Morgunblaðið - 06.09.1992, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. SEPTEMBER 1992
HVTTA
GULLIÐ
Indíána-
kona að
selja
þurrkuð
kókablöð
ágötu í
Perú.
Hinn harði heimur eiturlyfjaviðskipta er
orðinn hluti af íslenskum veruleika eins
/
og nýleg dæmi sanna. Astæður þessara
viðskipta eru í grundvallaratriðum þær
sömu og fátæka bóndans í Andesfjöllum,
sem ræktar kókaplöntuna - peningar
Texti og myndir: Einar Magnús Magnússon
UNGUR maður fylgist tauga-
veiklaður og hræddur með því í
speglum bifreiðarinnar hvort
nokkur veiti honum eftirför.
Hann er á leið til viðskiptafund-
ar, sem ef vel tekst til mun veita
honum tekjur, sem fáir á hans
aldri eða í sömu þjóðfélagsstöðu
geta látið sig dreyma um. Tólf-
hundruð grömm af kókaíni eru
vendilega falin í bifreiðinni og
bíða kaupa. Nær tuttugu milljón-
ir króna í „hvítu gulli“.
Ástæður þessara viðskipta eru í
grundvallaratriðum þær sömu
og fátæka bóndans í Andesfjöll-
um Suður-Ameríku sem ræktar
kókaplöntuna; peningar! Þó eru
þarfir og aðstæður þessara
manna ærið ólíkar.
Ynin um skjótan og mikinn
gróða freistar hins unga
og ólánsama manns til
áhættusamrar sölu-
mennsku. Hjá bónd-
anum, sem ræktar kókaplöntuna, er
það hinsvegar þörfin fyrir að afla
tekna til heimilisins, sem getur skipt
sköpum hvort fjölskyldan lifir mann-
sæmandi lífi eða býr við fátækt og
jafnvel hungur.
Ungi maðurinn komst ekki til fund-
ar við kaupandann, því lögreglan hafði
hendur í hári hans, eftir eltingarleik
og bardaga sem endaði með skelfileg-
um afleiðingum. Þessi „sölumaður
dauðans" var stöðvaður og eftir stend-
ur sú staðreynd að eiturlyfjaviðskipti
á íslandi hafa tekið á sig óhugnalega
mynd undirheima erlendra stórborga,
sem íslendingar hafa fram að þessu
að mestu þekkt af afspum og erlend-
um hasarmyndum.
En þetta er raunveruleiki, sem á
sér langa og fjölþætta sögu. Sögu sem
tengist; fyrrum páfa í Róm, söguper-
sónunni Sherlock Holmes og sálfræð-
ingnum Sigmund Freud og meira að
segja heimsfrægum gosdrykk.
Bjargræði bóndans
GÖmul farþegalest skríður hæg-
fara upp brattar hlíðar Andesfjalla.
Lestin rennur inn í lítið og einangrað
fjallaþorp og stöðvast. Inn í vagna
hennar hópast böm, veifandi ávöxt-
um og grænmeti. Þau ganga milli
farþeganna sem flestir eru forvitnir
ferðamenn og freista þess að selja
þeim vaming sinn. Á eftir börnunum
fyigir móðir þeirra. Sömu erinda og
þau gengur hún eftir lestinni hlaðin
litríkum ullarflíkum. Hún hrópar —
„alpaca, alpaca," en svo nefnist ull
lamadýranna sem klæðin eru úr.
Móðirin reynir að selja þrátt fyrir
þá staðreynd að það er nánast und-
antekning ef einhver skiptir við hana
á peningum og vörum hennar.
Viðtökur farþeganna sannfæra
hana um það að hún fær ekki fleytt
fram lífi sínu og barna sinna með
því að selja áhugalausum ferða-
mönnum einfaldar hannyrðir og fá-
brotnar búvörur. Þess vegna verður
hún að leita sér nýrra leiða til að
framfleyta sér og börnum sínum.
Ein leiðin er ræktun kókaplöntunn-
ar. Vilji fátækur íbúi Andesfjalla
auðgast, er auðveldast og árangurs-
ríkast að rækta kókaplöntuna og
„elda“ kókaín. Það er ólögleg elda-
mennska í ólöglegu eldhúsi, en upp-
skriftin að hvítu dufti kókaínsins er
uppskrift að hvítu gulli. Gulli sem fær
drauma móðurinnar til að rætast,
drauma sem þrátt fyrir trú hennar
og bænir hafa ekki ræst, drauma um
mannsæmandi líf fyrir sig og bömin,
drauma sem stjómmálamenn hafa
lofað en ekki staðið við.
Þetta er m.a. ástæða þess að
kókaplantan og afurð hennar, kóka-
ín, er orðið lífsviðurværi fjölda fólks
og fjölskyldna í Perú.
Saga kókaíns
Elstu heimildir um neyslu kóka-
plöntunnar fundust nýlega í Ekvador
og eru taldar vera um 5.000 ára
gamlar. Þó má segja að neysla henn-
ar verði fyrst söguleg á fimmtándu
öld þegar Inkarnir uppgötvuðu verk-
un hennar.
Það var uppgötvun sem öldum
seinna fæddi af sér gífurleg auðæfi,
valdabaráttu, glæpastarfsemi og
eyðileggingu milljóna mannslífa, um
leið og það frelsaði fjölda fólks úr
fjötrum fátæktar og hungurs.
í raun má segja að ákveðin
„menning" sé sprottin af þessari
jurt. En saga hennar hefur þróast á
langri leið í gegnum gangverk
tímans frá því að Inkarnir hófu
neyslu hennar og til dagsins í dag.
Indíánar S-Ameríku neyttu kóka-
plöntunnar með þeim hætti að tyggja
þurrkuð blöð hennar eða væta þau
í soðnu vatni og drekka það sem te.
Þetta gera þeir reyndar enn þann
dag í dag en áhrifin af slíkri neyslu
eru ekki nærri því eins hættuleg
heilsu neytandans eins og neysla
hreinsaðs kókaíns.
Spænskir nýlenduherrar gerðu sér
grein fyrir því að það reyndist indí-
ánunum, sem þeir höfðu hneppt i
þrældóm nánast ómögulegt að vinna
fyrir þá án neyslu kókablaðanna.
Frumbyggjarnir kölluðu kókainið
„guðsgjöf" enda hjálpaði það þeim
að sefa hungur og magnleysi sem
fylgdi áþján þeirri og þrældómi sem
þeir voru hnepptir í af ríkjandi ætt-
bálkum og síðar nýlenduherrum frá
álfunni Evrópu.
Indíánarnir höfðu ofurtrú á lækn-
ingarmætti plöntunnar og telja sér
reyndar enn þann dag í dag trú um
að kókablöðin lækni flesta þá kvilla
sem lagst geta á manneskjuna.
Alþjóðleg glæpastarfsemi
Á götum í Perú sem og víðar í
S-Ameríku er hægt að kaupa kóka-
blöð og þekkjast neytendur þeirra af
kúptum kinnunum sem geyma tugg-
una. Einnig er víða hægt að kaupa
kókate. Hreinsað kókaín er opinber-
lega bannað í Perú þrátt fyrir það að
allt að 60% af öllu kókaíni sem selt er
í Bandaríkjunum og Evrópu komi
þaðan og um það bil 12.000 ferkfló-
metrar af frumskógarsvæðum Perú
séu lögð undir ræktun kókaíns.
Frá einfaldri og hóflegri neyslu
Inkanna á blöðum hinnar „guðdóm-
legu“ plöntu hafa þróast háþróuð,
hættuleg og gífurlega viðamikil al-
heimsviðskipti þar sem menn skipt-
ast á peningum og eiturlyfjum.
I eldhúsum perúískra kókaínbar-
óna verða til milljarðar dollara eða
allt að 20% af þjóðarframleiðslu
landsins. Án þess að til séu opinber-
ar tölur þar um má ætla að í gegn-
um tíðina hafí iðnaðurinn sem skap-
ast hefur af kókaínframleiðslu verið
eitt helsta útflutningsverðmæti hjá
löndum eins og Kólumbíu, Bólivíu
og Perú en þar eru hvað best rækt-
unarskilyrði fyrir kókaplöntuna á
mörkum frumskógar og fjalllendis.
Flestir íbúar fjallasvæðanna í
Perú nýta kókaplöntuna í hennar
einfaldasta formi til eigin neyslu en
þó eru þeir all margir sem eru orðn-
ir háðir eitrinu af efnahagslegum
ástæðum og byggja lífsafkomu sína
á ræktun þess.
Ræktun kóka er einhver auðveld-
asta og ódýrasta gróðalind sem fá-
tækur og ómenntaður almúgi þriðja
heimsins getur valið sér. Ræktendur
selja milliliðum laufblöð plöntunnar
sem síðan koma hráefninu áleiðis til
voldugra kókaínbaróna. Á leiðinni
breytist hráefnið úr fagurgrænni
plöntu sem sefar hungur þess
svanga og mæðu þess lúna, í hvítt
duftið sem deyðir, eyðir og steypir
neytanda þess í glötun.
Frá Perú er efnið oftast flutt í
samanþjöppuðu deigformi og kallast
„pasta“. Dulbúnir fljótabátar sem
sigla eftir ám frumskógarsvæðis
Amazon og smáflugvélar sem fljúga
til staða sem eru jafnvel ekki merkt-
ir inn á landakort fly tja efnið til stórra
vinnslustöðva í Kólumbíu þar sem
það fær á sig endanlega mynd. Frá
Kólumbíu er það svo flutt með skipum
eða flugvélum oftast til Miami og
Los Angeles í Bandaríkjunum eða til
Spánar. í þessum borgum endar það
svo í höndum neytandans eða heldur
áfram ferð sinni til fleiri markaðs-
landa eins og til dæmis Islands, svo
sem nýleg dæmi sanna.
Segja má að meðal nokkurra ríkja
Suður-Ameríku sé kókaín líkt og
kaffibaunir og kakó ein helsta undir-
staða gjaldeyrisöflunar þeirra. Og
auðvitað fara æ fleiri bændur þess-
ara landa eftir eftirspurn markaðsins
og því hvar mesta peninga er að fá
og hverfa því frá ræktun kornjurta,
grænmetis og ávaxta yfir í ræktun
kókaplöntunnar.
En hvers vegna skyldi vera miklu
meira upp úr framleiðslu kókaíns
að hafa en ræktun landbúnaðaraf-
urða eins og þeirra sem sjá má í
sakleysislegum grænmetis- og
ávaxtaborðum kaupmanna á Vest-
urlöndum? Ástæðurnar eru margar
og meðal þeirra er sú staðreynd að
verðlagning á landbúnaðarvörum
margra þriðja heims landa er háð
ákvörðun stjórnvalda en aðrar fram-
leiðsluvörur eins og. iðnaðarvörur og
ýmis þjónusta hækkar nánast viku-
lega í fylgni við óðaverðbólgu flestra
þessara landa og vitanlega kemur
þetta í veg fyrir að smábændur geti
fylgt verðlækkunum sem verða á
aðkeyptri þjónustu og vörum. Þar
að auki er framleiðni lítil vegna tak-
markaðrar tæknivæðingar og erfitt
að framleiða það magn af löglegum
landbúnaðarafurðum sem þarf til að
bóndinn geti lifað mannsæmandi lífi.
Engin afurðalán eru eða styrkir líkt
og frónskir starfsbræður þeirra búa
við. Hinsvegar er mun auðveldara
að rækta kókaplöntuna og jafnframt
fæst meira verð fyrir minna magn
og minni vinnu og að meðaltali fær
bóndinn um 7 dollurum meira yfir
daginn en fyrir löglega landbúnaðar-
framleiðslu. Það þykir dágóð upp-
hæð í þriðja heims landi.
Það fer lítið fyrir „kókaíneldhús-
unum“ svonefndu enda ólögleg og
oftast falin einhversstaðar í kjöllur-
um eða bakgörðum matreiðslumeist-
ara eitursins. Það er jafnframt auð-
velt að koma sér upp eldhúsi þannig