmál nú
þegar kosningar
fara í hönd.
þótt þær nærist þannig hver á ann-
arri. Grunnrannsóknir leita skiln-
ings á veruleikanum skilningsins
vegna og þótt reynslan sýni að slík-
ur skilningur verði oft fyrr en varir
hagnýtur, þá er hagnýtingin ekki á
dagskrá þegar grunnvísindamenn
spyija sinna spuminga. Þannig má
t.d. segja að grunnrannsóknir í
læknisfræði leiti skilnings á sjúk-
dómum sem líffræðilegum fyrirbær-
um án þess að vera neitt sérstak-
lega á móti þeim eða taka að öðru
leyti afstöðu til þeirra.
Er þá aftur komið að þeirri spum-
ingu sem sett var fram í upphafí
þessa pistils: Er einhver ástæða til
þess fyrir íslendinga að veija fé til
svo loftkenndrar iðju, sem hefur
engin augljós tengsl við brennandi
vandamál samtímans? Ýmis rök má
færa gegn því að stórar fjárhæðir
renni úr þurrausnum sameiginleg-
um sjóðum landsmanna til slíkrar
starfsemi. Þar vegur þyngst, að
mannafli og aðstaða í tækjabúnaði,
bóka- og tímaritakosti hljóti að setja
okkur slík takmörk, að við verðum
að velja viðfangsefni í grunnrann-
sóknum af ítrustu varkámi og
íhaldssemi; helst ekki fást við önnur
svið en þau, þar sem sérstaða okkar
sem íslendinga veitir okkur eitt-
hvert slíkt forskot, að við verðum
.samkeppnisfærir þrátt fyrir öll þau
vandamál sem íslenskar aðstæður
og aðstöðuleysi skapa okkur. E.t.v.
nægir að líta á tóman kassa Þjóðar-
bókhlöðu ár eftir ár til að missa
allan móð og allan metnað fyrir
hönd íslenskra vísinda. Og má ekki
benda á, að íslenskir háskólamenn
hafí náð langt í hagnýtingu þekk-
ingar og tækni sem þróuð er á al-
þjóðlega vísu? Nærtækt dæmi er
íslensk heilbrigðisþjónusta, sem
býður upp á alþjóðlega hátækni-
læknisfræði, sem fellur aðeins I hlut
útvalinna í heimi hér, og byggist
að mestu á erlendum rannsóknum
og tækniþróun. Mörg hliðstæð dæmi
má nefna úr öðrum fræðigreinum.
Hefur reynslan ekki leitt í ljós að
farsæl hagnýting vísinda blessist
ágætlega, þótt menn séu ekki af
vanefnum að bisa við rannsóknir
á grundvallarvandamálum?
Að mínu áliti eru ofangreind rök
gegn íslenskum grunnrannsóknum
alls ekki léttvæg og skýra e.t.v.
hvers vegna litlir fjármunir hafa til
þeirra runnið. Hins vegar tel ég þau
rök miklu þyngri sem kalla á aukna
áherslu á slíkar rannsóknir:
1. Almennasta röksemdin snertir
almennt menningarlíf í landinu.
Rannsóknir og iðkun vísinda er
grundvallaratriði í allri fijórri menn-
ingu, eflir gagnrýna hugsun og
spurn meðal almennings, lista-
manna, stjórnmálamanna og þeirra
sem atvinnulífi stjórna. Þetta viil
stundum gleymast í landi þar sem
stórkostleg bókmenntaarfleifð ríkir
yfir allri menningarhefð. Færa má
rök fyrir því að margt af því sem
miður fer í íslensku þjóðfélagi stafi
öðru fremur af skorti á vísinda-
hyggju. Nægir að nefna stórbrotin
fjárfestingarslys, sem undantekn-
ingalítið hafa byggst á ófullnægj-
andi rannsóknum áður en ráðist var
í framkvæmdir. Frá þrengra sjónar-
horni þeirra, sem stunda hagnýtar
rannsóknir eða hagnýtingu nýrrar
þekkingar, þá þjónar alvarleg
ástundun ggunnvísinda í sérhverri
fræðigrein innri menningu þess
samfélags sem við greinina fæst,
og vinnur gegn einangrun og búra-
mennsku í faginu. Það er menning-
arleg nauðsyn í öllum starfsgrein-
um, að menn fái notið sín til fulls,
en búi ekki við þá tilfinningu, að
örlögin hafi hneppt þá í andlega
fjötra með því að úthluta þeim
starfsvettvangi á íslandi._
2. Þótt fallist sé á að íslendingar
hafí sérstakar skyldur á vissum
fræðasviðum, sem engir geti sinnt
betur, og slík svið eigi að sitja í
öndvegi, mega þau ekki ýta öðrum
greinum út í kuldann. Alvarleg
glíma við séríslensk rannsóknarsvið
krefst nálægðar og stuðnings hinna
víðtæku fræða. Sem dæmi má
nefna, að innan læknisfræði fá at-
huganir á faraldsfræði sjúkdóma á
íslandi, t.d. hjarta- og æðasjúkdóma
eða arfgengra heilablæðinga, því
aðeins vísindalegt gildi, að þær séu
Guðmundur Þorgeirsson
settar í víðara samhengi nýjasta
skilnings á meingerð og meinþróun
þessara sjúkdóma.
3. Hvernig verður aðstaða til vís-
indarannsókna til? Tækjakostur,
bækur, þjálfað aðstoðarfólk? Aðeins
með því að að sýnt sé fram á þörf
fyrir þessa hluti og starfskrafta með
starfseminni sjálfri. Ef viðfangsefn-
um er frestað þangað til einhvetjir
aðrir hafa skapað aðstöðuna verður
hún aldrei til.
4. Ef við trúum því að grunnrann-
sóknir séu grundvöllur hagnýtra
rannsókna og jafnvel háskóla-
kennslu getum við ekki leyft okkur
þann munað að glíma aðeins í al-
vöru við svið þar sem von er í viður-
kenningu og aðdáun útlendinga. Og
enn skal það ítrekað, að ég tel að
íslendingar hafi sérstökum skyldum
að gegna á vissum fræðasviðum.
Þessi svið eru bara í eðli sínu víð-
tæk. Spurningar og viðfangsefni
hlaupa út undan sér og krefjast
áður en varir aðferða og þekkingar
á óvæntum fræðasviðum.
5. Á örfáum árum hefur orðið
gjörbylting í gagnamiðlun, sem hef-
ur dregið stórlega úr því óhagræði
sem vanbúin bókasöfn hafa verið
íslenskum vísindamönnum. Á þessu
sviði hefur því aðstaða þeirra í sam-
anburði við erlenda starfsbræður og
systur mjög jafnast. Engu að síður
er aðbúnaður íslenskra rannsóknar-
bókasafna einn svartastur blettur á
íslenskri menningaraðstöðu. Ættu
íslenskir stjórnmálamenn að stíga á
stokk og strengja þess heit að fara
í nokkurs konar ræðubindindi; að
halda enga einustu menningarræðu
fyrr en Þjóðarbókhlaðan er komin í
starfhæft ástand.
6. Loks skal talin sú röksemd,
að grunnrannsóknir styðji mjög far-
sæla hagnýtingu þekkingar. í þeirri
hagnýtu fræðigrein, sem ég þekki
best, læknisfræði, er lögð á það
vaxandi áhersla í framhaldsmennt-
un að hún fari fram í nánum tengsl-
um við grunnrannsóknir. Þar sem
slík menntun rís hæst er víða kraf-
ist beinnar þáttöku í slíkum rann-
sóknum til sérfræðiviðurkenningar.
Að sjálfsögðu er ekki stefnt að því
að allir læknar verði grunnvísinda-
menn, en menntunar- og undirbún-
ingsgildi rannsóknarvinnunnar er
talið slíkt, að réttmætt sé að gera
slíkar kröfur. Þegar íslenskir ung-
Iæknar hafa þreytt erlend læknapróf
hafa þeir jafnan staðið sig vel í hin-
um hagnýtu kiínisku greinum, en
þekking þeirra helst reynst götótt í
grunngreinum eins og sameindalíf-
fræði og frumulíffræði. Á þessum
sviðum hefur orðið slík þekkingar-
sprenging, að þekkingarforðinn tvö-
faldast á örfáum árum. Það verður
stórt verkefni á næstu árum að
hagnýta þessa þekkingu í þágu
hinna sjúku og kallar á víðtæka og
ítarlega þekkingu í grunngreinum
læknisfræðinnar, þekkingu sem að-
eins fæst með ástundun rannsókna
á þessum sviðum.
Þannig hníga margháttuð rök að
því, að samfélaginu sé það mikil-
vægt að stundaðar séu grunnrann-
sóknir á sem víðtækustum sviðum.
Þær verða best efldar með því að
hlúa að þeirri starfsemi, sem þegar
hefur skotið fijóöngum, með auknu
fjármagni, bættri aðstöðu og starfs-
skilyrðum fyrir fleiri hendur og fleiri
höfuð. Ef hins vegar er farið að
segja grunnvísindamanninum fyrir
verkum er vegið að dýpstu rótum
sjálfrar viðleitninnar, sem er í eðli
sínu eins og listsköpun: Einstakl-
ingsbundin útrás fyrir sköpunar-
hneigð. Og þótt vísindahefðin á ís-
landi .sé e.t.v. veik og ekki á loft
haldið er fordæmi forfeðranna hvöss
brýning. Ég nefni aðeins til vitnis
Svein Pálsson, sem uppi var á seinni
hluta 18. aldar og fyrri hluta þeirr-
ar 19., þegar efnahagslegt gengi
og lísfskjör íslendinga voru hvað
lökust. Á sama tíma og hann var
aðallæknir landsins frá Reykjavík
til Djúpavogs og varð á tímabili að
róa sér vertíðarhlut á Grund undir
Eyjaíjöllum, „þótt oft yrði stopull
vegna sjúklinga aðkalls“, stundaði
hann rannsóknir í grasafræði, dýra-
fræði og veðurfræði íslands auk
jarðfræði, þar sem hann skipaði sér
á bekk meðal fremstu jarðfræðinga
Evrópu. Hann varð fyrstur til þess
allra fræðimanna í læknisfræði að
lýsa heymæði, eða heysótt eins og
hann nefndi hana með öllu nákvæm-
ara orði. í frístundum var hann af-
kastamikill ævisagnaritari eins og
fram kemur í erfiljóði Bjarna Thor-
arensen: Bautastein Bjarna þú reist-
ir/ og bautastein Jóni.
Höfundur er dósent við
læknadeild Háskóla íslands.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Er misþyrmmg skemmtun?
eftir Njörð P.
Njarðvík
í bandaríska vikuritinu News-
week frá 1. apríl sl. eru tvær athygl-
isverðar greinar, sem báðar snerta
viðhorf til ofbeldis og manndrápa í
listum, skemmtiiðnaði og fjölmiðl-
um. Sú fyrri nefndist Violence in
Pop Culture, sem ég leyfi mér að
kalla Ofbeldi í afþreyingariðnaði,
og lýtur fyrst og fremst að kvik-
myndum. Ég býst við að það fari
ekki framhjá neinum sem fylgist
með bandarískri kvikmyndagerð
(og aðrar kvikmyndir sjáum við
sjaldan hér), að þar er gengið sí-
fellt lengra í ofbeldi, og vilja sumir
kalla það ofbeldisdýrkun. Nýrri
blekkingartækni í kvikmyndum,
sem sögð er hafa þróast við gerð
sjónvarpsauglýsinga, er beitt til að
sýna æ hryllilegri ofbeldisatriði í
allri sinni nekt. Nú er ofbeldi í kvik-
myndum ekki nýtt fyrirbæri. Hin
vegar er sú breyting orðin að kvik-
myndir um skelfílegan hrottaskap
eru nú framleiddar af viðurkennd-
um og virðulegum fyrirtækjum með
frægum og hæfileikaríkum leikur-
um — og þykja ekkert tiltökumál
meðal almennings, sem flykkist til
að horfa á þær. I greininni er tékið
dæmi af kvikmynd eftir skáldsögu
Thomas Harris „The Silence of the
Lambs". Leikstjóri er Jonathan
Demrae og aðalleikarinn Jodie Fost-
er og Anthony Hopkins. Myndin
fjallar um lögreglukonu sem á að
koma upp um kvennamorðingja sem
stundar þá skemmtiiegu iðju að flá
fórnardýr sín. Sér til aðstoðar fær
hún siðblindan sálfræðing sem er
mannæta. Þarf að segja meira? Það
er rækilega undirstrikað í grein-
inni, að fórnardýrin í slíkum mynd-
um séu yfírleitt konur. En það er
líka tekið fram að myndir af þessu
tagi skila dijúgum skildingi. Tvær
kvikmyndir eru nefndar sem dæmi:
„Total Recall“ gaf af sér 117,5
milljón dollara hagnað og „Die
Hard 2“ 112 og hálfa milljón.
Ónæmi
Auðvitað er tekið fram að þessar
myndir séu ekki við hæfi barna, en
spurningin er hvort þær eru yfir-
leitt við hæfi manna. Greinarhöf-
undur efast um að börnum og ungl-
ingum sé vísað frá kvikmyndahús-
um þótt myndir séu háðar aldurs-
takmörkunum og bendir á að eng-
inn vandi sé að verða sér úti um
myndbönd. Þeir fullyrða að 18 ára
bandaríkjamaður hafi að meðaltali
séð 200 þúsund ofbeldisatriði og
þar á meðal um 40 þúsund morð,
enda horfi böm frá 2ja til 11 ára
aldurs á sjónvarp í um það bil 25
klukkustundir á viku. Slíkt veldur
smám saman eins konar ónæmi og
breytist í ávana sem verður
skemmtun. Og um leið sljóvgast
samúðarkenndin. í greininni segir
að hæfileikum okkar til samúðar
sé misþyrmt með gegndarlausum
hrottaskap (Our ability to feel
compassion is brutalized by ex-
cessive brutality). Um áhrif ofbeld-
ismynda hefur verið deilt. Tveir
sálfræðingar við University óf 111-
inois, Leonard Eron og L. Rowell
Huesmann, hafa fylgst með hópi
barna í meira en 20 ár, og þeir
halda því ákveðið fram að börn sem
hafa séð mikið af ofbeldismyndum
við átta ára aldur, séu miklu lík-
legri til þess en aðrir að fremja
ofbeldisglæpi um þrítugt. Þeirra
kenning er því sú að beint samband
sé á milli ofbeldismynda í sjónvarpi
og ofbeldis, glæpa og hrottaskapar
í þjóðfélaginu. Því muni ofbeldi fara
vaxandi í daglegu lífi okkar, ef
ekkert verður að gert.
Bein útsending frá aftöku
Hin greinin heitir „Live, from
San Quentin ...“ og snertir aftöku
glæpamanna í hinu fræga fangelsi
skammt utan við Golden Gate-
brúna yfír San Fransisco-flóann.
Þar eru morðingjar teknir af lífi
með gaseitrun í kyrrþey innan fang-
elsismúranna. Viðstaddir eru aðeins
örfáir menn, opinber vitni og fáein-
ir blaðamenn sem mega segja frá
atburðinum, en ekki taka myndir.
Nú hefur aftaka ekki átt sér stað
þarna í 24 ár, en að því er talið
koma bráðlega, þar sem fangi að
nafni Robert Alton Harris er talinn
muni mæta slíkum örlögum síðar á
árinu. Og þá ber svo við að sjón-
varpsstöðin KQED-TV í San Franc-
isco vill fá heimild til að sýna þá
aftöku í beinni útsendingu og hefur
meira að segja hafíð málaferli til
þess að öðlast slíkan rétt.
Sú var tíð víða um heim að aftök-
ur voru opinberar, og hópaðist fólk
að til að sjá sakborninga mæta
dauða sínum. Síðasta opinbera af-
takan í Bandaríkjunum var árið
1937, þegar Roscoe Jackson var
hengdur í Galena í Missouri. Nú eru
margir á því að dauðarefsing sé í
raun villimennska og að þjóðfélagið
hafi ekki rétt til þess að drepa
menn, þótt þeir hafi gerst sekir um
alvarlega glæpi. En hvers vegna
sækist sjónvarpsstöð eftir beinni
útsendingu frá slíkum voðaatburði
sem afhjúpar opinbera grimmd yfir-
vegaðs réttlætis?
Hugmyndir um skemmtun
Við verðum að horfast í augu við
þá staðreynd, að hryllilegar ofbeld-
ismyndir væru ekki framleiddar, ef
enginn vildi sjá þær. Hið sama gild-
ir væntanlega einnig um umsókn
sjónvarpsstöðvarinnar í San Franc-
isco. Því hljótum við að spyija: þyk-
ir fólki gaman að sjá menn deyja?
Hvers vegna sækist fólk eftir því
að horfa á misþyrmingar? Erum við
í sömu sporum og almenningur í
Rómarborg til forna sem hafði yndi