Morgunblaðið - 03.12.1992, Page 50

50
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. DESEMBER 1992
„Sá ðent ætlabi aSktoma merá óyart a.
ctfmaeUsdag'tfin eri ehfhúð'mu rw
kveibja í brzujSristinnC. "
TM Rea. U.S Pat Off.—all ríghts reserved
• 1992 Los Angeles Times Syndicate
Vissulega er það kostur við
bílinn hve létt er að ýta
honum ... Ef svo ber und-
ir.
HÖGNI HREKKVÍSI
fRtrguttÞIftfrife
BRÉF TIL BLAÐSINS
Aðalstræti 6 101 Reykjavík - Sími 691100 - Símbréf 691222
Sitthvað um íslenskt mál
Frá Auðuni Braga Sveinssyni:
Margt ber fyrir augu meðalmanns
á degi hveijum í blöðum, er út koma
flesta daga. Ég hlýði einnig á út-
varp, aðallega á rás 1, og veiti at-
hygli málfarinu þar. Og ég verð að
segja, að oft blöskrar mér orðafarið.
Skal þá fyrst vikið að málfari út-
varps og nokkur dæmi dregin fram
í dagsljósið.
Í viðtali var maður nokkur spurður
að því, hvað gera þyrfti málefni einu
til eflingar. Hann sagðist þurfa að
afla fés, í stað fjár. Oft er þágufall
notað þar sem eignarfall á að vera.
Dæmi: Til Elísabetu, til eflingu, til
kynningu, til dreifingu, til setningu.
Mýmörg dæmi eru um slíka málnotk-
un.
Maður einn sagði að eitthvað væri
rakaleysur. Hefur víst átt að vera
rökleysur. Einhvern heyrði ég beygja
mannsnafnið Hákon til Hákons. Eg
hef alltaf heyrt það í eignarfalli til
Hákonar. Einhver sagði, að bækur
Thors Vilhjálmssonar, rithöfundarins
fræga, væru seinlæsar. Trúlega hef-
ur sá meint að þær væru seinlesnar.
Stundum verður að gæta sín, þeg-
ar um rímað mál er að ræða. Kynnt
var í útvarpi ágæt dagskrá um Einar
Benediktsson skáld. Fyrirsagnir
hafði umsjónarmaður valið þáttum
þeim, er voru fjórir að tölu. Bar einn
yfirskriftina: Upp með taflið, ég á
leikinn. Auðvitað var þetta kynnt
þannig: ég á leikinn! Rímið er vara-
samt. Umgangast verður það með
varúð. Ekki fer vel á því að nota
breiða sérhljóðann é móti granna
sérhljóðanum u í orðinu upp. En
auðvitað fínnst þeim, sem vanastir
eru órímuðu máli litlu skipta, hvort
þama er notað é eða e.
Sagt var frá því, að ís sæist frá
skipi, statt þar og þar (staðarákvörð-
un). Trúlega hefur þetta átt að vera,
að ís sæist fra skipi stöddu o.s.frv.
Ofnotkun fomafnsins „það“ er al-
gengt lýti á textum, einnig hjá mér
fram undir þetta. Sagt var: það brá
mörgum í brún. Væri ekki skemmti-
legra að setningin hæfíst þannig:
Mörgum brá í brún.
Maður einn var sagður hafa ort
jörðina. Sögnin er að yrkja, það er
rétt. Þegar átt er við að ort sé ljóð,
er þátíðin orti (Páll E. Ólason vildi
hafa það orkti) og lýsingarháttur
þátíðar ort.
En þegar rætt er um að yrkja jörð-
ina, er þátíð sagnarinnar yrkti og
lýsingarhátturinn yrkt.
í sjónvarpi var danska orðið sol-
sort þýtt sólmyrkvi! Þama fannst
mér illa farið með hinn fagra söng-
fugl, sem svartþröstur nefnist á vom
tunugmáli og sést hérlendis við og
við, en er algengur í Danmörku og
vafalaust víðar. Oft hef ég séð hann
í görðum í Danmörku, með sitt gula
nef.
Einhver sagði, að miklir fémunir
væm í veði, í stað ijármunir.
I stórum stíi heyrist oft í útvarpi
og víðar. Þetta er hrein danska: I
stor stil. Fer ei betur á að segja: í
miklum mæli? Þá er oft sagt, að eitt-
hvað eigi að hafa forgang. Þetta er
vont mál. Betra að segja, að eitthvað
eigi að sitja í fyrirrúmi. Þá er sagt,
að eitthvað sé óforsvaranlegt. Einnig
slæmt mál. Betra: ekki veijandi.
Danska: uforsvarligt. Notum íslenskt
mál!
Attu eitthvað áhugasvið?, spurði
útvarpsmaður einn viðmælanda sinn.
Þarna hefði vitanlega átt að standa:
eitthvert áhugasvið. Hörmung er að
hlýða á vankunnáttu af þessum toga,
sem tröllríður fjölmiðlum nútímans.
Geta ekki skólamir kveðið þennan
draug niður?
Á því róli er stundum sagt. Þetta
er nýlega komið inn í málið. Mætti
ei segja og skrifa: á þeim nótum, á
þennan veg, á þennan hátt?
Einhver sagði í útvarpinu, að fólk
hefði fyrr þreytt þorrann og góuna.
Þarna er um það að ræða að þreyja
eitthvað, bíða þess með eftirvænt-
ingu, að einhveiju Ijúki. Þess vegna
átti lýsingarhátturinn að vera þama
þreyjað eða þreyð, en þreytt, ef um
það hefði verið að ræða að þreyta
eða heyja keppni.
í frétt í útvarpi var sagt: Snjóalög
hafa tekið upp. Þama átti að segja:
Snjóalög hefur tekið upp. Hvað voru
snjóalögin að taka upp?
Mannaskipti báru ekki neitt á
góma. Úr dagblaði. Skyldi blaðamað-
urinn ekki hafa kunnað að fara með
orðtakið að bera á góma? Hefði ekki
verið skemmtilegra að hafa setning-
una þannig: Mannaskipti bar ekkert
á góma. Annað dæmi: Aðgerðirnar
báru brátt að. Bar þær ekki brátt að?
í dagblaði í viðtali hafði blaðamað-
ur það eftir þekktum stjórnmála-
manni, að hann hefði verið sendur í
ákveðinn menntaskóla, svo að hann
kæmist til manna. Aldrei hef ég heyrt
komist þannig að orði, en að menn
hafi komist til manns hef ég oft
heyrt. Orðtök eru vandasöm. En
blaðamenn verða að bregða þeim
fyrir sig öðru hveiju, eigi mál þeirra
að vera meira en gervigróður.
Þingmaður nokkur var tekinn í
viðtal, eins og stundum er sagt, og
var sá utan af landi. Ræddi blaða-
maðurinn við þingmanninn fram og
aftur um hag kaupstaðar þess, sem
hann var í umboði fýrir (ekki í for-
svari fyrir!). Var þar ýmislegt að,
eins og gengur. Að minnsta kosti
tvívegis var haft eftir þingmannin-
um, að hafnarleysi hafi lengi staðið
bænum fyrir þrifum. Aldrei hef ég
heyrt þetta orð fyrr, heldur hafn-
leysi. Að vísu er hafnarleysi rétt
myndað málfræðilega séð, (eignar-
fallssamsetning) en það er bara ekki
notað í daglegu máli.
Svo vel vildi til, að fyrrnefndur
þingmaður var laglega hagmæltur.
Þá kom þessi klausa: Kveðskapurinn
bar á góma. Einhvern hlut ber á
góma, hefði ég haldið. Hér á sem
sagt að vera þolfall eftir allt saman!
Lifandis ósköp er íslenskan flókið
tungumál og erfítt! Beygingar hér
og beygingar þar! Væri ekki munur
að geta sleppt þeim að miklu leyti,
eins og Danir gera, að maður tali
nú ekki um Englendinga?
Eftir því sem dagskrár ljósvaka-
fjölmiðla lengjast og þeim fíölgar, fer
ekki hjá því, að málvillum muni eitt-
hvað fjjölga þar. Löng skólaganga
virðist ekki vera trygging gegn mein-
vörpum í málinu.
Áð lokum fáein orð um framburð
erlendra orða, sem hafa 1, m, n í
stofni á undan p, t, k. Þeim sem
hafa norðlenskan framburð, gengur
betur að bera þessi orð skammlaust
(og rétt) fram en öðrum. Staðarheit-
in Sri Lanka, Ankara, Atlanta, Balk-
an, Baltimore, Edmonton, Falklands-
eyjar, Galten, Nanking. I norrænum
málum, ensku og þýsku, eru fyrr-
nefnd hljóð rödduð. Eg tek hér sem
dæmi nokkur dönsk orð, sem borin
eru fram með rödduðum hljóðum:
hjælpe, mælk, hente, vente, vanter,
stemple, tanke, tænke, banke,
manke, enke, hamp, stinke, forvalte.
Ég held ekki lengra á þessari
braut, en af mörgu er að taka. Er
ekki hörmung að heyra þessi orð
borin fram órödduð, eins og mörgum
hættir til, sem ekki hafa norðlensku
á valdi sínu?
AUÐUNN BRAGI SVEINSSON
Hjarðarhaga 28, Reykjavík
Víkveiji skrifar
Aþað hefur verið bent margoft
hér í þessum dálki að fólk er
mjög vakandi fyrir góðum tilboðum
sem bjóðast bæði í vöru og þjón-
ustu. Þannig auglýsti veitingastað-
urinn Sprengisandur afmælistilboð í
Morgunblaðinu á þriðjudaginn, ham-
borgara og kók á 190 krónur. Vík-
veiji fór samdægurs á staðinn með
fjölskyldu sína en varð frá að hverfa,
slík var örtröðin. Fólk lætur ekki
segja sér það tvisvar þegar svona
kostaboð bjóðast.
xxx
Alveg er það ótækt þegar út-
varpsstöðvar eru að lesa frétt-
ir upp úr öðrum fjölmiðlum án þess
að geta heimilda. Víkveiji hlustaði
á svokallaðar fréttir Aðalstöðvarinn-
ar kl. 11 á þriðjudaginn og reyndust
flestar þeirra lesnar orðrétt upp úr
Morgunblaðinu. Að lestrinum lokn-
um sagði þulurinn alveg sallarólegur
að þetta hefðu verið fréttir Aðal-
stöðvarinnar! Hið rétta er auðvitað
að Aðalstöðin var að lesa fréttir sem
aðrir fjölmiðlar höfðu aflað.
Víkveiji sá fyrir skömmu spurn-
ingaþátt á þýsku sjónvarps-
stöðinni Sat 1 og sperrti eyrun þeg-
ar hann heyrði, að í vinning væri
m.a. íslandsferð. Vinningshafínn,
ungfur maður, mátti velja um þijá
vinninga og Víkveija fannst aug-
ljóst, að Þjóðveijinn ungi myndi
spranga um hjá Geysi og Gullfossi
næsta sumar. En sá ungi var ekki
lengi að hugsa sig um og kvaðst
helst vilja heyrnartól frá Bang &
Olufsen. Þar gjaldféll ísland á svip-
stundu. Eftir að Víkveiji hafði jafnað
sig á þessu vali mannsins fór hann
að velta því fyrir sér, hvað það væri
sérkennilegt að heymartól og ís-
landsferð væru lögð að jöfnu í þætt-
inum. Það er e.t.v. svona ódýrt að
fara frá Þýskalandi til íslands, að
það jafnast á við aukabúnað með
hljómtækjum?
XXX
Víkveija fínnst jólaskreytingarn-
ar í miðbænum setja afskap-
lega jólalegan svip á umhverfið. Hins
vegar fínnst honum mjög hvimleitt
þegar perurnar fara að týna tölunni,
svo jólaskreytingarnar brosa við
vegfarendum skörðóttu brosi. Þessu
ættu borgarstarfsmenn að fýlgjast
betur með og endurnýja perurnar
eftir þörfum.
xxx
Eskfirðingar voru ekki alls kostar
sáttir við sögu kunningja Vík-
veija á dögunum varðandi útfarir á
Eskifirði. Sóknarpresturinn á Eski-
fírði segir að starfsmenn bæjarins
sjái um að taka grafír ef aðstandend-
ur óski þess. Hann sagði að oftast
vildu aðstandendur sjálfír sjá um að
taka gröfrna og moka yfir að athöfn
lokinni. í því tilfelli sem Víkveiji
ræddi um á dögunum hafi verið um
einhvem misskilning að ræða, reglan
væri sú að komið væri á móts við
aðstandendur eins og hægt væri og
að Eskfirðingar vildu hafa hafa
þessa hluti í lagi.