Morgunblaðið - 30.08.1992, Blaðsíða 26

26 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1992
BARNAVERNDARMÁL:
Morgunblaðið/Sverrir
- segir Gunnar
Sandholt
framkvæmda-
stjóri Barna-
verndarnefndar
Reykjavikur
eftir Ingu Dóru Sigfúsdóttur
ÁRLEGA eru til meðferðar má!
um ellefu hundruð bamafjöl-
skyldna hjá Félagsmálastofnun
Reykjavíkur. Sextíu þessara mála
fara fyrir bamavemdamefnd og
á hverju ári fara 15 til 20 böm
til varanlegrar vistunar utan for-
eldraheimilis. Flest fara með sam-
þykki foreldranna. Undanfarin sjö
ár hefur Gunnar Sandholt, yfir-
maður fjölskyldudeildar Félags-
málastofnunar Reykjavíkur, tekið
ákvarðanir um hvort mál skuli
lögð fyrir bamaverndamefnd.
Hann segir að slíkt sé eingöngu
gert ef ekki náist samvinna við
foreldra um að bæta aðstæður
barnsins. Gunnar segist telja að
gagnrýni á störf bamavemdaryf-
irvalda sé nauðsynleg. Slíkt styrki
tillögugerð um úrræði, en varast
beri myndbirtingar og umfjöllun
um einstök mál í fjölmiðlum þar
sem það komi yfirleitt niður á
þeim sem ekki hafi valið að stíga
fram og gera málin opinber, böm-
unum sjálfum.
Gunnar hefur starfað hjá Félags-
málastofnun Reykjavíkur í
tæplega fjórtán ár, síðustu sjö
árin sem yfirmaður fjölskyldu-
deildar stofnunarinnar og
jafnframt framkvæmdastjóri barna-
vemdamefndar. Hann er nú á förum
til Kaupmannahafnar þar sem hann
mun gegna stöðu deildarsérfræðings
hjá Norrænu ráðherranefndinni á
sviði félags- og heilbrigðismála.
Meðferð barnaverndarmála
gjörbreytt
Gunnar segir meðferð bama-
vemdarmála hafa gjörbreyst frá því
hann hóf störf hjá Félagsmálastofn-
un fyrir tæplega 14 árum. „Þegar
ég byijaði á Félagmálastofnun 1978
voru mikil umbrot í bamavemdar-
nefnd, en umræða um meðferð
bamavemdarmála hafði þá verið
umtalsverð í þjóðfélaginu í nokkur
ár. Þá voru gerðar gagngerar breyt-
ingar á málsmeðferð sem hafa hald-
ið sér nokkum veginn síðan, þó
meðferð þessara mála hafi verið í
stöðugri þróun.“
Hann segir breytingamar annars
vegar hafa miðað að því að bæta
réttarstöðu foreldra í barnavemdar-
málum og hins vegar sé nú bömun-
um sjálfum miklu meiri gaumur
gefínn en áður. Meira sé rætt við
bömin og þeim hjálpað að takast á
við áföll og sorg er fylgi vanrækslu,
illri meðferð og aðskilnaði við for-
eldra.
Ýmiss konar stuðningur
við Qölskyldur
Hann segir að í Reykjavík séu til
meðferðar mál um 1.100 barnafjöi-
skyldna hjá Félagsmálastofnun en
einungis 60 mál fari fyrir nefndina
árlega. í þeim málum sjái einn til
tveir starfsmenn um að afla gagna
og rannsaka aðstæður bams. Yfir-
maður flölskyldudeildar taki svo
Gunnar Sandholt
ákvörðun um hvort mál skuli lagt
fyrir barnaverndamefnd, að höfðu
samráði við formann nefndarinnar.
„Bamavemdaryfirvöldum er oft
slegið upp sem afskiptasömum og
misvitrum aðilum sem vaði yfir fólk
meira út af innibyggðri þörf fyrir
afskipti en út frá hugsun um að
gera það sem gott sé. Það vill gleym-
ast hve mörg mál eru til meðferðar
hjá fjölskyldudeild Félagsmálastofn-
unar, meira og minna stuðningsmál
vegna barnanna," segir Gunnar.
Hann segir að stuðningurinn við
íjölskyldumar sé með ýmsu móti.
Félagsráðgjafar og aðrir starfsmenn
veiti aðstoð. Oft sé um ljárhagslegar
úrbætur að ræða eins og aðstoð við
að greiða dagheimilispláss, aðstoð
við að bæta húsnæði eða við að
greiða skuldir.
Einnig geti verið um að ræða
skipun tilsjónarmanns fyrir bamið
eða að því sé komið í vistun hjá fjöl-
skyldu eða á vistheimili barna í sam-
vinnu við foreldrana til að létta und-
ir með þeim tímabundið.
400 tilkynningar um slæmar
aðstæður barna árlega
Tæplega 400 tilkynningar berast
til Félagsmálastofnunar Reykjavíkur
á ári um heimili þar sem aðstæður
eru taldar bömum skaðlegar. „Af
þessum málum eru eingöngu 60 mál
á ári lögð fyrir barnaverndamefnd
Reykjavíkur. Yfirleitt er það gert ef
málin em mjög viðkvæm eða að svo
alvarlegir hnökrar eru á samvinn-
unni við foreldra að talið er að beita
þurfi þrýstingi eða yfirvaldsákvörð-
un,“ segir Gunnar.
Hann segir að 15 til 20 börn á
ári fari til varanlegrar vistunar utan
foreldraheimilis, mestur hluti jieirra
með samþykkí foreldranna. „I þeim
tilvikum gera foreldramir sér grein
fyrir að þeir geti ekki bætt úr og
telja börnunum því fyrir bestu að
fara í fóstur," segir Gunnar.
Hann segir að í mesta lagi 5 til
10 böm fari í vistun utan foreldra-
heimilis eftir úrskurð barnaverndar-
nefndar.
Sérstakt stjórnvald tryggir
hagsmuni barnsins betur
Þeirri spurningu hefur stundum
verið varpað fram hvers vegna
barnaverndarmál fari ekki fyrir
dómstóla eins og tíðkast víða í ná-
grannalöndum okkar.
Gunnar segir að kosturinn við að
vera með sérstakt stjórnvald I þess-
um málum sé fyrst og fremst sá að
betur sé hægt að tryggja að sam-
fellt sé unnið með þarfir barnsins í
huga yfir lengri tíma.
„Eðli barnaverndarmála er annað
en refsimála þar sem verið er að
kveða upp dóm út af einstökum af-
brotum. I barnavemdarmálum snú-
ast spurningarnar um að finna þær
leiðir sem séu barninu fyrir bestu
og þá yfirleitt yfir lengri tíma. Það
er mikill kostur að sama stjórnvaldið
hafi kynnt sér sögu barnsins og
reynt að gera ráðstafanir því til
hagsbóta," segir Gunnar.
Hann segir að barnavemdaryfir-
völd séu vel meðvituð um þá áhættu
sem það feli í sér að taka börn frá
foreldrum. „Oft eru aðstæður barna
það slæmar að óforsvaranlegt væri
að taka þau ekki af heimilum for-
eldra sinna. Þá er í öllum tilvikum
búið að reyna að grípa til margs
konar aðgerða til úrbóta og það er
verið að velja þann kostinn sem er
skaðinn talinn minnstur fyrir barn-
ið,“ segir Gunnar.
Hann bendir á að hægt sé að fara
með barnaverndarmál fyrir dóm-
stóla, hafí barnaverndarnefnd farið
út fyrir valdsmörk sín. Hann segir
hins vegar að slíkt sé afar fágætt
en eitt mál sé fyrir dómstólum núna
sem fjalli um umgengni fósturbarns
við kynforeldra.
Skjóta má ákvörðunum til
Bamaverndarráðs
Einnig er hægt að skjóta ákvörð-
unum barnaverndarnefndar til
Barnaverndarráðs íslands og hefur
því stundum verið haldið fram að í
raun sé um sama aðila að ræða.
Gunnar segir slíka gagnrýni kunna
að eiga nokkurn rétt á sér, þar sem
Barnaverndarráð hafi leiðbeininga-
skyldu við barnaverndarnefndir og
þurfí að sinna þeirri skyldu í nokkr-
um mæli við litlar nefndir úti á landi
sem ekki hafi starfsmenn. í Reykja-
vík segir hann þetta alls ekki eiga
við. Þar séu barnaverndarnefnd
Reykjavíkur og Barnaverndarráð
íslands algjörlega sjálfstæðir aðilar.
„Úrskurðum barnaverndarnefnd-
ar Reykjavíkur hefur oftar en einu
sinni verið breytt í Barnaverndar-
ráði, annaðhvprt hnekkt að fullu eða
breytt að einhveijum hluta. Sem
betur fer hefur hins vegar yfirleitt
komið í ljós að úrskurðir barnavernd-
arnefndar Reykjavíkur standast
mjög vel gagnrýna skoðun."
Tillitsleysi við börnin
gagnrýnisverð
Gunnar segist telja fjölmiðlaum-
ræðuna um barnaverndarmál sem
farið hafi fram að undanfömu nokk-
uð breiða. „í bland við uppblásna
umræðu um einstök mál hefur margt
réttmætt flotið með. Töluverð um-
ræða hefur verið um heildarmálefni
og hún hefur styrkt tillögugerð um
úrræði. Þær úrbætur sem gerðar
hafa verið á réttarstöðu foreldra í
barnaverndarmálum má til dæmis
að nokkru leyti rekja til aðhalds Ijöl-
miðla,“ segir Gunnar.
„Embættismenn geta ekki reikn-
að með þegjandi samþykki borgar-
anna við öllu sem gert er og auðvit-
að erum við stundum skeikulir eins
og aðrir. Það sem er gagnrýnisvert
við þá umræðu sem verið hefur áber-
andi í sumum fjölmiðlum undanfarin
misseri er tillitsleysi við aðra aðila
málsins en þá sem velja að stíga
fram í fjölmiðlum, sem eru sérstak-
lega börnin."
Fósturbarn óttaslegið eftir
einhliða fjölmiðlaumræðu
Gunnar segist þekkja nokkur
dæmi um fósturbörn sem hafi tekið
mjög nærri sér einhliða umræðu í
fjölmiðlum og nefnir dæmi um áhrif
á barn sem tekið hafði verið af for-
eldrum með úrskurði eftir langvar-
andi grófa vanrækslu. „Telpan var
mjög illa farin þegar hún kom til
fósturforeldra sinna. Eftir þijú ár
hafði hún hins vegar tengst þeim
mjög vel og tekið stórstígum fram-
förum andlega og líkamlega. Eftir
nýlega umræðu í fjölmiðlum um að
móðir nokkur hefði átt þátt í því að
sonur hennar fór af fósturheimili
þorði telpan varla út úr húsi í nokkr-
ar vikur án þess að vera í fylgd fóst-
urforeldranna. Hún féll tii baka í
tilfinningarlegri angist og mikilli
vanlíðan þar sem hún átti von á að
einhver myndi koma og taka hana
burt frá pabba og mömmu og fara
með hana til hinnar mömmunnar.
Þessi hlið mála kæmi ekki upp ef
fjallað væri um svona mál með öðr-
um hætti en myndbirtingum og með
því að píska upp umræðu í opnum
símatímum í útvarpi,“ segir Gunnar.
Önnur hlið á þessum málum segir
hann að sé hlið foreldra sem þurfi
sárlega á stuðningi að halda. Þau
óski eftir samvinnu og ekki sé til
umræðu að taka barn af heimilinu.
„Eðli máls samkvæmt getur svona
fólk verið tortryggið í garð félags-
ráðgjafans og langan tíma tekur að
byggja upp það traust sem er for-
senda góðrar samvinnu skjólstæð-
ings við félagsráðgjafann. I slíkum
tilvikum hefur allt hlaupið í lás og
margra vikna vinna viðkomandi for-
eldris og starfsmanns hefur farið í
súginn,“ segir Gunnar.
Hann nefnir dæmi um konu sem
var mjög illa haldin af alkóhólisma.
„í þessu tilviki hafði verið löng sam-
vinna við konuna um að undirbúa
það með sem mýkstum hætti fyrir
bömin að hún færi í meðferð, börn-
unum yrði komið fyrir í vistun á
meðan en hún tæki þau svo til sín.
Eftir eina Ijölmiðlaumræðuna hætti
hún hins vegar við, margra vikna
vinna varð að engu og börnin voru
jafn illa stödd eftir sem áður. Fjöl-
miðlafólk sem velur þessa leið ber
því mikla ábyrgð.“
Unglingaþjónusta stórefld
Gunnar segir barnaverndarmál
hafa haft forgang á Félagsmála-
stofnun á síðustu tíu árum. „Við
höfum breytt vistheimilum bama og
lögð hefur verið meiri áhersla á að
foreldrar taki fullan þátt í vistún
barna sinna. Jafnframt hefur verið
komið upp aðstöðu svo hægt sé að
vista foreldra og börn saman.“ Hann
segir að áhersla sé lögð á að bjóða
fólki upp á þjálfun og kennslu í þeim
atriðum sem ábótavant sé. Þá hafi
starfsmönnum Félagsmálastofnunár
ijölgað með þeim árangri til dæmis
að vistunum barna utan heimilis for-
eldra hafi farið stórlega fækkandi.
Hann segir að unglingaþjónusta
hafi verið stórefld á síðustu árum.
Stofnuð hafi verið unglingadeild auk
þess sem unglingageðdeild hafi tekjð
til starfa og Unglingaheimili ríkisins
verið byggt upp.
„Þar vil ég sérstaklega nefna
vímuefnadeildina á Tindum, en það
er afar mikilvægt að hafa deild sem
sérhæfír sig í vímuefnameðferð
unglinga," segir Gunnar. Hann segir
mörg skynsamleg rök hníga að því
að meðhöndla unglinga sem eiga við
vímuefnavanda að stríða sér en ekki
með fullorðnum.
Umræða um vegalaus börn
ekki á réttri braut
Hann segist óttast þann farveg
sem umræðan um svokölluð vega-
laus börn hefur verið i. „Mikið hefur
verið rætt um nauðsyn þess að
byggja upp vistunarúrræði fyrir
verst stöddu börnin. Ég held að vönt-
unin sé þó ekki aðeins þar, heldur
eigi að styrkja þau úrræði sem koma
í veg fyrir að börn þurfi að vistast
utan heimilis. Til dæmis með meiri
uppbyggingu skóladagheimila fyrii
börn sem búa við slaka umönnun
heima hjá sér. Auk þess þarf að stór-
auka möguleika á faglegri fjöl-
skylduráðgjöf til að koma í veg fyr-
ir þennan vistunarvanda," segir
Gunnar Sandholt að lokum.