Morgunblaðið - 12.06.1992, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. JÚNÍ 1992
17
Lítil árétting' um rit-
hátt grískra orða
eftír Sigurð A.
Magnússon
Um leið og ég þakka Helga
Hálfdanarsyni ágæta og ögrandi
grein í Morgunblaðinu 28da maí
síðastliðinn í tilefni af greinarkorni
eftir mig í vorhefti Skírnis, vil ég
leiðrétta hugsanlegan misskilning
sem leggja mætti í orð Helga,
semsé þann að greinarkorninu hafi
verið gegn honum stefnt. Fjarri fer
því að ég skipi svo mætum lær-
dómsmanni í flokk þeirra íslend-
inga sem fákunnandi eru um grfsk-
ar menntir, enda hafa þýðingaraf-
rek hans og önnur skrif tekið af
öll tvímæli um að hann er þaul-
kunnugur grfskum menningar-
heimi til forna. Ágreiningur okkar
um rithátt einstakra grískra nafna
og annarra orða stafar fremur af
„sérvi.sku“ okkar beggja eða ólíku
mati á fyrirliggjandi staðreyndum
en mismunandi þekkingarstigi. Til-
efni greinarstúfsins í Skírni var
hinsvegar sú stórfróðlega bók Nöfn
Islendinga (1991) þarsem ritstjór-
arnir lenda í algerðum stafsetning-
arógöngum þegar þeir skýra upp-
runa íslenskra nafna sem úr grísku
eru komin.
Okkur Helga Hálfdanarson
greinir meðal annars á um rithátt
orða sem í grísku geyma bókstaf-
inn þítu (þetu), en hann hefur und-
angengin tæp tvö þúsund ár í
munni Grikkja haft sama hljóðgildi
og þ — ekki bara „Ný-Grikkja“
einsog Helgi orðar það. Enskumæl-
andi þjóðir tákna þetta hljóð með
th og halda gríska framburðinum,
en á flestum öðrum tungum er t
eða th látið koma fyrir þítu og þá
fram borið t. Mér hefur ævinlega
þótt hvimleiður sá hérlendi kækur
að leita til þýskra eða skandínav-
ískra fyrirmynda um rithátt þess-
ara orða, úrþví við eigum bókstaf
sem hefur nákvæmlega sama
hljóðgildi og þíta, enda hefur sú
hefð góðu heilli til skamms tíma
verið ríkjandi hérlendis að virða
gríska framburðinn: Agaþon,
Amfíþea, Anþía, Areþýrea, Aþena,
Aþos, íþaka, Kýþera, Malanþó,
Pýþagóras, Tíþónos, Þalía, Þeba,
Þemís, Þeseifur, Þessalía, Þessal-
óníka, Þetís, Þrakía, Þýestes. Þessi
nöfn er flest að finna í Hómersþýð-
ingum Sveinbjamar Egilssonar og
sóma sér að minni hyggju mun
betur í sínum íslenska búningi en
væri t eða th látið standa fyrir þ.
Hinsvegar er Sveinbjörn ekki full-
komlega sjálfum sér samkvæmur
og á stöku stað hallur undir dansk-
þýsku hefðina, til dæmis þegar
Agasþenes er nefndur Agastenes
og Egisþos verður Egistus (sem
Helgi nefnir Ægistos), en slík frá-
vik eru sárafá.
Bókavarðan:
Ný söluskrá
er komin út
BÓKAVARÐAN hefur gefið út
nýja bókasöluskrá, og er hún sú
63. í röðinni. í skránni er að finna
um 1500 bókatitla í margvísleg-
um greinum fræða og fagur-
fræða, og auk þess tímarit, rit-
raðir aðrar, smáprent og ýmis
handrit.
í Bókavörðunni eru seldar ís-
lenskar og erlendar bækur á öilum
aldri, allt frá upphafi prentsögu til
dagsins í dag. Einnig eru þar með-
al annars til sölu handrit ýmisskon-
ar, skjöl, gömul hlutabréf og íslensk
og erlend póstkort. Bóksöluskráin
er send öllum sem þess óska utan
Stór-Reykjavíkursvæðisins, en af-
hent öðrum í verslun Bókavörðunn-
ar í Hafnarstræti 4 í Reykjavík.
Vitaskuld er smekksatriði hvort
betur fari á að rita þ en t (eða th)
í orðum af grískum uppruna, en
mér þykir þema tilkomumeira og
„íslenskara" en tema og kaþólskur
betra en katólskur, sem kannski
stafar af grískættaðri sérvisku
minni. Hitt liggur nánast í augum
uppi, að rita beri grísk nöfn eftir
réttum grískum framburði: Þeó-
dóra, en ekki Theódóra, Þeódórak-
is, en ekki Theódórakis eða Theo-
dorakis.
Hlálegt dæmi um þá áráttu ís-
lendinga að setja th fyrir þ í grísk-
ættuðum nöfnum birtist í DV 16da
maí síðastliðinn þegar tölvusnill-
ingurinn Mímir Reynisson var ætt-
færður. Þar var forfaðir okkar,
Aþanasíus Bjamason, í tvígang
nefndur Athanasíus (þarsem t-
hljóð kemur fyrir þ-hljóð) og er
vitaskuld forkastanleg fölsun á
grísku nafni sem að því leyti er
nálega einstætt í íslenskum ann-
álum að það var rétt stafsett, að
frátalinni latnesku endingunni -us.
Á einum stað í grein sinni segir
Helgi Hálfdanarson: „Nú hafa
grískumenn sagt mér, að hinn forni
gríski bókstafur þeta hafi alls ekki
verið borinn fram með þ-hljóði,
heldur hafi þar verið um að ræða
áblásið t-hljóð, sem beinast Iægi
við að láta t annast í íslenzkum
tökuorðum." Þetta þykja mér satt
að segja nýstárleg tíðindi, ekki síst
með hliðsjón af annarri klausu í
sömu grein: „Hér má því svo við
hnýta, að örugg vitneskja um
hljóðgildi grískra leturtákna að
fo'rnu liggur ekki á lausu.“ Mun
mála sannast að fátt verði með
fullri vissu staðhæft um þau efni,
og því affarasælast að taka mið
af þeim framburði sem Grikkir
hafa tamið sér á liðnum öldum.
íslendingar og Grikkir hafa
mátt sæta þeim sérkennilegu ör-
lögum að evrópskir fræðimenn
tóku sig til og sömdu framburðar-
reglur fyrir bæði forngrísku og
forníslensku með afleiðingum sem
nútímamönnum af báðum þjóðum
þykja heldur hjákátlegar, svo ekki
sé dýpra í árinni tekið. Erasmus
frá Rotterdam mun hafa átt
drýgstan þátt í framburðarreglum
fyrir fomgrísku sem kenndar voru
hluta tillagna nefndarinnar sé rjall-
að um úrgangsmál, í öðrum hlutan-
um um mengun frá atvinnurekstri
en í þeim þriðja um eyðingu hættu-
legra efna. Fyrsti hlutinn hafi nú
fyrir helgi verið afgreiddur til borg-
arráðs, en frá hinum tillögunum
verði gengið á næstu tveim vikum.
Markmiðin sem nefndin setur
fram eru í fyrsta lagi að uppsprett-
um úrgangs verði fækkað og dreg-
ið úr myndun hans. í öðru lagi er
sett fram forgangsröð varðandi
meðferð og eyðingu úrgangs, þar
sem lögð er áhersla á að endurvinna
þann úrgang sem hægt sé að endur-
vinna, jarðgera það sem hægt sé
að jarðgera, brenna það sem nauð-
synlegt þyki að brenna og urða það
sem eftir sé.
Katrín Fjeldsted segir að til að
við háskóla víðasthvar í álfunni
frammá þessa öld. Þessi gervivís-
indi, sem ég leyfi mér að kalla
svo, gerðu þeim sem lögðu stund
á grísku og íslensku fyrri alda
óþarflega erfitt fyrir að tileinka
sér nútíðartungutak Grikkja og
íslendinga, enda hafa fjölmargir
háskólar um heim allan lagt hinar
annarlegu framburðarreglur á hill-
una; að minnstakosti á það við um
grískuna.
Tvíhljóðar og einhljóðar
Fyrir tæpum 2000 árum breytt-
ist framburður grískrar tungu og
einhljóðarnir e og í komu í stað
tvíhljóðanna ai, ei og oi. Af þeim
sökum er jafnan skrifað á Evrópu-
tungum geologi en ekki gaiologi,
demon en ekki daimon, eter en
ekki aiter, hýena en ekki hýaina,
kameijón en ekki kamailjón, elegía
en ekki elegeia, íkon en ekki eikon,
keramík en ekki kerameik, sírena
en ekki seirena, ironi en ekki eir-
oni, Alexandría en ekki Alexandr-
eia, Dedalos en ekki Daidalos, ír-
ena en ekki Eirena, Evklíð en ekki
Evkleið, Delfi eða Delphi en ekki
Delfoi eða Delphoi. (Á íslensku x
sést þó orðmyndin Delfar annað
veifíð og gefur til kynna fleirtölu-
mynd gríska nafnsins Delfí = höfr-
ungar.) Þessari reglu fylgdi Svein-
björn Egilsson líka í Hómersþýð-
ingum sínum og ritaði Hefestus
en ekki Hefaistus, Pósídon en ekki
Póseidon, Febus en ekki Foibus.
Hvergi í þýðingum hans er að finna
tvíhljóðana ai, ei eða oi og náttúr-
lega ekki heldur æ. Helgi Hálfdan-
arson telur sig standa nær upphaf-
legum framburði á nafninu Aiský-
los með því að rita það Æskílos,
sem einsog fyrr segir er umdeilan-
legt en má rétt vera. Hinsvegar
hefur nafnið undanfarin tvö þús-
und ár hvarvetna verið borið fram
Eskýlos, einfaldlega vegna þess
að á Evróputungum eru tvíhljóð-
arnir ai og æ bomir fram einsog
e. Við erum því einir Evrópuþjóða
með æ-hljóð í nafninu ef við höld-
um fast við „sérvisku" hins mæta
þýðanda, og er í sjálfu sér þarf-
laust að amast við því, ef menn
vilja endiiega hafa það svo. Hitt
er afturámóti kynlegra að Helgi
gerð verði umhverfisúttekt í nokkr-
um fyrirtækjum í borginni og þau
aðstoðuð við að draga úr myndun
úrgangs. Einnig að borgarráð hvetji
stofnanir og fyrirtæki borgarinnar
til að láta slíka úttekt fara fram
hjá sér og að þau setji sér umhverf-
isstefnu í framhaldi af því. Þá veiti
Reykjavíkurborg árlega verðlaun til
þess fyrirtækis, sem teljist hafa
skarað fram úr á sviði mengunar-
varna.
Meðal tillagnanna sem Katrín
nefnir er einnig að umhverfíseftir-
litsdeild Heilbrigðiseftirlits Reykja-
víkur verði efld cg Sorpu verði fal-
ið að gangast fyrir kynningarher-
ferðum meðal almennings og stjórn-
enda fyrirtækja, þar sem lögð verði
áhersla á hvernig þeir geti dregið
Sigurður A. Magnússon
*
„Eg er hjartanlega
sammála Helga Hálf-
danarsyni um meinleysi
þess að hver fari sínu
fram og fái að halda
sinni sérvisku jafnt í
stafsetningu sem orð-
færi, en viss staðfesta í
stafsetningu sé eiaðsíð-
ur af hinu góða.“
Hálfdanarson er ekki sjálfum sér
samkvæmur í þessu efni fremuren
fyrirrennari hans. Þannig tekur
hann hispurslaust Hefestos
frammyfír Hefaistos (Hefæstos),
Egínu frammyfir Aigínu (Ægínu),
Eigef (Egefs) frammyfír Aigef
(Ægef), Eneas frammyfir Aineas
(Æneas) og Hömon frammyfír
Haimon (Hæmon). Hvað því veldur
er á huldu. Sömu ósamkvæmni
gætir þegar um tvíhljóðann ei
ræðir. Þannig ritar hann Póseidon
en ekki Pósídon að hætti Svein-
bjamar, en á hinn bóginn Asklepí-
os en ekki Asklepeios. Hér er
semsé á ferðinni leyndardómur
sem ekki er á mínu færi að ráða í.
Önnur atriði í grein Helga Hálf-
danarsonar eru vissulega matsatr-
iði og tjáir ekki að pexa um persón-
ulegan smekk. Hann hefur mikla
skömm á y og ý i orðum af erlend-
um uppruna, og skrifar því Egipta-
land fyrir Egyptaland, Æskílos
fyrir Æskýlos eða Eskýlos. Um
þetta er það eitt að segja að grísk-
unni er í þeim punkti sama veg
farið og íslenskunni, að gríska
táknið y (ypsílon) hefur nákvæm-
úr myndun úrgangs. Enn fremur
er lagt til, að Reykjavíkurborg taki
upp sérstakt sorphirðugjald fyrir
heimili en á móti verði fasteigna-
gjöld íbúðarhúsnæðis lækkuð.
Nefndin leggUr einnig til að borg-
arráð beiti sér fyrir því að stjórn
Sorpu setji sér langtímamarkmið,
meðal annars varðandi hlutfall end-
urvinnslu hjá fyrirtækinu. Fyrir-
tækinu verði líka gert að útvega
og starfrækja stað til jarðgerðar
úr garðaúrgangi, húsdýraskít, sagi,
spænum og seyru og starfræksla
hefjist eigi síðar en 1993. Þá láti
fyrirtækið fara fram athugun á
möguleikum þess að taka upp
brennslu úrgangs, hugsanlega í
samstarfi við aðra aðila. Auk þessa
skuli fyrirtækið koma upp í tilraun-
askyni gámum til söfnunar á endur-
vinnanlegum úrgangi. Gámarnir
eigi að vera þannig staðsettir að
sem flestir komist að þeim og ef
tilraunin skili góðum árangri verði
þeim komið upp víðar. Þessi tilraun
eigi að taka til dagblaða, fatnaðar
og einnota drykkjaríláta úr plasti,
gleri og áli.
Þá segir Katrín að nefndin leggi
lega sama hljóðgildi og i (jóta),
þannig að það erí rauninni einung-
is ásýnd orðsins í textanum sem
ræður því að ritað er y en ekki i,
og verður í því efni hver og einn
að fara að sínum smekk. Vissulega
er það rétt athugað hjá Helga
Hálfdanarsyni að mörg orð af
grískum uppruna eru ekki lengur
rituð með y eða ý, svosem biskup,
kristall, kirkja, sinfónn, pappír og
stíll, en það er ekki fyrir þá sök
að verið sé að sneiða hjá að „minna
á tiltekið grískt hljóð með bókstaf
sem táknar annað hljóð á ís-
lenzku“. Bókstafírnir tákna ná-
kvæmlega sama hljóð á báðum
tungum.
Helgi Hálfdanarson hefur meðal
annars það við ritháttinn kaþólskur
að athuga, að þeir sem játa
kaþólska trú séu einatt nefndir
kaþólikkar, sem sé með afbrigðum
kauðalegt orð og óvirðulegt. Telur
hann eðlilegast að katólskir menn
séu nefndir katólar. Nú veit ég
ekki hvað menn sem ganga undir
gælunöfnunum Frikki eða Rikki
hafa um það mál að segja né hvort
Grikkjum er óvirðing sýnd með því
að hafa tvöfalt k í íslensku þjóðar-
heiti þeirra, en ég segi fyrir mína
parta, að ekki þykir mér katóli
björgulegra heiti eða virðulegra en
kaþólikki, og væri þá að mínu
mati kaþóli að skömminni til
skárra.
Ég er hjartanlega sammála
Helga Hálfdanarsyni um meinleysi
þess að hver fari sínu fram og fái
að halda sinni sérvisku jafnt í staf-
setningu sem orðfæri, en viss stað-
festa í stafsetningu sé eiaðsíður
af hinu góða. Ljóst er að seinlegt
verður og kannski ófært að sam-
ræma að fullu rithátt grískra nafna
og annarra orða, en hitt væri óneit-
anlega æskilegt að við kæmum
okkur saman um að fylgja í megin-
dráttum þeim reglum sem málsnill-
ingurinn Sveinbjöm Egilsson setti
sér fyrir rúmri hálfri annarri öld —
með þeirri undantekningu þó að
losa okkur við latnesku endinguna
-us á grískum orðum og halda
okkur við -os að fordæmi Helga
Hálfdanarsonar.
Að endingu vil ég ítreka þakk-
læti mitt til Helga fyrir marghátt-
uð og sískemmtileg skrif hans og
þá einkanlega fyrir það þrekvirki
að færa okkur öll varðveitt verk
fomgrísku harmleikaskáldanna í
búningi sem er seiðmagnaður,
hvort heldur þau em lesin eða leik-
in á sviði.
að lokum til að sveitarfélögin á
höfuðborgarsvæðinu tryggi sjúkl-
ingum, öldmðum og fötluðum að-
stoð við að losna við flokkaðan end-
urvinnanlegan úrgang og að þau
beiti sér fyrir skipulagðri flokkun
og söfnun á endurvinnanlegum
pappír hjá stofnunum sínum og fyr-
irtækjum.
Katrín segir að mengunarmál séu
nú vaxandi þáttur í störfum heil-
brigðisnefndar. Reykvíkingar eigi
að mörgu leyti við svipuð umhverf-
isvandamál að stríða og séu fyrir
hendi erlendis og það sé skylda
borgaryfírvalda að benda á lausnir
á þeim og helst að koma í veg fyr-
ir mengun. „Við búum í litlu samfé-
lagi, þar sem hægt á að vera að
koma meiru til leiðar í þessum efn-
um en víða annars staðar,“ segir
hún, „sérstaklega ef við njótum
stuðnings almennings og fyrir-
tækja. En til að hægt sé að ná
árangri þurfum við að fá yfirsýn
yfir mengandi fyrirtæki í borginni
og hvernig almenningur losar sig
við mengandi efni. Við teljum að
þessar tillögur okkar nú geti komið
að gagni í þeirri vinnu.“
Höfundur er rithöfundur.
Heilbrigðisnefnd Reykjavíkur:
Lagt til aðsýnatökubúnaði verði
komið fyrir í holræsakerfinu
HEILBRIGÐISNEFND Reykjavíkur hefur lagt til við borgarráð, að
gatnamálastjóra verði falið að setja upp skynjunar- og sýnatökubún-
að á völdum stöðum í holræsakerfi borgarinnar. Þannig er ætlunin
að fylgjast með hvenær umhverfismengandi efni eru losuð í frá-
rennsli og að rekja uppruna þeirra til einstakra hverfa eða fyrir-
tækja. Þetta er meðal tillagna, sem nefndin hefur iagt fram um
æskileg markmið og leiðir í úrgangsmálum á höfuðborgarsvæðinu.
Katrín Fjeldsted, formaður heil- ná fyrra markmiðinu leggi heil-
brigðisnefndar, segir að í fyrsta brigðisnefnd meðal annars til, að