Morgunblaðið - 03.04.1992, Blaðsíða 38

38_________________MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. APRÍL 1992_
Um veiðirétt í afréttum
*
eftir Arna Jónasson
Á síðasta ári kom út bókin,
Stangaveiði 1991. Höfundar eru:
Guðmundur Guðjónsson og Gunnar
Bender.
í bókinni fara þeir hörðum orð-
um um þá ósvinnu að bændur geti
með stofnun veiðifélags farið að
selja sér og öðrum veiðileyfi í af-
réttarvötnum. Orðrétt segir í bók-
inni:
„Ritari þessa texta hefur raunar
alla tíð átt bágt með að skilja
hvemig á því stendur að bændur
niðri í byggð geti rukkað veiðimenn
um veiðileyfi í vötnum og ám á
afréttum. Áð bóndi í Hvítársíðu sé
aðili að Veiðifélagi Arnarvatns-
heiða og sem slíkur selji mér og
fleirum veiðileyfi í vötn á Arnar-
vatnsheiði. Að þessi bóndi og fleiri
eigi eitthvað meira í þessum vötn-
um en næsti maður þó svo að hann
megi nytja þau og hleypa rollum
sínum í rofabörðin, er eitthvert
mesta óréttlæti sem til er hér á
landi. Og hana nú.“
Það vekur furðu að menn sem
rita og gefa út bækur um jafn
sérhæft málefni og veiðiréttur er,
skuli ekki kynna sér áður þau lög
og þá dóma sem fj'alla um veiði-
rétt, vitandi það að þær villur sem
komast inn í prentaðar bækur
verða aldrei leiðréttar.
Það skiptir ekki öllu máli þó
höfundur villist á afréttum en
Arnarvatnsheiði er afréttarrand
Reykholtsdals og Hálsahrepps en
ekki Hvítársíðuhrepps. Að vísu
eiga 2 jarðir, Kalmanstunga og
Gilsbakki, aðild að Veiðifélagi Arn-
ai-vatnsheiðar vegna séreignar á
veiðirétti.
Það virðist vera orðið afréttur
sem villir um fyrir höfundum
bókarinnar, og svo er um fleiri.
Því virðist vera full ástæða til að
skýra þau mál nánar.
Til afrétta í víðtækasta skilningi
má telja hvers konar land ofan
byggða, sem notað er til sumar-
beitar fyrir búfé. Samkvæmt því
er ljóst, að eignarréttindi að af-
réttarlöndum geta verið með
mismunandi hætti.
I fyrsta lagi getur verið um að
ræða fullkomin eignarlönd, sem
landeigandi á með öllum gögnum
þess og gæðum. Þegar sveitarfélag
kaupir jörð og leggur hana til af-
réttar, skv. 5. grein laga nr.
42/1969 um afréttarmálefni, fjall-
skil o.fl., með því að heimila bænd-
um að nota landið til sumarbeitar,
er eftir sem áður um fullkomið
eignarland að ræða.
I dómi Hæstaréttar frá 2.
desember 1971 (Hrd. 42. 1137.
Reyðarvatnsmál) kemur fram, að
svonefndar Gullberastaðatungur á
afrétti Andakílshrepps í Borgar-
firði höfðu á sínum tíma verið hluti
jarðarinnar Gullberastaða í
Lundarreykjarhreppi, en jörð þessi
var seld Ándakílshreppi árið 1898.
í þessum dómi Hæstaréttar var
litið svo á, að Andakílshreppur
ætti botns-, vatns- og veiðirétt í
Reyðarvatni fyrir þessu landi, eins
og hveiju öðru fullkomnu eignar-
landi.
Um annað land, sem einnig ligg-
ur að vatninu, er hins vegar tekið
fram í dóminum, að ekki verði
ráðið, hvort það sé fullkomið
eignarland Lundarreykjarhrepps
eða aðeins afréttareign. Sam-
kvæmt því var Lundarreykjar-
hreppur aðeins dæmdur veiðiréttui'
í vatninu.
í öðru lagi getur afréttur verið
innan landamerkja jarða sem enn
er búið á. Sem dæmi má nefna að
Austurafréttur Mývetninga er að
mestu innan landamerkja Reykja-
hlíðar, og verulegur hluti Suður
eða Framafréttar er innan landa-
merkja Grænavatns.
í þriðja lagi getur eignarréttind-
um að afréttarlöndum verið þannig
háttað, að aðeins sé um svokallaða
afréttareign að ræða, en í því felst,
að hlutaðeigandi aðili á eins beitar-
rétt, lax- og silungsveiðirétt og ef
til vill einhveijar aðrar þröngar
nýtingarheimildir, sbr. áður
greindan dóm Hæstaréttar frá 2.
desember 1971.
Afréttareign í þessum skilningi
getur til dæmis verið eign eiganda
tiltekinnar jarðar, sem afrétturinn
heyrir til, sameign fleiri jarðeig-
enda eða eign sveitarfélags.
Þegar réttindi til afréttar byggj-
ast á upprekstrar- eða beitarnotum
frá fornu fari, hefur verið gert ráð
fyrir því, að aðeins sé um afréttar-
eign að ræða í umræddum skiln-
ingi, en ekki fullkomið eignarland.
í dómi Hæstaréttar frá 25. febr-
úar 1955 (Hrd. 26. 108. Land-
mannaafréttardómur) er þannig
ótvírætt gengið út frá því, að af-
réttarland það, sem þar var um
að ræða, væri ekki fullkomið
eignarland viðkomandi hrepps-
' félaga.
í máli þessu var deilt um rétt
til veiði í vötnum á Landmannaaf-
rétti. Auk ríkisins voru aðilar að
málinu Landmannahreppur, Holta:
hreppur og Rangárvallahreppur. í
dómi þessum segir meðal annars:
„Ekki hafa verið leiddar sönnur
á því, að hreppsfélögin sjálf hafi
öðlast eignarrétt að afréttinum,
hvorki fyrir nám, löggerninga,
hefði né með öðrum hætti. Réttur
til afréttarins virðist í öndverðu
hafa orðið til á þann veg, að íbúar
á landsvæði framangreindra
hreppa og býla hafa tekið afréttar-
landið til sumarbeitar fyrir búpen-
ing og, ef til vill, annarrar tak-
markaðrar notkunar. Um afréttar-
notkun og fjallskil voru snemma
settar opinberar reglur, sem sveit-
arstjórnum var falið að annast
framkvæmd á. Eins og notkun
afréttarlandins hefir verið háttað,
hafa hreppsfélögin, annað eða
bæði, ekki unnið eignarhefð á því.“
Með þessu var ómerktur dómur
sem upp var kveðin á Skarði á
Landi 25. júní 1476, en sá dómur
var virtur í tæpar fimm aldir, sbr.
sölu hreppanna á vatnsaflsréttind-
um og fl. til Einars Benediktssonar
og hlutafélagsins Títan á árunum
1914-1919.
Landmannahreppi og Holta-
hreppi voru því aðeins dæmd af-
réttarnot, beitarréttindi og veiði í
vötnum á Landmannaafrétti.
- 0 -
í landnámu er sagt frá suður-
eyskum manni, Kalman að nafni,
sem kom til íslands og bjó fyrst
við Kalmansá í Hvalfirði. Síðan
nam hann land „fyrir vestan Hvítá
á milli Fljóta og Kalmanstungu
alla og svo allt austur undir jökla
svo sem grös eru vaxin og bjó í
Kalmanstungu“.
Nú telja ýmsir fræðimenn Land-
námu lélegt heimildarrit, og mun
hún lítið notuð í málflutningi fyrir
dómstólum.
Doktor Haraldur Matthíasson á
Laugai’vatni hefir ásamt konu
sinni, Kristínu Sigríði Ólafsdóttur,
ferðast um allt Island og kannað
staðfræði Landnámuhöfunda.
Niðurstöður sína hefir hann birt í
ritverki í tveim bindum sem hann
nefnir: „Landið og Landnáma.“
Þar segir: „Um staðþekkinguna er
það skemmst að segja, að hún er
furðulega góð. Má segja að á sama
standi, hvar niður er borið, alls
staðar kemur glögg staðþekking
fram. Má næstum líkja Landnámu
að þessu leyti við mynd, setta sam-
an úr steinum, sem eru svo vel
sniðnir saman, að hver fellur að
öðrum. Nægir í því efni að vísa til
einstakra landnámslýsinga í þess-
ari bók ásamt skýringum, einnig
til landabréfa." Leikmaður undast
þesa nákvæmni höfundar Landn-
Árni Jónasson
„Það vekur furðu að
menn sem rita og gefa
út bækur um jafn sér-
hæft málefni og veiði-
réttur er, skuli ekki
kynna sér áður þau lög
og þá dóma sem fjalla
um veiðirétt, vitandi
það að þær villur sem
komast inn í prentaðar
bækur verða aldrei
leiðréttar.“
ámu ef flest annað á að vera bull
og vitleysa.
Um landnám Kalmans segir
Haraldur Matthíasson: „Landnám
Kalmans hefir verið mjög stórt.
„Fljót“ er Norðlingafljót. Fljótin
eru raunar tvö, Norðlingafljót
austar, en vestar Litla-Fljót. Koma
þau saman litlu ofar en gegnt
Stóra-Ási. Fljótstungan milli þeirra
er mikið land. Hefur hún verið í
landnámi Kalmans."
Kemst þótt hægt fari
eftir G. Ágúst
Pétursson
Það er nú komið vel á sjötta ár
síðan Krýsuvíkursamtökin voru
stofnuð. Samtökin reka vist- og
meðferðarheimili í Krýsuvík. Þau
eru sjálfseignarstofnun og renna
allar tekjur beint í uppbyggingu í
Krýsuvík. Upphaflegt markmið var
að styðja við bakið á ungu fólki
sem á við ofneyslu vímuefna að
stríða. Eftir að ríkisvaldið ákvað
að grípa til aðgerða í málefnum
yngsta hóps vímuefnaneytenda
ákváðu Krýsuvíkursamtökin að
breyta áherslum sínum, og sinna
þau nú þeim hópi neytenda sem
verst hafa orðið úti í neyslunni.
Með bjartsýnina að veganesti
ákváðu frumkvöðlar samtakanna
að kaupa húsnæði Kiýsuvíkur-
skóla, sem þá hafði staðið autt og
yfirgefið árum saman. Mörgum
þóttu þessi kaup glapræði, enda
var húsið í niðurníðslu svo ekki sé
meira sagt. Allar rúður brotnar og
ástandið innanhúss var ömurlegt;
menn höfðu meira að segja lagt á
sig að hirða níðþunga ofna og má
segja að allt hafi verið skemmt og
stolið sem höndum var á komið.
Síðan hefur mikið vatn runnið
til sjávar. Með ómældri vinnu sjálf-
boðaliða og vistmanna og höfðing-
legum gjöfum fyrirtækja, félaga-
samtaka og einstaklinga hefur ver-
ið lyft Grettistaki, og þessu víð-
fræga skólahúsi breytt í vistlegt
meðferðarheimili. Auðvitað er ekki
öllu lokið, enda ekkert áhlaupaverk
að byggja upp 2.000 fermetra hús
í sjálfboðavinnu með vægast sagt
stopulum tekjustofnum. En kemst
þótt hægt fari. Fyrsta áfanga húss-
ins er lokið og annar áfangi vel á
veg kominn.
Meðferðarstarf í Krýsuvík hófst
á haustmánuðum árið 1989, og fór
hægt af stað. Eftir að starfsemin
var flutt úr ófullnægjandi bráða-
birgðahúsnæði í uppgert skólahús
hljóp kraftur í starfið, enda allar
aðstæður betri eftir flutninginn.
Ásókn eftir plássi i Krýsuvík fer
nú stöðugt vaxandi og okkur verð-
ur sífellt betur ljóst hversu mikill
vandinn er, en einnig hversu falinn
hann er. Stundum er eins og þjóð-
félagið vilji helst loka augunum
eða horfa í aðrar áttir þegar þessi
mál eru annars vegar. En vandinn
er fyrir hendi og það þarf að breg-
ast við honum. Hvers vegna er
nauðsynlegt að sinna þessu fólki,
sem oftast er komið alveg fram á
bjargbrúnina? Stundum er bent á
hversu þjóðhagslega hagkvæmt
það sé í raun að koma vímuefna-
neytendum til hjálpar. Það nægir
samt ekki að benda eingöngu á
sparnaðinn sem fæst með fækkun
afbrota, lækkun vistunarkostnaðar
á spítölum og í fangelsum, lækkun
tryggingakostnaðar vegna eigna-
tjóns o.s.frv. Við verðum einnig
að svara þeirri spurningu, hvort
mannúðlegt þjóðfélag geti nokkurn
tímann leyft sér að skilyrða hjálp-
ina eða flokka fólk eftir því hvoit
það er verðugt hjálpar eður ei. í
þannig hugsunarhætti leynist
nefnilega vaxtarbroddur fyrir of-
beldi og óréttlæti sem okkur stafar
ógn af. En nóg um það að sinni.
Við erum oft spurð að því hjá
samtökunum hvernig gangi í
Krýsuvík. Fólk kvartar undan því
að við látum of lítið í okkur heyra.
Hér skal því ekki móti mælt, að
vissulega mættum við láta heyra
meira í okkur og er þessari grein
m.a. ætlað að fræða um stöðu
okkar og störf.
Meðferðin
Skjólstæðingar Krýsuvíkursam-
takanna eru flestir á aldrinum
18-35 ára og hafa allir átt við al-
varleg vandamál að stríða vegna
ofneyslu vímuefna. Samtökin hafa
þróað meðferðarúrræði fyrir þetta
fólk sem kristallast í orðinum með-
ferð — skóli — vinna. í grófum
dráttum má segja að meðferðin sé
tilraun til enduruppeldis í víðasta
skilningi orðsins. Vistmaður verður
sjálfur að læra að axla ábyrgð og
bera ábyrgð á eigin gerðum. Því
getur vist- og meðferðarheimili í
Krýsuvík aldrei orðið stofnun, sem
ofverndar einstaklinginn svo að
hann varpi af sér allri ábyrgð.
Þvert á móti hljótum við að leggja
áherslu á að vistmaðurinn taki á
virkan og lifandi hátt þátt í og
beri ábyrgð á eigin meðferð. Starf-
ið miðar að því að viðkomandi nái
fótfestu í lífinu og geti með tíman-
um orðið nýtur þjóðfélagsþegn.
Það sem gerir meðferðina í
Krýsuvík frábrugðna öðrum með-
ferðarúrræðum er, hversu lengi
hún getur varað. Ef viðkomandi
þarf ár eða lengri tíma fær hann
þann tíma. En honum er síður en
svo ætlað að eigra um í aðgerðar-
leysi, því fyrir utan sjálfa meðferð-
ina erum við að byggja upp þann
„Við vitum að með
starfi Krýsuvíkursam-
takanna hafa sumir aft-
ur öðlast von sem áður
áttu enga. Krýsuvíkur-
samtökin eru ekki bara
mál Krýsuvíkursamtak-
anna, heldur eru þau
mál allra sem vilja
hjálpa því fólki, sem
hefur af ýmsum orsök-
um misst alla stjórn á
iífi sínu og líður illa.“
þátt meðferðarinnar sem felur í sér
nám og vinnu.
Námið og vinnan
Það er kunn staðreynd, að fólk
í mikilli vímuefnaneyslu hefur oft-
ast dottið snemma út úr skólakerf-
inu. Fyrir þessa einstaklinga getur
menntun skipt sköpum við endur-
hæfingu. Bæði hefur menntun gildi
í sjálfu sér, en hitt skiptir ekki
minna máli að menntun þýðir
auknar líkur á góðri vinnu og góð
vinna eykur Ifkurnar á að góður
árangur náist í baráttunni við
vímuefnin. Og við skulum ekki
gleyma því að sú barátta er oftast
upp á Iíf og dauða! Skólaþátturinn
er í mótun í Krýsuvík, m.a. sjá
sérkennarar nú um að námsgreina
aila vistmenn. Einnig semja þeir
sérstaka námsskrá fyrir þá vist-
menn sem vilja stunda nám. Við-
tökur vistmanna segja okkur að
námsþáttur eigi eftir að verða
öflugur í meðferaðai-starfinu.
Hvað vinnuþáttinn áhrærir,
kennir reynslan okkur að atvinnu-
leysi og skortur á menntun haldist
í hendur óijúfanlega. í könnun sem
gerð var á vegum landlæknisemb-
ættisins árið 1990 kemur t.d. fram
að meðal unglinga sem leita að-
stoðar hjá félagasamtökum og fé-
lagsmálastofnunum vegna vímu-
efnaneyslu beri mest á þeim er:
a. Búa við erfiðar heimilisástæð-
ur.
b. Hafa hætt í grunnskóla.
c. Eru atvinnulausir.
í beinu framhaldi segir orðrétt
með feitu letri: „Neysla vímuefna
og fíkiniefna meðal þessara ungl-
inga er margfalt tíðari en rneðal
þeirra er stunda nám eða einhverja
vinnu.“ Seinna í skýrslunni er því
haldið fram, að nú á tímum séu
„þau ungmenni sem ekki hafa lok-
ið einhveijum prófum eða starfs-
þjálfun úti í kuldanum á atvinnu-
markaðnum“.
Krýsuvíkursamtökin hafa sett
sér það markmið að bjóða þeim
einstaklingum sem verst hafa orðið
úti í darraðardansi vímuefnaneysl-
unnar skjól og endurhæfingu. Við
álítum að þeir þurfi að fá ein-
hveija menntun og þeir þurfi að
læra að vinna auk hefðbundinnar
meðferðar.
Vinna og starfsþjálfun er ekki
aðeins nayðsynleg forsenda þess
að vímuefnaneytandinn nái fót-
festu úti í þjóðfélaginu, heldur er
vönduð starfsþjálfun mjög mikil-
væg út frá sjónarhorni endurhæf-
ingar. Vistmenn hafa hingað til
unnið mikið við uppbyggingu
skólahússins, hreinsunarstarf á
svæðinu, ræktunar- og landbúnað-
arstörf o.fl. Við hyggjumst auka
vægi ræktunar- og landbúnaðar-
starfa og einnig höfum við hafist
handa um að koma upp litlu tré-
smíðaverkstæði í Krýsuvík.