Morgunblaðið - 15.12.1992, Blaðsíða 30

30
íggi naaMaawu ,si huoauuuiihu cikiajhmuohom
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. DESEMBER 1992
Jón Þorlaksson
for sætisráðherra
eftir Jónas Haralz
Inngangur
Á síðustu æfiárum Jóns Þorláks-
sonar, í upphafi fjórða áratugar
þessarar aldar, tók þróun þjóðmála
bæði hér á landi og annars staðar
allt aðra og geigvænlegri stefnu en
hann hafði vonað. í stað vaxandi
frjálsræðis í efnahagsmálum komu
höft, innilokun og miðstýring. í stað
aukins skilnings og tillitssemi á
meðal manna og þjóða kom stétta-
rígur, átök og styijaldir. í stað far-
sællar stjórnar á grundvelli nýfeng-
ins lýðræðis kom upplausn, er víða
leiddi til einræðis og kúgunar. Sam-
tímamaður Jóns, en mótheiji hans
í stjómmálum, Stefán Jóhann Stef-
ánsson, segir, að um það leyti sem
hann kynntist Jóni í bæjarstjórn
Reykjavíkur, fáum árum fyrir and-
lát hans, hafi hann staðið „óbifan-
legur í straumrótinu, sem hann
muni þó hafa haft hugboð um, hvert
stefndi, hvað sem skoðunum hans
sjálfs leið.“ Vissulega hlaut Jón
Þorláksson að hafa haft slíkt hug-
boð. Allt starf hans, að verklegum
framkvæmdum, að bættum efna-
hag, að betra stjórnarfari hafði
beinst að því að forðast þær hætt-
ur, sem nú riðu yfir. Vonbrigðin
hlutu að vera djúp og sár.
Við lifum nú nýja og betri tíma.
Hildarleikur síðari heimsstyijaldar
er langt að baki, langvinnt kalt stríð
á milli andstæðra lífsskoðana er
loks útkljáð. Ný tækni sameinar
heimsbyggðina. Fijálsir viðskipta-
hættir ryðja sér allstaðar til rúms.
Lýðræðið brýtur sér hvarvetna
braut. Allt þetta hefði verið Jóni
Þorlákssyni mikið gleðiefni. Hann
hefði séð það rætast í lok aldarinn-
ar, sem hann hafði vonað að gæti
orðið um miðbik hennar. En hann
hefði einnig vitað, að enn gæti illa
farið, að enn þyrfti næman skilning
á mannlegu eðli, tillitssemi á milli
manna, stétta og þjóða, samfara
heilbrigðum metnaði, virðingu fyrir
þeim dyggðum, er bezt hefðu dug-
að, ef lýðfijálst samfélag ætti að
geta blómgast og dafnað um heims-
byggðina. Einmitt þess vegna skipt-
ir það miklu máli að rifja nú upp
skoðanir, viðhorf og æfístarf Jóns
Þorlákssonar, ekki sízt fyrir okkur,
er skipum þann flokk, sem hann
átti svo ríkan þátt í að móta í önd-
verðu. Bók Hannesar Gissurarsonar
um Jón Þorláksson kemur því í
góðar þarfir á réttum tíma. Hannes
á skilið miklar þakkir og heillaóskir
okkar allra að þessu mikla verki
afloknu.
Dauðir hlutir og lifandi
samfélag
Þegar rætt er um Jón Þorláksson
er oft vitnað til þeirra ummæla
Árna Pálssonar, prófessors, bekkj-
arbróður hans og vinar, að Jón
hafi haft „allra lifandi manna mest
vit á dauðum hlutum". Þessi um-
mæli hafa verið túlkuð sem vísbend-
ing um miklar takmarkanir Jóns.
Hann hafi verið góður verkfræðing-
ur en lítill mannþekkjari. Jafnframt
hafi hann verið litt gefinn fyrir að
láta tilfinningar sínar í ljósi, jafnvel
verið kaldlyndur. í sömu átt hníga
ummæli helsta andstæðings Jóns í
stjórnmálum, Jónasar Jónssonar frá
Hriflu, er hann segir, að Jóni látn-
um, að honum hafi verið tamt að
álykta út frá föstum lögmálum
hinnar dauðu náttúru um mannleg
málefni, sem ekki hafi alltaf átt
við. Hann hafi litið „á mannfélagið
eins og óbrúað fljót, þar sem ein-
göngu þyrfti að beita þekkingu á
náttúrulögmálunum til að sigra efn-
isheiminn“.
Þessar skoðanir geta við fyrstu
sýn virst skarplegar og raunsæjar.
Við nánari athugun verður þó ann-
að uppi á teningnum. Jón Þorláks-
son var vissulega góður verkfræð-
ingur, en verkfræðingar hafa ekki
áhuga á dauðum hlutum nema
vegna samhengis þeirra hluta við
mannlega tilveru. Þar að auki var
Jón Þorláksson ekki aðeins verk-
fræðingur. Hann hafði lagt sig fram
um að skilja og skýra eðli og lög-
mál mannlegs samlífs meir en flest-
ir, ef ekki allir, samtíðarmenn hans
höfðu gert. Hann hafði komist að
þeirri niðurstöðu að þetta samlíf
yrði að vaxa og þröskast eftir eigin
lögmálum. Það væri líkt tré eða
öðrum gróðri, sem hlúa yrði að með
því að búa honum hæfileg skilyrði
til vaxtar, en ekki líkt vél, sem taka
mætti sundur og setja saman eftir
vild. í stað orða Árna Pálssonar um
vit á dauðum hlutum væri réttara
að segja, að Jón Þorláksson hefði
haft manna dýpstan skilning á lif-
andi mannlegu samfélagi. Það voru
hins vegar andstæðingar hans, sem
trúðu því, að hugmyndasmiðir gætu
hannað og smíðað hið fullkomna
samfélag, þar sem „um réttmæta
skiptingu náttúrugæðanna verði
ekki deilt fremur en gang himin-
tungla og hreyfingu skriðjökla“,
eins og Jónas Jónsson komst að
orði.
Þegar allt kemur til alls er það
einmitt skilningur Jóns Þorláksson-
ar á lífrænu eðli mannlegs samlífs,
sem er undirrót ásakana um að
mannúð hans hafi verið ábótavant.
Samkvæmt skilningi Jóns Þorláks-
sonar felast umbætur í að hlúa að
gróðri, sem sprettur á löngum tíma.
Því eru þröng takmörk sett, hversu
miklum árangri má ná og sá árang-
ur næst ekki nema eftir þeim leið-
um, sem framþróunin sjálf vísar á.
Tilraunir til að fara aðrar leiðir og
til að hraða ferðinni, af hversu mikl-
um mannkærleika sem þær kunna
að vera sprottnar, leiða ekki til
gæfu heldur til ófarnaðar.
Stuðningur við atvinnuvegi
Þessi grundvallarskoðun Jóns
Þorlákssonar kemur skýrt fram í
afstöðu hans til stuðnings við ís-
lénskan landbúnað. í miklum um-
ræðum, sem urðu um þau mál á
Alþingi árið 1925, minnir Jón Þor-
láksson á að hann sé af bænda-
bergi brotinn. „Vér fulltíða menn-
irnir,“ segir hann, „sem langflestir
erum aldir upp í sveit, höfum þá
ást á sveitamenningunni, sem er
æskumenning okkar sjálfra, að vér
viljum með engu móti horfa upp á
neina hnignun hennar, ef vér fáum
við ráðið.“ Jón vildi efla sveitirnar
til þroska með því að bæta starfs-
skilyr^in, einkum með aukinni öflun
lánsíjár er bæri eðlilega vexti, en
ekki með styrkjum eða gjöfum, sem
hann taldi misbjóða virðingu
bænda. Stofnun nýbýla væri einnig
til óþurftar, þar sem næg verkefni
væru óunnin á eldri býlum. Hann
segir: !Það er reynsla allra tíma,
að engin menning þrífst meðal
þeirra, sem aldir eru til langframa
á ölmusugjöfum... Menningin bygg-
ist á því, að menn beiti sínum eigin
kröftum fyrst og fremst, og leiðin
til að efla ræktun og byggingu í
sveitunum.er sú að kalla á starfs-
vilja manna með því að skapa þeim
hagstæðari skilyrði en nú eru til
árangurs af eigin starfsemi, m.a.
með útvegun iánsfjár, þar sem
notkun þess á við.“ .
Hliðstæð þessu var afstaða Jóns
Þorlákssonar til atvinnumála bæj-
anna. Þegar hann varð borgarstjóri
í Reykjavík á kreppuárunum upp
úr 1930 vildi hann umfram allt
bægja atvinnuleysinu frá. En hann
vildi ekki gera það með auknum
opinberum rekstri og var andsnúinn
bæjarútgerð, sem þá var sums stað-
ar upp tekin. „Ef togaraútgerð get-
ur ekki borið sig styrklaust, getur
bæjarútgerð ekki bjargað þeim út-
veg,“ voru orð hans. í stað þeás
vildi hann efla útgerð smærri báta
með því að búa þeim betri hafnarað-
stöðu, bryggjur og verbúðir, og út-
vega fé til byggingar báta. Með
Jónas Haralz
Allt þetta hefði verið
Jóni Þorlákssyni mikið
gleðiefni. Hann hefði
séð það rætast í lok ald-
arinnar, sem hann hafði
vonað að gæti orðið um
miðbik hennar.“
þessu móti gætu ungir dugnaðar-
menn ráðist í bátaútgerð, einir sér
eða fleirí saman, enda þótt þeir
ættu ekki yfir miklu fjármagni að
ráða. Þetta væri „sjálfstæðismál
sjómannastéttarinnar" eins og hann
komst að orði. Enn fremur vildi
hann sem fyrst, og þá einmitt á
meðan kreppan heijaði, hefja fram-
kvæmdir við hin miklu mannvirki
Sogsvirkjunar og hitaveitu.
I þessari afstöðu Jóns Þorláks-
sonar sem borgarstjóra kom fram
sá skilningur á hlutverki opinberra
aðila, sem hann hafði hvað eftir
annað lýst löngu fyrr. Opinberir
aðilar ættu að gæta hófs. Þeir ættu
vissulega að stuðla að samgöngu-
bótum og auðvelda aðgang að
lánsfé, en þeir ættu ekki að reka
atvinnufyrirtæki. Greiðari aðgang-
ur að lánsfé ætti heldur ekki að
fela í sér lægri vexti en aðstæður
bentu til. „Ef reynt er að þrengja
vöxtunum niður fyrir það, sem
ástand peningamarkaðarins út-
heimtir, þá þverra peningalindirnar
og kyrkingur kemur í allar fram-
kvæmdir," eins og hann segir í
þingræðu árið 1925.
Þjóðarmetnaður
Jón Þorláksson var af þeirri kyn-
slóð íslendinga, sem kom til mann-
dóms um aldamótin, og hafa verið
nefndir aldamótamenn. Hannes
Gissurarson segir i bók sinni, að
meginstef þessara manna hafí verið
„áköf framfaralöngun, sú hugmynd
að íslendingar yrðu að spretta úr
spori og komast jafnfætis grann-
þjóðunum". Þessa löngun átti Jón
Þorláksson í ríkum mæli, eins og
kemur fram í greinum hans og
ræðum bæði fyrr og síðar. Það sem
hins vegar greindi hann frá mörg-
um samtíðarmönnum hans var
raunsæið og kunnáttan. Hann var
maður hinna vinnandi vega. Þessu
hefur hann best lýst sjálfurí greina-
flokki um járnbrautarmálið, sem
birtist í Lögréttu um áramótin
1914-15. Hann tekur líkingu af
mönnum, sem standa frammi fyrir
Grettistaki, steini, sem virðist svo
stór og þungur, að hann sé óviðráð-
anlegur mennskum mönnum. Sumir
mannanna myndu sitja kyrrir og
segja, að enginn gæti lyft slíku
bjargi. Aðrir myndu hlaupa til at-
lögu og stritast unz þeir örmögnuð-
ust. En til væru þeir menn, sem
myndu fyrst fara og skoða steininn,
mæla stærð hans og reikna út
þyngd, útvega sér hæfilegar trönur
og lyftitæki, koma fyrir festum, og
að lokum vinda bjargið á loft upp.
Undirtektir þjóðarinnar gætu sömu-
leiðis orðið á þessa þijá vegu. Hún
gæti látið hendur fallast. Hún gæti
anað undirbúningslaust að verkefn-
inu. En þriðji kosturinn væri að
íhuga vandlega, hvemig nota mætti
nútímatækni til að leysa verkefnið,
rannsaka, undirbúa og framkvæma
síðan af fullri fyrirhyggju.
Raunsæi Jóns Þorlákssonar
fylgdi ríkur þjóðlegur metnaður: „í
öllum þeim atvinnugreinum, sem
vér stundum eða þurfum að stunda,
verðum vér að komast svo langt,
að þar stöndum vér öðrum jafnfæt-
is,“ segir hann í þessum sama
greinaflokki. Þessi metnaður kom
einnig fram í skoðunum Jóns á fjár-
málum og peningamálum. íslend-
ingar urðu að sýna sig vera menn
til að stjórna þeim málum áf fullri
ábyrgð. Landssjóður má ekki lenda
í vanskilum. „Þetta má ekki verða
endirinn á okkar sjálfstæðissögu,“
segir hann í hinu alvöruþrungna
erindi um fjárstjórn íslands í árs-
byijun 1924. íslenzka krónan má
heldur ekki verða kotungskróna,
verðminni en fullgildar krónur
hinna Norðurlandanna, augljóst
merki þess, að íslendingar hafi ekki
viljað leggja á sig þá þrekraun, sem
hinar þjóðirnar höfðu gert til þess
að koma myntinni í löglegt horf. í
erindi um úrlausn gengismálsins í
febrúar 1929 segist hann leggja
hina ríkustu áherzlu á það, „að
úrlausn gengismálsins verði aldrei
á þann veg, að nokkur maður geti
með sanni sagt, að við höfum ekki
sýnt okkur fyllilega sjálfstæðinu
vaxna“.
Jafnframt því sem íslendingar
sýndu sig færa um að bera fulla
ábyrgð á málum sínum, hlutu þeir
að ætlast til þess að aðrar þjóðir,
og þá ekki sízt önnur Norðurlönd,
viðurkenndu þá sem fullgilda aðila
í sínum hópi. Þessi afstaða Jóns
Þorlákssonar kom fram, skýr og
ákveðin, í tillögu hans um, að Al-
þingi skyldi minnast þúsund ára
afmælisins 1930 með því að sam-
þykkja aðild íslands að gerðardóms-
samningum á milli Norðurland-
anna. Það mál hafði vedð undirbúið
í forsætisráðherratíð Jóns, en þá
mætt andstöðu danska utanríkis-
ráðuneytisins. Nú, á hátíðaári, gerði
sú andstaða sig ekki gildandi, og
aðildin var staðfeSt. Þetta var mikil-
vægt skref til endanlegrar viður-
kenningar íslands sem fullvalda rík-
is og fullgilds þátttakanda í nor-
rænu samstarfi.
Fjárstjórn
Það hefur viljað brenna við, að
litið væri á fjárstjóm Jóns Þorláks-
sonar á árunum 1924-27 sem ein-
hliða viðleitni til sparnaðar, sem
heft hafi framfarasókn landsins
með mikilli skerðingu útgjalda,
jafnt til menningarmála sem til
opinberra framkvæmda. Við þessa
skoðun er þó ýmislegt að athuga.
í þeirri nákvæmu úttekt, sem Jón
Þorláksson tók sjálfur saman árið
1923 um fjárstjórn íslands allt frá
1874 til 1922, hafði komið í ljós,
að mikill tekjuhalli hafði myndast
frá árinu 1916. Þetta hafði gerzt
eftir að ráðherrum fjölgaði og tekið
var að stofna til útgjalda án þess
að sjá um leið fyrir tekjum. Örðug-
leikar í efnahagsmálum á síðustu
árum styijaldarinnar höfðu einnig
haft sitt að segja. Þá hafði gerð
landreikninga verið breytt svo að
niðurstaða þeirrra sýndi ekki lengur
rekstrarafkomu heldur breytingar á
sjóði, auk þess sem sérstökum lið-
um, einkum þeim, er snertu þá
Landsverzlun, sem stofnað hafði
verið til, var haldið utan reikning-
anna. Samanlagður halli áranna
1917-22 reyndist því miklum mun
meiri en menn höfðu gert sér í
hugarlund. Lánstraust landsins var
á þrotum og fjár vant til daglegra
og mánaðarlegra útgjalda. Jón Þor-
láksson taldi, að vanskil landssjóðs
væru á næsta leiti og það hlyti að
verða aðalverkefni þess þings, sem
saman kom snemma árs 1924, að
finna ráð til viðreisnar fjárhagsins.
Þetta er baksvið þeirra sparnað-
araðgerða, sem framkvæmdar voru
á þinginu 1924 og munu vera þær
ströngustu, sem um getur í fjár-
málasögu landsins. Stofnun íhalds-
flokksins var bein afleiðing þessa
ástands og í yfirlýsingu um stofnun
hans segir, að fyrsta verkefni
flokksins sé að beitast fyrir viðreisn
á fjárhag landssjóðs. Því markmiði
verði að ná með því að fella burtu
ónauðsynleg útgjöld og leggja niður
eða færa saman stofnanir og fyrir-
tæki, sem þjóðin geti án verið eða
minnkað við sig. Þessar aðgerðir
tókust vonum framar, ekki sízt
vegna staðfestu hins nýja fjármála-
ráðherra. Það kom svo einnig til,
að árferði fór mjög batnandi. Það
myndaðist því tekjuafgangur á ár-
inu 1924, sem jókst verulega á ár-
inu 1925. Á tveimur árum voru
skuldir landssjóðs greiddar niður
um einn þriðja hluta.
Þegar þessum árangri var náð,
og landssjóður ekki lengur í hættu,
gátu almenn sjónarmið Jóns Þor-
lákssonar um fjármálastjórn gert
sig gildandi, og hann gerir grein
fyrir þeim í þingræðum á árunum
1925 og 1926. Jón er þeirrar skoð-
unar, að einstaklingar kunni betur
að ávaxta fé en opinberir aðilar.
Skattar eigi því að haldast lágir og
takast fyrst og fremst af eyðslu-
eyri. Þetta því fremur sem lágir
skattar innheimtist betur en háir.
Á hinn bóginn þurfi hið opinbera
að sjá fyrir þörfum, sem einstakl-
ingar geti ekki tekið að sér, bæði
að því er snertir almenna þjónustu
og framkvæmdir, sem atvinnuveg-
unum komi að gagni. Það sé þó
öllum til hagsbóta, að þeim fram-
kvæmdum sé haldið í skefjum í
góðærum en þær auknar, þegar
atvinna rými. Jón var því reiðubú-
inn til að auka framkvæmdir og
reka landssjóð með nokkrum
greiðsluhalla árin 1926 og 1927,
þegar árferði fór aftur versnandi.
Skoðanir Jóns Þorlákssonar á
notkun fjárlaga til jöfnunar hag-
sveiflna eru einkar eftirtektarverð-
ar og voru settar fram allmiklu
fyrr en slíkar hugmyndir hlutu al-
menna viðurkenningu. Þær bera
vott um „óvenjulega þekkingu Jóns
á því viðfangsefni, sem hann fékkst
við á þessum tíma“, eins og Gísli
heitinn Blöndal komst að orði í dokt-
orsritgerð sinni um fjármálastjórn
á íslandi. Sú ríkisstjórn, sem tók
við stjórnartaumum 1927, fylgdi
þó ekki fordæmi Jóns Þorlákssonar
og reynslan hefur orðið sú, bæði
hér á landi og annars staðar, að
þótt ekki sé vandkvæðum bundið
að auka útgjöld og lækka skatta,
þegar á bjátar, sé ekki heiglum
hent að draga saman seglin í góð-
ærum.
Gengismál
En það voru ekki aðeins fjármál
þjóðarinnar, sem farið höfðu úr lagi
og þui-fti að rétta við upp úr 1920.
Hið sama átti við um peningamálin.
Jón Þorláksson kynnti sér þau mál
af mikilli kostgæfni og gerði grein
fyrir niðurstöðum sínum í ritinu
Lággengið, er kom út seint á árinu
1924, þegar hann fyrir nokkru var
orðinn fjármálaráðherra. Hann fer
ekki dult með, að hann líti á þessi
mál fyrst og fremst sem sjálfstæðis-
mál. „Einnig í peningamálum verð-
um vér sjálfír að sjá oss farboða."
En það getur ekki lánast nema all-
ar ákvarðanir byggist á sem full-
komnastri þekkingu og sem
gleggstum skilningi á samhengi
orsaka og afleiðinga í þessari rás
viðburðanna.
í bók sinni gerir Jón Þorláksson
nákvæma grein fyrir þeim megin-
skoðunum sem þá voru uppi um
skipan peningamála að loknu um-
róti og verðbólgu styijaldaráranna,
þegar hvarvetna hafði orðið að
hverfa frá gullmyntfæti. Annars
vegar voru þeir, sem vildu smá-
hækka gengið, þar til hinu fyrra
gullgengi var náð, en þetta hefði
haft í för með sér lækkun verðlags
og kauplags og samdrátt atvinnu-
lífsins um nokkurt skeið. Hins veg-
ar voru þeir, þeirra á meðal flestir
hagfræðingar, sem töldu að gengis-
hækkun upp i hið fyrra gullverð
myndi verða atvinnuvegunum of-
raun. Þeir vildu því viðurkenna orð-
inn hlut og festa hið nýja gull-
gengi, sem Jón Þorláksson nefndi
lággengið.
Það fer ekki á milli mála, að það
er hækkun gengisins upp í fullt
gullverð, sem er Jóni Þorlákssyni
mest að skapi. Hún er sú leiðin, sem