Morgunblaðið - 10.12.1991, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 1991
Er kvótakerfið
hagkvæmt?
eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson
Sú stefna, sem Islendingar hafa
markað í fiskveiðimálum við hæga
þróun og aðferð happa og glappa,
er miklu skynsamlegri en fiskveiði-
stefna fiestra annarra þjóða. Kvóta-
kerfið núverandi leysir betur þann
vanda, sem við er að glíma í sjávar-
útvegi, en nokkurt annað kerfi, sem
menn hafa lagt tii, auk þess sem
það hefur þann mikla kost, að það
er raunverulegt, en ekki aðeins
hugsmíð hagfræðinga. Nokkur
hætta er nú hins vegar á því, að
hróflað verð: við því. Tveir hópar
deila hart á kvótakerfið, en af ólík-
um hvötum: Annar vegna þess að
það sé of hagkvæmt, hinn vegna
þess að það sé ekki nógu hag-
kvæmt. Hér hyggst ég gera sjón-
armið þessara tveggja hópa að
umtalsefni og freista þess að skýra,
hvers vegna við ættum að standa
vörð um þetta kerfí.
I.
Kvótakerfið, sem verið hefur í
þróun frá ársbyrjun 1984, er í meg-
inatriðum kerfí ótímabundinna,
framseljanlegra og skiptanlegra
aflakvóta, sem úthlutað hefur verið
endurgjaldslaust í samræmi við
hefðbundna veiðihlutdeild útgerðar-
fyrirtækja. Með því hefur hinn hag-
fræðilegi vandi íslensks sjávarút-
vegs horfíð. Vandanum má lýsa
svo, að ekkert verð hafí verið á físki-
stofnum við landið með þeim afleið-
ingum, að þeim var sóað. Útgerðar-
fyrirtæki höfðu áður fyrr ólíkt iðn-
aðar- og verslunarfyrirtækjum
ókeypis aðgang að gjöfulli auðlind.
Of mörg fiskiskip þyrptust því á
miðin; flotinn varð of stór. Nú hef-
ur aðgangur að miðunum hins veg-
ar verið takmarkaður við handhafa
kvóta. Þar eð slíkir kvótar ganga
kaupum og sölum, myndast verð á
fískistofnum í fijálsum viðskiptum.
Þeir, sem skipuleggja veiðar sínar
með lægstum tilkostnaði og hafa
þess vegna mestan rekstrarafgang,
geta keypt kvóta af öðrum. Þannig
nást sjálfkrafa í ftjálsum viðskipt-
um þau tvö markmið, sem að er
stefnt í skynsamlegu skipulagi físk-
veiða:
Fiskiskipum fækkar, en veiðum
halda áfram þeir, sem færastir eru
um að skipuleggja þær á hagkvæm-
an hátt.
Sá hópur, sem deilir á kvótakerf-
ið fyrir það, að það sé of hag-
kvæmt, bendir á það, að sum út-
gerðarfyrirtæki verða að selja kvóta
sína og hætta starfsemi. En þetta
er kostur, en ekki galli, á kvótakerf-
inu. Þetta er einmitt það, sem verð-
ur að gerast. Flotinn er blátt áfram
of stór; um það er enginn ágreining-
ur, að fiskiskipum verður að fækka;
við getum ekki látið okkur nægja
að játa hinni almennu reglu, séum
við ekki tilbúin til að taka hinum
einstöku afleiðingum hennar.
Gleymum því ekki heldur að í hverri
viku verður eitthvert fyrirtæki á
höfuðDorgarsvæðinu gjaldþrota:
Starfsmenn þess og eigendur verða
þá að flytjast í arðbærari störf. Er
öðrum vandara um en þeim? Raun-
ar eru svo að segja allir íbúar höfuð-
borgarsvæðisins afkomendur fólks,
sem tók sig upp úr heimabyggðum
sínum og fluttist þangað, sem von
var betri afkomu. Er öðrum vand-
ara um en þeim? Hitt er annað
mál, eins og forsætisráðherra hefur
nýlega bent á, að eðlilegt kann að
vera að auðvelda fólki, sem vill
færa sig um set í von um betri og
öruggari afkomu, að gera það. Hin-
ar kuldalegu viðtökur, sem hug-
mynd hans fékk hjá sumum stjóm-
málamönnum dreifbýlisins, eru ill-
skiljanlegar.
Sumir í þeim hópi, sem deilir á
kvótakerfíð fyrir of mikla hag-
kvæmni, vilja binda kvóta við ein-
stakar byggðir. Það væri afar
óheppilegt: Kvótar verða að flytjast
á hendur færri aðila, og þeir þurfa
að flytjast til þeirra, sem best kunna
með þá að fara, — þeirra, sem skip-
uleggja veiðar sínar á hagkvæmast-
an hátt. Aðrir í þessum and-
stæðingahópi kvótakerfisins vilja
sóknarkvóta í stað aflakvóta. Það
væri líka mjög óheppilegt. Sóknark-
vótar eru miklu óhagkvæmari en
aflakvótar, því að þeir örva menn
til þess að veiða sem flesta fiska á
sem skemmstum tíma, en ekki til
þess að auka tekjuafgang sinn með
því að veiða físka með sem lægstum
tilkostnaði á hvem fisk, en það hlýt-
ur að vera markmiðið. Aðalatriðið
er ekki kappsemi við veiðar, heldur
hagsýni, hagræðing, skynsamleg
skipulagning mannlegrar fyrirhafn-
ar.
II.
Ekki er verulegur ágreiningur
um framansagt í hópi þeirra, sem
helst hafa hugsað um fiskveiðimál.
Fijálst framsal aflakvóta tryggir
sjálfkrafa fækkun fískiskipa og
hagræðingu í sjávarútvegi, en
byggðakvótar og sóknarkvótar eru
hvorir tveggja óhagkvæmir. Þá er
komið að síðari hópnum. Sá er ekki
andvígur kvótakerfinu vegna þess,
að það sé of hagkvæmt, heldur
vegna hins, að það sé ekki nægilega
hagkvæmt. I þessum hópi eru
nokkrir hagfræðingar, sem hafa
mjög látið að sér kveða opinberlega
síðustu misseri. Ein algengasta rök-
semd þeirra er, að opinber uppboð
á kvótum ættu að koma í stað hinn-
ar endurgjaldslausu úthlutunar
kvóta til núverandi útgerðarfyrir-
tækja. Þá myndu óhagkvæmari fyr-
irtæki þegar hætta starfsemi sinni,
þar eð þau gætu ekki boðið eins
hátt verð fyrir kvóta og hin hag-
kvæmari. Hagræðing í sjávarútvegi
yrði þannig miklu skjótari en ella.
Þessi rök eru mjög veik. í fyrsta
lagi má ekki gleyma því, að slík
aðferð tekur ekkert tillit til sjónarm-
iða eða hagsmuna þeirra, sem
hætta þyrftu veiðum. í stað þess
að þeir væru smám saman keyptir
út af miðunum, eins og gerist við
núverandi kvótakerfi, hrektust þeir
út af miðunum í einu vetfangi.
Skip og aðrar eignir, sem þeir hefðu
Ijárfest í, yrðu skyndilega verðlaus.
Bankaveð yrðu líka verðlaus. At-
vinnulíf á landsbyggðinni hlyti að
riða til falls. Ekki er líklegt, að
sátt myndist um slíka aðferð, og
skýtur raunar skökku við, þegar
sömu menn og leggja þetta til,
segja, að samkomulag geti ekki
orðið um núverandi kerfi! Hæg að-
lögun í fijálsum viðskiptum virðist
óneitanlega skynsamlegri, hag-
kvæmari og friðvænlegri en skyndi-
breyting. í öðru lagi eru reglubund-
in opinber uppboð kvóta óheppileg
vegna þeirrar óvissu, sem þau
mynda um framtíðina, og er þó
ekki á hana bætandi í sjávarút-
vegi. Maður, sem getur aðeins
keypt eða leigt kvóta til tveggja
ára, skipuleggur aðeins veiðar sínar
til tveggja ára. Allt umfram það
er fyrir honum undirorpið óvissu.
Myndun eignaréttinda er um leið
myndun langtímahagsmuna, og sú
er meginástæðan til þess, að eigna-
réttindi eru hagkvæm. Aflakvótar
verða að vera varanlegir, til þess
að full hagkvæmni náist. í þriðja
lagi skiptir máli frá hagkvæmnis-
sjónarmiði séð, hvernig útgerðar-
arðinum er ráðstafað. Ef ríkið inn-
heimtir hann á uppboði, þá ráðstafa
stjórnmálamenn honum beint eða
óbeint. Ef útgerðarfyrirtæki kaupa
hins vegar kvóta hvert af öðru á
fijálsum markaði, þá ráðstafa mörg
þúsund útgerðaraðilar, hluthafar í
útgerðarfyrirtækjum, arðinum. í
fjórða lagi kostar þjónusta ríkisins
ætíð sitt. í stað þess að útgerðar-
menn leysi vandann sín á milli með
fijálsum viðskiptum, er hugmyndin,
að ríkið gegni aðalhlutverki í fisk-
veiðum, verði eins konar allsheijar-
uppboðshaldari. Hefur reynslan
ekki sýnt, að því hættir við að vaxa
yfir sett takmörk og kosta meira
en gert var ráð fyrir?
Mörgum hagfræðingum, sem eru
andvígir endurgjaldslausri úthlutun
kvóta, eru sum þessi atriði mæta
vel ljós. Þeir taka þá gjarnan fram,
að þeir vilji fara gætilega, koma
auðlindaskatti á í áföngum, til
dæmis með því að úthluta sífellt
lægra hlutfalli kvótanna endur-
gjaldslaust, en bjóða sífellt hærra
hlutfall þeirra upp. Tveir gailar eru
á þeirri lausn frá hagkvæmnissjón-
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
„Deilurnar hljóta nú
miklu frekar að vera
um tekjuskiptingu og
valdajafnvægi í land-
inu. Viljum við hafa
sama hátt á og Texas,
sem leyfði einkaaðilum
að nýta olíulindir sínar
og hirða áf þeim af-
rakstur, eða Mexíkó,
sem fól ríkinu eign og
umsjón olíulinda
sinna?”
armiði séð. Eftir sem áður verða
veiðar undirorpnar óþarfri óvissu;
menn skipuleggja þær ekki lengra
fram í tímann en nemur leigutíma
kvótanna. Og ríkið (það er stjórn-
málamennirnir) ráðstafar þá sífellt
stærri hluta útgerðararðsins. Hugs-
anlega má koma til móts við fyrra
sjónarmið: Uppboð á varanlegum
kvótum myndi ekki vera eins óhag-
kvæmt og reglubundin uppboð. Þá
stendur eftir röksemdin um það,
að ríkið muni ráðstafa útgerðararð-
inum óskynsamlegar en þúsundir
útgerðaraðila. Hugsanlega má
koma til móts við það atriði með
því að hugsa sér sjóð, sem greiðslur
frá útgerðinni renni í, en almenn-
ingur fái frá ávísanir í pósti. Þótt
sú hugmynd sé að sumu leyti aðlað-
andi, eru tveir hagnýtir gallar á
henni. Annar er, að þetta er skrif-
borðslausn. Enginn vel skipulagður
hagsmunahópur myndi sjá sér hag
í að beijast fyrir slíkum beinum
arðgreiðslum. Ólíklegt er því að
sátt myndist um hana. Hinn gallinn
er að vísu aðeins galli frá hag-
kvæmnissjónarmiði. Hann er, að
nokkur þúsund útgerðaraðilar með
vit og reynslu af fjárfestingum
muni spara og fjárfesta hlutfalls-
lega meira en allur almenningur
(sem væri líklegur til að auka neyslu
sína). En það, sem við þurfum, er
einmitt skynsamlegar fjárfestingar,
ekki aukna neyslu.
III.
Skylt er að geta hér tveggja við-
bótarröksemda, sem nýlega hafa
komið fram um hagfræðilega nauð-
syn auðlindaskatts. Önnur er, að
núverandi kvótakerfi muni hafa í
för með sér lækkun raungengis og
það leiða til almennrar kjaraskerð-
ingar, sem bæta verði fólki upp
með því að leggja auðlindaskatt á
útgerðina. og dreifa síðan til al-
mennings. Hin röksemdin hvílir á
sömu hugsun. Hún er, að auðlinda-
skattur sé forsenda fastgengis-
stefnu, sem flestir eru sammála um,
að sé æskileg. Þessar röksemdir
standast ekki. Hin mikla hagræð-
ing, sem kvótakerfíð getur haft í
för með sér í sjávarútvegi, mun að
öllum líkindum auka kaupmátt í
landinu: Það mun hækka raun-
gengi, en ekki lækka. Setjum þó
svo rökræðunnar vegna, að raun-
gengi lækki um tíma, svo að inn-
fluttar vörur hækki í verði. Munu
skattgreiðslur frá útgerðinni, kaup
hennar á aðföngum og neysla og
Nýi tónlistarskólinn:
Bach og pólsk jóla-
lög á tónleikum
ALINA Dubik, mezzosópran og
söngkennari í Nýja tónlistar-
skólanum og Ragnar Björnsson
organleikari og skólasljóri
skólans halda tónleika I tónleik-
asal skólans, Grensásvegi 3,
miðvikudaginn 11. desember
kl. 20.30.
Ragnar leikur á orgel skólans,
prelúdíu og fúgu í Es dúr sem er
síðasta stóra orgelverk Bachs.
Verk þetta er samið sem umgjörð
um Orgelmessu en í þessu tilfelli
Ieikur Ragnar alla aðventu- og
jólaforleiki Bachs, 16 talsins, á
milli prelúdíunnar og fúganna
þriggja sem táknað geta hina
heilögu þrenningu, föður, son og
heilagan anda. Lesnar verða skýr-
ingar milli sálmforleikjanna, til
glöggvunar á tónmáli Bachs. Til
gamans má geta þess að Ragnar
flutti alla sálmforleikina úr Litlu
orgelbókinni í Dómkirkjunni fyrir
20 árum.
Kagnar Björnsson Alina Uubik
Alína Dubik, sem er pólsk óper-
usöngkona, lýkur tónleikunum
með pólskum jólalögum, sem húr.
syngur við orgelundirleik Ragn-
ars. Áætlað er að koma á nokkuð
reglulegu tónleikahaldi í hljóm-
góðum og skemmtilegum tónleik-
asal skólans, og næstu tónleikar
eru áætlaðir í janúar. Að-
göngumiðar verða afhentir við
innganginn.
(Fréttatilkynning)
fjárfesting útgerðaraðila innan
lands ekki bæta slíka kjaraskerð-
ingu upp? Ef sagt er á móti, að
hætta sé á því, að útgerðaraðilar
kaupi frekar þjónustu utan lands
en innan, þá er svarið tvíþætt, að
auðvitað myndi almenningur líka
kaupa margvíslega þjónustu utan
lands auk þess sem Island verður
að bjóða jafnarðbæra fjárfestingar-
möguleika og önnur lönd og kostur
útgerðaraðila á fjárfestingum er-
lendis veitir þann aga, sem tryggir
það.
Við komum greinilega aftur og
aftur að sama atriði: Andstæðingar
kvótakerfisins í hópi hagfræðinga
eru ekki á móti því, vegna þess að
það sé óhagkvæmt, heldur vegna
þess að þeim fínnst það óréttlátt.
Þeim fellur ekki sú tekjuskipting,
sem af því hlýst. En þeim hefur
sumum láðst að geta þess, að þá
tala þeir sem stjórnmálamenn (og
vissulega þurfum við öll stundum
að vera stjórnmálamenn í lýðræðis-
ríki), ekki sem hagfræðingar. Nú
er sem kunnugt er miklu erfiðara
að ná samkomulagi um réttlæti í
tekjuskiptingu en hagkvæmni. Um
nokkur hagkvæmnissjónarmið ættu
allir hagfræðingar þó að vera sam-
mála. Eitt er, að endurdreifingar-
kerfi hins fijálsa markaðar (kapítal-
istar nærast ekki á peningum sín-
um, heldur nota þá til að kaupa
eitthvað af öðrum!) er oft ódýrara
og skilvirkara en endurdreifingar-
kerfi ríkisins. Annað er, að fyrir-
hafnarminnst er að öðru jöfnu að
úthluta kvótum beint til þeirra, sem
myndu að öðrum kosti kaupa þá
af öðrum. Hvers vegna að fara
krókaleið og úthluta þeim fyrst til
ríkisins, sem síðan seldi þá útgerð-
armönnum? Hið þriðja er, að mörg
þúsund útgerðaraðilar eru líklegri
til þess að ijárfesta skynsamlega
en nokkrir atvinnustjórnmálamenn
eða embættismenn í stjórn Byggða-
stofnunar eða Framkvæmdasjóðs.
Kakan stækkar í meðförum útgerð-
araðilanna, en hætt er við, að hún
minnki í meðförum stjórnmála-
manna!
IV.
Svo virðist sem sumir þeir hag-
fræðingar, sem tekið hafa til máls
um fiskveiðar síðustu misseri, hafi
ekki áttað sig á því, að hinn hag-
fræðilegi vandi fiskveiða — ókeypis
aðgangur að knappri auðlind með
þeim afleiðingum, að auðlindinni
var sóað — hefur verið leystur með
kvótakerfinu. Deilur standa því ekki
lengur um nein stórvægileg hag-
kvæmnisatriði, þótt nokkra galla
megi enn sníða af kvótakerfinu.
Deilurnar hljóta nú miklu frekar
að vera um tekjuskiptingu og valda-
jafnvægi í landinu. Viljum við hafa
sama hátt á og Texas, sem leyfði
einkaaðilum að nýta olíulindir sínar
og hirða af þeim afrakstur, eða
Mexíkó, sem fól ríkinu eign og
umsjón olíulinda sinna? Viljum við,
að þeir 10—20 milljarðar kr. á ári
sem hugsanlega myndast við hag-
ræðingu í sjávarútvegi, komi til við-
bótar við þá 90—100 milljarða kr.,
sem stjórnmálamenn hafa nú þegar
árlega til ráðstöfunar, eða að þeir
skiptist á nokkur þúsund útgerða-
raðila?
Nú má ekki skilja orð mín svo,
að allir íslenskir hagfræðingar séu
andstæðingar núverandi kvótakerf-
is: Margir skilja kjarna málsins
glöggt, svo sem dr. Jónas H. Har-
alz, hagfræðingur og fyrrverandi
bankastjóri Alþjóðabankans, í
ágætu erindi, sem birtist hér fyrir
skömmu í blaðinu, dr. Ágúst Ein-
arsson prófessor, dr. Ragnar Árna-
son, prófessor í fískihagfræði og
Árni Vilhjálmsson prófessor. Því
miður virðist sem málflutningi
þeirra hafí ekki verið sami gaumur
gefinn og hinna, sem hafa haft sig
meira í frammi og talað í nafni
hagfræðinnar, þótt þeir hafi í raun
aðeins verið að koma orðum að
stjórnmálasjónarmiðum. En það
væri vissulega efni í aðra grein að
ræða þau réttlætis- og stjórnmála-
sjónarmið, sem mikilvægust eru í
sambandi við kvótakerfið.
(
(
(
(
(
(
i
i
i
4
4
4
Höfundur er lektor í
stjórnnmlufræði í
Félagsvísindadeild Háskóla
íslands.