Morgunblaðið - 30.08.1992, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1992
19
starsaga á 14. öld endar
með brotthvarfi elsk-
hugans, erlends far-
amanns. Svikin hrinda
af stað ófyrirsjáanlegri
atburðarás. Hefnd hinn-
ar smáðu konu, Höllu,
reynist tvíbent og ýtir
fleiru úr vör en óhætt
er að fleipra um hér.
Hún varpar bölvun á
staðinn. Áhrifin eru ekki ljós, en
ein afleiðing er þó auðsæ: Æ síðan
telja ábúendur að rekja megi ar-
mæðuna og stritið sem er búsetunni
samfara til bölvunar Höllu. Hjátrú
þessi kemur róti á hugsun og við-
horf Hrefnu, lítillar stúlku á bæn-
um. Kvikmyndin „Svo á jörðu sem
á himni“ rekur þríhliða harmsögu
tveggja heima. En fyrst og fremst
er viðfangsefnið þroskaganga ein-
staklinga og sá lærdómur sem þeir
draga af grunnþáttum tilverunnar
eins og ást, svikum og dauða. Sam-
kvæmt skilningi kvikmyndarinnar,
er veruleikinn tvíþættur, að minnsta
kosti skilyrtur af huliðsheimum eða
spuna hugans. Því hvílir helft vit-
undar stúlkunnar hjá raunsönnum
atburðum hversdagsins, en hinn
helmingurinn reikar um fomar og
óræðar slóðir. Gleraugun eru áber-
andi þáttur í persónusköpun hennar
og auðvelt að túlka þau sem tákn-
ræn; þ.e. að hún horfi á tilveruna
með öðrum formerkjum en fólkið
umhverfis hana. Spurningin sem
brennur á myndinni er: Verður hún
að friðmælast við hugarheiminn
(sem gæti einnig verið frásögn af
fyrra lífi) til að ná tökum á veruleik-
anum og sætta sig við örlagabund-
inn harmleikinn sem sagan snýst
um að miklu leyti; strand franska
rannsóknarskipsins Pourquoi-pas?
árið 1936 við skerið Hnokka fyrir
utan Straumfjörð á Mýrum, þegar
leiðangursstjórinn og vísindamaður-
inn dr. Jean Baptiste Charcot fórst
ásamt öllum skipvetjum nema ein-
um manni og rítu?
Faðir vor, þú sem ert
á himnum
Við Kristínu Jóhannesdóttur,
leikstjóra Svo ájörðu sem á himni,
hefur lengi loðað það orðspor að
hún hafi áhuga á því sem augað
fær ekki greint og hendin ekki
snert, því sem býr handan við raun-
heiminn. Sjálf segist hún vera orðin
þreytt á þessu umtali.
„Frá og með Á hjara veraldar
hefur verið reynt að spyrða mig
saman við galdra og kukl, og sumt
fólk var jafnvel farið að kalla mig
einhvers konar galdranorn. Eg er
orðin dauðleið á að skýra út að efni
kvikmyndarinnar hafi ekki verið
hliðstæða við mitt eigið líf. Áhugi
minn beinist ekki að göldrum, held-
ur því órriælisdjúpi sem mannshug-
urinn er. Hver maður býr yfir heilli
heimsmynd, og ef menn nenntu
yfirleitt að skyggnast ofan í sjálfa
sig, kæmu þeir auga á löndin og
landslagið hið innra. Þetta á ekkert
skylt við hindurvitni, galdra eða
neitt af þeim toga, heldur búa ótrú-
legustu hlutir sem okkur eru huldir
í að mestu ókönnuðum hvelum heil-
ans. Óravíddir mannshugans eru
síst minni en botnlaus hyldýpi og
hæstu hæðir sem finna má svo á
jörðu sem á himni, en menn þurfa
áræði til að leggja út í slíka land-
könnun því hún er ekki hættulaus.
Listamenn búa við lífsháska vegna
þess að það hriktir í innri stoðum
í landkönnunarleiðangri þeirra.
Mýtan um berkla, fátækt og sult
er ekki aðeins dauðans della, heldur
einnig þunnur þrettándi miðað við
þennan innri lífsháska. Landkönnun
mín krafðist einnig leitar að upplýs-
ingum um fortíðina og umheiminn,
leitar að staðfestingu hugsýna
minna sem kvikmyndin Svo á jörðu
sem á himni er upphaflega sprottin
af. Ein mynd fæddi fljótt af sér
aðrar og þá hófst leit að samhengi
og dramatískri spennu milli hug-
myndanna til að æsa sjálfa mig og
aðra. Villtustu hugmyndir sem ég
gat ekki stutt með neinum rökum,
reyndust margar vera réttar eða
jafnvel hógværar þegar heimildir
voru kannaðar ofan í kjölinn, undar-
legar margar ef farið er út í þá
sálma. I Ijós kom að sú skoðun
margra að veruleiki íslendinga á
14. öld hefði einkennst af vesaldómi
og kotbúahugsun og að fólkið hefði
lifað við seyru og klæðst strigapok-
um, væri hrein bábilja. Landið var
vellauðugt, menn klæddust eftir
hátísku Evrópu, fínasta postulín og
glervara frá erlendum löndum stóð
á borðum, og hér voru skrifaðar
gullaldarbókmenntir. Það er eðli-
legt, því eigi menn að fá tóm til
að skapa eitthvað af viti þurfa þeir
mannsæmandi aðstæður og tengsl
við umheiminn. En búið er að ljúga
svo miklu, að fyrst þegar staðreynd-
ir eru grannskoðaðar uppgötvar
maður brot af sannleikanum. Þetta
er ferli sem maður gengur í gegnum
frá fullkomnum einmanaleika hand-
ritsskrifa til atsins sem kvikmynda-
gerð er, ferli sem minnir helst á
heyskap eða æsinginn í síldinni.
Sælustu stundum æskunnar eyddi
ég ásamt öðrum við að bjarga verð-
mætum eins og fiski eða heyi í hús
í kapphlaupi við tímann. í kvik-
myndum ertu að bjarga óáþreifan-
legum hlutum eins og hugmyndum,
en einnig áþreifanlegum eins og
leikurum, skipum og stöðum undan
ágangi veðurs, vinda og tímans.
Efni kvikmyndar segir aðeins
brot af eðli hennar. Öllu skiptir
hvernig tekið er á viðfangsefninu
og þannig getur kvikmynd fjallað
um fjarlæga framtíð eða löngu liðna
fortíð og skírskotað á máttugri og
nútímalegri hátt til fólks á öllum
aldri og á öllum tímum, heldur en
mynd sem gerist í nútímanum og
getur verið hörmulegur grautur af
klisjum og útþvældu efni.“
Ég lít á kvik-
myndagerð sem
hamslausan ást-
arleik, nautn sem
mér finnst að fólk
eigi að upplifa
sem erótíska
spennu- Erótíkin
hvílir milli þess
sem er falið og
sýnt, I andrúmi,
dulúð og spennu.
Kristín
Jóhannesdóttir
Helgist þitt nafn,
tilkomi þitt ríki
Sigurður Pálsson skáld og rithöf-
undur, framleiðir kvikmyndina.
Utanaðkomandi gæti virst fésýsla
og samhæfing framleiðsluþátta
vera fremur sálarlaus iðja miðað
við hans aðalstarf, þ.e. að yrkja?
„Einhver sagði mér að islensk
skáld hefðu mest vit allra landa
sinna á peningum. Ég benti viðkom-
andi á að það þyrfti kannski ekki
ýkja mikið vit til þess. Það er svo-
sem nokkur hefð fyrir fésýslu
skálda allt frá Snorra Sturlusyni,
Einari Ben. ogtil nokkurra sem til-
heyra nútímanum. En framleiðsla
er ákaflega skapandi starfsvett-
vangur, eins og mörg erlend stórfyr-
irtæki hafa gert sér grein fyrir þeg-
ar þau ráða yfirmenn,“ segir Sig-
urður. „Framleiðslan er þó kannski
nær öðru sem ég hef fengist við
og lært; þ.e. leikstjórn og leikrita-
skrifum. Skapandi vegna þess að
þú ert að manna sýn, búa til farveg
sem fljóti verksins er ætlað að renna
eftir. Allt er þetta sköpunarbijálæði
sem þarf að miðla í byggingu og
formgerð. Verkefnið hefði aldrei
gengið upp nema vegna mikils und-
irbúnings á sviði handrits og rann-
sókna. I stað þess að leggja upp
með óvandað handrit sem kann að
hafa í för með sér tugmilljóna króna
aukakostnað, var myndin skrifuð
niður frá því að kosta 200 milljónir
og í þann kostnað sem hún var
gerð fyrir. Þó nokkur tilkostnaður
fór í undirbúning, en menn eiga að
vera svellkaldir við að veija að
minnsta kosti 3-4 milljónum í þann
þátt, því hann skilar sér fimm til
tífalt aftur. Annars var reynt að
spara á öllum póstum. Ég var
margítrekað véfengdur erlendis og
menn voru sannfærðir um að ég
segði ósatt þegar kostnaðartölur
voru nefndar. Þeir horfðu á myndina
og miðað við það sem þeir sáu,
sögðu þeir: Kostnaðurinn er lág-
mark 300 milljónir og trúlega nær
500 milljónum. Þessi viðbrögð segja
mér einfaldlega að fjármagnið hefur
farið í eitthvað sem áhorfendur vilja
sjá og heyra. Staða handritsins kom
sér vel þegar haft er í huga hve
vinnslutíminn var skammur. Verk-
efnið hófst í mars 1991 þegar ljóst
var að fé fengist frá erlendum aðil-
um sem vildu eignaraðild að mynd-
inni. Næsta vor er myndin tilbúin
til sýningar. Hraðinn stjórnaðist af
skilyrðum Norræna samstarfsárs
kvikmynda, að hún ætti vera tilbúin
fyrir kvikmyndhátíðina í Cannes
1992. Við tókum þetta allt of hátíð-
lega, sem er gremjulegt þegar haft
ertil hliðsjónar að botninn datt úr
skilyrðinu þegar myndir Finna og
Svía voru ekki tilbúnar á tilsettum
tíma, og með lengri frameiðslutíma
hefðum við getað sparað ýmislegt
í eftirvinnslu. En auðvitað hefði
þetta aldrei gengið upp á þennan
hátt án frábærs starfsfólks og leik-
ara. Án atvinnumanna í hveiju rúmi
gerirðu aldrei mynd af þessari
stærðargráðu. Tökutíminn er sér-
staklega viðkvæmur. Á tökustað
ertu minnst með 30 manna starfslið
að verki auk leikara, og hver maður
er óhjákvæmilegur, því þeim sem
væri ofaukið yrði sleppt. Sama má
segja um dauða hluti. Þegar upp
er staðið erum við nærri lagi, því
kostnaðaráætlun hljóðaði upp á 125
milljónir með 8% frávikum, eða alls
um 134 milljónir króna. Fjármögn-
un erlendis frá (eigriaraðild, ekki
styrkir) greiddi tæplega 90% af
kostnaði, þannig að framleiðslu-
fyrirtækið er með þó nokkuð mikla
þátttöku auk allrar áhættu við
framleiðslu verksins."
Verði þinn vilji svo á jörðu
sem á himni
Sjónvarpsleikritin Líf til einhvers
eftir Nínu Björk Árnadóttur og
Glerbrot eftir Matthías Johanness-
en, báru þess merki að þar færu
ólíkir höfundar, en ég þóttist greina
hljóðlátan en ágengan kynferðisleg-
an undirtón í báðum verkunum og
skrifaði hann að nokkru leyti á
Kristínu sem leikstjóra þeirra, án
þess að geta gert upp við mig hvort
tónninn stafi af „kvenlegri sýn“
hennar í bestu merkingu þess hug-
taks, eða hvort efnismeðferð hennar
sé erótísk að upplagi. Stundum
verður þessi þáttur augljósari, og
þannig er í Svo á jörðu sem á himni,
ástarsena á ystu nöf fuglabjargs,
að baki hatrömmum ástríðum atlot-
anna býr stríðssaga.
„Auðvitað voru allir hræddir,
treystu þó hæfni leikarana til að
varast hætturnar, en strákarnir í
tökuliðinu voru orðnir ansi árans
hræddir um leikstjórann sinn, því í
hita leiksins fyllist maður fítons-
krafti og gerir sér ekki grein fyrir
hættunum sem liggja hvarvetna
umhverfis. í klippingunni rann mér
raunar oft kalt vatn milli skinns og
hörunds þegar ég sá hversu hrika-
legar aðstæður voru. Þeir gripu til
þess bragðs á endanum að binda
mig, sóttu langan kaðal og síðan
var bara slakað og híft inn eftir
þörfum þegar ég vó salt á hengi-
fluginu. Þetta stóð yflr þangað til
atriðinu var lokið og tökuæðið rann
af mér. Ég get ómögulega haldið
mér að verki nema ég finni til djúp-
stæðrar nautnar af því sem ég er
að gera, jafnt andlegrar sem líkam-
legrar. Ég lít á kvikmyndagerð sem
hamslausan ástarleik, nautn sem
mér finnst að fólk eigi að upplifa
sem erótíska spennu. Ekki þá vegna
rúmsena eða matarveislna, heldur
hvílir erótíkin milli þess sem er fal-
ið og sýnt, í andrúmi, dulúð og
spennu. Þess vegna hef ég ánægju
af að klippa kvikmyndir, því þó að
íslenská orðið „klipping" sé handó-
nýtt samanborið við t.d. franska
orðið „montage" sem þýðir upp-
bygging eða uppsetning og lýsir
betur vinnu sem felst í að skeyta
saman myndskeiðum og er mjög