Morgunblaðið - 03.04.1992, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. APRÍL 1992
María Rut Reynisdóltir og Daníel Óskarsson í hlutverkum sín-
um. Myndin er tekin á æfingu.
Vojtsek
hver leiksýning eigi að vera dæmd
út frá sjálfri sér og því sem hún
ætlar sér að gera en ekki því sem
aðrir hafa gert.
Sýning Vox Arená leggur
áherslu á og ýkir upp sprengi-
kraft verksins, leikmátinn er ein-
faldur og ýktur í bland. Hreyfing-
ar erú stórar og grófar án þess
þó að um einhver trúðslæti sé að
ræða. Flestir leikaranna, utan
aðalpersónurnar, eru reyndar með
trúðsmálningu í framan en hún
skapar enga kátínu og á ekki að
þjóna sem slík. Sýningin er ákaf-
lega þétt og í raun er hvergi dauð-
an punkt að finna, þökk sé sterkri
leikstjórn. Hver einasti leikari er
virkur allan tímann. Það eru ekki
margir sem taka þátt í sýning-
unni en vegna þess að hópurinn
er álltaf á sviðinu, ýmist sem einn
massi, múgur, eða sem ákveðnar
persónur þá verður aldrei hlé á
milli atriða, spennan tapast ekki
niður.
Leikurinn er afar jafn og sam-
stilltur, hópurinn getur sameinast
í túlkun einnar persónu eða brugð-
ið upp fjölmennu persónusafni á
krá, í sirkus, á torgi eða hvar sem
er. Leikmátinn er kröftugur, oft
ögrandi en alltaf agaður. Hver og
einn gaf sig í verkið af heilum
hug.
Sýning Vox Arena á Vojtsek
er spennandi og að sumu leyti
dularfull eðá draumkennd, rétt
eins og hún gerist öll í spenntum
huga Vojtsek. Lýsíngin ýtir undir
þessa hugsun því hún er rauðleit
eða bláhvít eftir atriðum. Um-
gjörðin er hrá og köld sem hæfir
ágætlega í þessum fyn-verandi
frystihússal og,blær tilraunaleik-
hússins svífur yfir vötnum. Þetta
var sýning sem hefur eitthvað að
segja og bætir heilmiklu við leik-
ritið sjálft.
Leiklist
Guðrún Þóra Gunnarsdóttir
Vox Arena, Leikfélag Fjöl-
brautaskóla Suðurnesja sýnir
Vojstek í Stóru Milljón. Höfund-
ur: Georg Biichner. Leikstjóri:
Hávar Sigurjónsson. Ljósamað-
ur: Hrafnkell Tumi Kolbeins-
son.
Verk Georgs Búchners virðist
njóta hylli yngra fólks um þessar
mundir. Það er undarleg tilviljun
að leikfélög tveggja framhalds-
skóla skuli nú velja sama verkið
eftir þýskan nítjándu aldar höfund
til sýningar og fyrir ári var annað
verk eftir hann á sviði Nemenda-
leikhússins. Menntskælingar við
Sund færðu Vojtsek í leikbúning
fyrir um mánuði síðan og nú er
hann aftur á ferðinni suður með
sjó hjá leikfélagi fjölbrautaskól-
ans. Kannski er það hin einfalda
dramatík sem heillar? Tilfinning-
arnar ólga öfgakenndar; þær eru
sárar og ljúfar, örvæntingafullar
í gleðinni, þjáðar í sorginni. Mér
finnst eins og texti Búchners bíði
eftir því að verða sprengdur á
sviðinu, því það er í honum svo
mikil orka og óþolinmæði sem
kristallast vel í titilpersónunni
Vojtsek.
Það er gaman að sjá hve ólíkar
sýningar á sama verkinu geta
verið, leiktextinn öðlast aldrei
fulla merkingu fyrr en hann hefur
verið holdgerður á sviði og það
er hægt að gera á ýmsa vegu.
Það er skrýtið hvað er hægt að
breyta miklu einungis með því að
Iáta leikarana beita þessari leikað-
ferð en ekki hinni. Ég ætla þó
ekki að fara að týna mér í saman-
burði á þessum tveimur uppfærsl-
um á Vojtsek enda finnst mér að
Safn til sögu úr
Landnámi Ingólfs
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Landnám Ingólfs.
Nýtt safn til sögu þess 4.
Félagið Ingólfur gaf út.
Reykjavík 1991, 172 bls.
Rit þetta sem er hið fjórða í röð-
inni af merkri ritröð eða árbók Fé-
lagsins Ingólfs hefur að geyma níu
veigamiklar ritgerðir og tvær styttri
frásagnir.
Fyrstu ritgerðina skrifaði Krist-
ján Eldjárn. Hún var fyrst samin
1973 en síðan endursamin 1980.
Nefnist hún Vofa fer á kreik. Dem-
ónólógísk stúdía. Þar er fjallað um
margfræga reimleika á Bessastöð-
um, sem kenndir eru við Appolóníu
Schwartskopf. Kristján rekur í
stuttu máli Schwartskopfmálið svo-
nefnda, sem endaði með nokkuð
undarlegum dauðdaga Appolóníu.
Síðan kemur saga reimleikanna.
Hefur Kristján reynt að afla sér
eins nákvæmra heimilda og auðið
var og greinir frá þeirn. Er þar
skemmst frá að segja að reimleikar
heijast ekki fyrr en nefnd Appolón-
ía hefur legið um tvær aldir í gröf
sinni og telur höfundur það alveg
einstakt í draugafræðum. Líklegast
hefur Appolónía einungis birst
tvisvar í eigin persónu. Annað hefur
einungis verið dyrabank og ein-
kennilegur umgangur. Aldrei hefur
hún gert manni mein.
Ritgerð þessi er einstaklega vel
skrifuð eins og vænta mátti og
ekki er laust við að örli á gaman-
semi, enda skín í gegn að Kristján
hefur ekki verið meira en svo trúað-
ur á þessi fyrirbæri.
Már Jónsson ritar grein um Duls-
mál í Landnámi Ingólfs 1630-
1880. Höfundur vinnur að saman-
tekt um dulsmál á ísandi 1600-
1900. Honum telst til að komist
hafi upp um slík mál um það bil
þriðja hvert ár að jafnaði. Megin-
efni þessarar ritgerðar er frásögn
af ellefu dulsmálum í Landnámi
Ingólfs. Málum þessum er lýst eftir
því sem heimildir hrökkva til. Sagt
er frá aftökustöðum, sem sumir
hveijir eru í næsta nágrenni
Reykjavíkur, jafnvel inni í sjálfri
höfuðborginni. Og til glöggvunar
eru myndir af stöðunum. Þetta er
vönduð og fagmannlega. unnin rit-
gerð.
Þriðja ritgerðin er eftir Lýð
Björnsson og nefnist hún Heima-
varnarlið Levetzows og her Jörund-
ar. Þar gerir hann grein fyrir hug-
myndum Levetzows stiftamtmanns
um að koma upp heimavarnar- eða-
landvarnarliði á íslandi. Þær hug-
myndir voru talsvert ræddar meðal
ráðamanna. Ýmsar kannanir vora
gerðar og áætlanir. Ekkert varð þó
úr framkvæmdum. Spáir höfundur
því að Jörundur hundadagakonung-
ur hefði fengið óblíðari móttökur
þegar hann kom til íslands nokkr-
um áratugum síðar ef hugmynd
Levetzows hefði náð fram að ganga.
Síðari hluti ritgerðar fjallar um Jör-
und og lífvörð hans og hernaðar-
brölt sem að vísu var ekki stórfeng-
legt. Þetta er skemmtilega skrifuð
ritgerð um umtalaðan þátt í sögu
okkar.
Anna Agnarsdóttir skrifar. um
mál sem varla er mörgum kunnugt
nema sagnfræðingum. Það er hið
svonefnda Gilpinsrán 1808. En þar
ræðir um breskt herskip undir
stjórn Gilpins nokkurs. Ræningja-
eða víkingaskip var þetta, og rændu
víkingar þessir Jarðabókarsjóðnum
og gerðu sitthvað fleira af sér. Saga
þessarar heimsóknar og eftirmál
hennar er skilmerkilega rakin af
höfundi.
Kristjana Kristjánsdóttir gerir
grein fyrir tveimur skjölum um
Bessastaði og Viðey frá 17. öld.
Texti skjalanna er auk þess birtur.
Nokkurt framlag getur, þetta talist
til atvinnusögu.
Tvær miklar og vandaðar rit-
gerðir eru um fornleifarannsóknir.
Guðmundur Olafsson ritar um
Fornleifarannsóknir á Bessastöðum
1987-1989 og Margrét Hallgríms-
dóttir á ritgerðina „Klaustur, spít-
ali og kirkjustaður". Fornleifarann-
sóknir í Viðey 1987-1989. Eru
þessar ritgerðir það heillegasta og
ítarlegasta sem ég hef séð um þess-
ar merku rannsóknir. Prýddar eru
þær myndum og uppdráttum. Er
verulegur fengur af þeim.
Smágrein ritar Pétur Sigurðsson
er nefnist Versiunarstaðurinn
Hólmurinn - forveri Reykjavíkur.
Fylgja þeirri fróðlegu grein myndir
af nokkrum gömlum kortum.
Síðasta eiginlega fræðiritgerðin
nefnist „Landslag sálarinnar“ eftir
Pétur H. Ármannsson og fjallar um
Skólavörðuna og Skólavörðuholt og
allar þær miklu áætlanir um bygg-
ingar sem þar var fyrirhugað að
reisa, þó að ekki yrði mikið af.
Helgir menn og* mannlífið
Bókmenntir
Guðmundur H. Frímannsson
Philip Carman: Ignatius Loyola,
Bókaútgáfan Landakot, 1991, 207
bls.
Eitt af því, sem er sjálfsagt að
dást að í lífinu, er heilagir menn
og dýrlingar. Ég hygg, að við höfum
flest fremur óskýra hugmynd um,
hvers konar lífí slíkir menn og kon-
ur hafa lifað, sem era sannheilagir.
En það er að minnsta kosti Ijóst,
að iíf þeirra er jafn margvíslegt eins
og dýrlingarnir eru margir. Eitt
ætti þó ekki að koma á óvart um
flesta, kannski alla, sem réttilega
kallast heilagir, að þeir hafa ekki
verið uppteknir af sjálfum sér og
þörfum sínum heldur öðrum, heíll
þeirra og hamingju.
Því er þetta nefnt hér, að þetta
er eitt skýrasta einkennið á þeirri
ævisögu Ignatiusar Loyola, sem hér
verður vikið nokkrum orðum að, að
það er stundum erfitt að sjá Loyola
sjálfan í frásögninni, því að hann
er svo upptekinn af öðru og öðrum
en sjálfum sér. Þrátt fyrir þetta
kemur bókin til skila skýrri mynd
af Loyola og lesandi fær nokkuð
góða tilfinningu fyrir honum Qg
ætti að skilja ýmislegt betur en áður.
Ignatius Loyola fæddist árið 1491
í Baskahéraði á Norður-Spáni. Hann
lézt síðasta dag júlí mánaðar árið
1556. Þessi sextíu og fimm ár eru
viðbúrðarík í sögu Evrópu. Fæðing-
arár Loyola er síðasta vígi Mára
unnið á Spáni. Næsta ár finnur
Kólumbus Ameríku. Miðöldum er
að ljúka og nýr tími að taka við.
Loyola yar af baskneskri aðals-
ætt og virðist hafa verið mótaður
af uppruna sínum alla tíð, ef marka
má bókina. Af því, sem hér er sagt
um æsku hans, er engin sérstök
vísbending snemma á ævi hans um
ríka trúarþörf. Uppeldi hans virðist
hafa verið svipað uppeldi annarra
höfðingjasona spænskra á þessum
tíma. En hann særðist alvarlega í
átökum Spánvetja og Frakka árið
1521, þrítugur að aldri. Hann þurfti
að gangast undir kvalafullar lækn-
isaðgerðir til að ná heiisu á ný.
í sjúkralegunni tók hann að lesa
kristilegar bækur. Þótt hann hafi
veríð kristinn fyrir, þá virðist þessi
lestur hafa haft djúp áhrif á hann
og upp frá því helgaði hann líf sitt
Guði og kristinni kirkju. Þegar Iíf
manna tekur jafn afdráttarlausum
breytingum, þá er yfiijeitf aldrei
hægt að fá á því einhlítar, endanleg-
ar skýringat'. Bezti kosturinn er
jafnan að segja söguna eins vel og
kostur er. Sú leið er valin hér.
Helzta afrek Loyola var að stofna
Jesúítaregluna, sem er munkaregla.
Á hans tíma var helzta verkefni
kaþólskra manna að bregðast við
mótmælendasiðnum og siðbæta ka-
þólsku kirkjuna. Það er ekki sérlega
auðvelt að hugsa sig inn í hugar-
heim sextándu aldar manna, en
þessi bók dregur fram ýmsa þætti
hans með einföldum og látlausum
hætti. Loyola þurfti framan af ferli
sínum innan kirkjunnar að stríða
við ýmsan mótbyr. En honum tókst
að hrinda ásökunum á hendur sér
og verða „baráttumaður fyrir rétt-
trúnaði" eins og það er vel orðað í
bókinni.
Loyola hefur áttað sig vel á því,
að eina leiðin til að bæta kaþólsku
kirkjuna var að vera henni trúr í
hvívelna. Hann semur ungur leið-
beiningar um guðlegar hugleiðingar
og ástundun trúarinnar, sem hafa
haft áhrif fram á þennan dag. Ég
saknaði þess nokkuð að sjá ekki
svolítið. af þeim. En kannski hafa
aðrir gert rækilega grein fyrir þeim.
f Sömuleiðis hefði ég gjarnan viljað
Ignatius Loyola
sjá nokkuð ítarlegri greinargerð fyr-
ir viðbrögðum Loyoia gegn mót-
mælendasiðnum. Þótt Lúter hafi
upphaflega ekki hugsað sér að
kljúfa kaþólsku kirkjuna, þegar
hann birti mótmæli sín árið 1517,
þá þróuðust þáu brátt upp í full-
komna andstöðu við fjöldamörg
undirstöðuatriði kaþólskrar kristni.
Hann afneitaði til dæmis kennivaldi
páfa yfir veraldlegum höfðingjum
og hlutverki kirkjunnar sem túlk-
anda orðs Guðs.
Á þeim tíma var umtalsverð sið-
spilling-í kaþólskri kennimaniiastétt.
Lýður Björnsson
Kristján Eldjárn
Skemmtileg og fróðleg er sú frá-
sögn.
Eins og sjá má af framangreindu
yfirliti er þetta hefti sérlega efnis-
mikið og vandað. Hver ritgerðin
annarri vandaðri er þar innan
spjalda. Að mínu leikmannsviti er
þarna um sagnfræði af besta tagi
að ræða. Höfundar eru allir ágæt-
lega ritfærir og skrifa þannig að
allir sem fróðleiksfúsir eru geta
haft ánægjusaf, en jafnframt er
fræðileg vandvirkni í fyrirrúmi.
Ritsafn þetta fjallar um sérstakt
landsvæði - Landnám Ingólfs - og
getur þannig með vissum rétti skip-
ast í flokk hinna svonefndu héraðs-
rita. En eins og ýmsir vita eru þau
nokkuð mörg. Meðal þeirra rita
hefur þó þetta sérstöðu. Það er al-
farið sagnfræðilegs eðlis og ritgerð-
ir þess eru langflestar fræðilegar
og ritaðar af fagmönnum.
Ekki hef ég orðið var við að
Landnám Ingólfs sé auglýst í fjöl-
miðlum. Því veldur sjálfsagt hæ-
verska og auraleysi útgáfufélags-
ins. En þeir sem fróðleik af þessu
tagi unna ættu ekki að láta það
fram hjá sér fara.
Það var ekki aðeins að veraldlegir
höfðingjar sæju ofsjónum yfir þeim
veraldarauði, sem fór til kii'kjunnar
í Róm, heldur var breytni margra
klerka ekki eins og bezt varð á kos-
ið. Loyola hugsaði sér að munka-
regla hans stuðlaði að breytingum
á þessu. Það verður ágætlega ljóst,
hvernig hann virðist hafa hugsað
það, en það verður hins vegar ekki
jafn ljóst, hvað hann vildi gera til
að bregðast við mótmælendum. Það
er nefnt, að hann taldi bætt skóla-
liald vænlegast og menn skyldu
sýna umhyggju fyrir sálarheill
þeirra fremur en að efna til þræta
viðþá.
Ýmislegt fleira mætti tína til úr
þessari bók, sem er skemmtilegt og
viðfelldið. Sem dæmi er andlega
leiðsögn Loyola fyrir konur, sem
hann kynntist.
Það er stundum talað um hinar
myrku miðaldir, þegar kaþólsk
kirkja var valdamesta stofnun Evr-
ópu, kannski heimsbyggðarinnar
allrar. Það væri inisskilningur að
halda, að miðaldamyrkrinu sé lokið.
Núna felst það hins vegar í útbreidd-
um fordómum og þekkingarleysi á
kenningum og skoðunum kaþól-
skrar kirkju meðal þeirra, sem ekki
teljast til hennar. Það er lofsverð
viðleitni að reyna að kveikja svolít-
inn skilningáeinum af merkismönn-
um kaþólskrar kirkju meðal almenn-
ings á íslandi.