Morgunblaðið - 15.12.1992, Blaðsíða 48

48
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. DESEMBER 1992
Að sigla á milli
skers og báru
eftirlvetu Geidáne
Fyrir aðeins fáeinum misserum
voru bundnar miklar vonir við sam-
runa ríkja Evrópubandalagsins pg
ekki var búist við þeirri andstöðu
sem nú gætir. Evrópubandalagið
mun vafalaust komast yfir þær
hindranir sem það nú stendur
frammi fyrir, eins og allar fyrri
hindranir. Þróunin í átt til samruna
verður ekki stöðvuð. En það verður
samt ekki horft framhjá afsprengi
þessarar þróunar. Um leið og þjóð-
ir stefna til stjórnmálalegs sam-
runa eykst umhyggja þeirra fyrir
sérkennum sínum og menningar-
legu sjálfstæði. Fólk vill að sér-
kenni þess séu viðurkennd og varð-
veitt í hinu fjölþjóðlega samfélagi.
Þessari tilhneigingu eru gefin
ýmis nöfn, þó hugsanlega byggist
nafngiftimar oft á vanþekkingu á
aðstæðum. Hlutir, sem í eðli sínu
eru ólíkir, eru oft meðhöndlaðir
eins og Prókrústes fór með gesti
sína. Hann ýmist stytti þá eða
lengdi til að þeir hæfðu lengd
rúmsins sem þeim var ætlað. Þjóð-
emisvakningum ýmissa landa eru
gefín nöfn, s.s. þjóðernisstefna,
aðskilnaðarstefna eða jafnvel þjóð-
remba, án tillits til ólíkra aðstæðna
og málið er þannig misnotað til
að ráðskast með hugmyndir fólks.
Þess vegna er svo mikilvægt að
reyna að skilja. Lesendur skyldu
ekki láta leiða sig og stjóma skoð-
anamyndun sinni heldur lesa og
fræðast með opnum og gagnrýnum
huga.
Ykkur íslendingum ætti að
reynast auðvelt að skilja málstað
minn. íslendingar og Lettar eiga
margt sameiginlegt. Báðar em
stoltar smáþjóðir með langa sögu
að baki sér. Báðar era mótaðar í
senn af lýðræðishefð og baráttu
fyrir frelsi sínu og sjálfstæði og
báðar eiga sinn helgidóm, sitt eig-
ið land. Island er ykkar helgidóm-
ur, Lettland er minn. Tunga og sál
Lettlands og lettnesku þjóðarinnar
eru mér samgróin og ég tala máli
hennar hvar sem ég fer.
Upp á síðkastið hefur Lettland
komist í fréttir vestrænna fjölmiðla
og þá oftast nefnt í sömu andrá
og Eistland og Litháen. Það era
tvö mál sem ýmist era rædd sitt
í hvora lagi eða þau era tengd
saman með réttu eða röngu. Hið
fyrra er vera rússneskra hersveita
í löndunum og deilur ríkjanna við
rússnesk stjómvöld um brottflutn-
ing þeirra. Hitt era ásakanir Rússa
um mannréttindabrot og rangláta
löggjöf um þegnréttindi og kosn-
ingarétt. Löndin hafa nýlega feng-
ið frelsi og vilja að sjálfsögðu losna
við fyrram sovéskar herdeildir,
sem nú era rússneskar, út fyrir
landamæri sín. Rússar tregðast við
og hafa í þeirri baráttu sakað
Letta, Eista og Litháa um mann-
réttindabrot gagnvart minnihluta-
hópum innan landa þeirra. Því til
stuðnings nefna þeir skilyrði sem
sett hafa verið fyrir því að menn
hljóti ríkisborgararétt, sem eru að
fólk hafi annað hvort búið í Iöndun-
um tiltekinn árafjölda eða tali
tungumál landsins.
Kröfuna um brottflutning rúss-
neskra hersveita þarf ekki að rétt-
læta, en til að réttlæta skilyrði
'**’ fyrir borgararéttindum ætla ég að
lýsa ástandinu og sögulegum bak-
granni þess.
Ólíkt öðram hlutum Sovétríkj-
anna fyrrverandi, vora Eystra-
saltsríkin sjálfstæð þar til þau vora
innlimuð með innrás sovéskra her-
deilda árið 1940. Staðreyndir frá
fjórða áratugnum, um efnahag og
menningarmál, sýna að Lettland
var meðal þróuðustu ríkja Evrópu.
Landið var til dæmis meðal þeirra
fremstu í menntamálum, það flutti
út meira af landbúnaðarvöram en
flestir aðrir og sem mest er um
vert, því var stjómað af nútíma-
legu, lýðræðislega kjörnu, fjöl-
flokka löggjafarþingi.
Vegna bæði landfræðilegrar
stöðu og sögulegra atburða hefur
landið ávallt verið byggt fjölda
fólks af öðram þjóðernum, árið
1935 vora rúmlega 75% íbúðanna
af lettnesku bergi brotnir, tæpur
fjórðungur vora aðrar þjóðir, svo
sem Rússar og gyðingar.
En það segir okkur ekki mikið
að einblína á tölur, það sem meira
máli skiptir er menningarlegt
ástand í landinu og stefna þess.
Siðgæðisþrek einstaklinga verður
dæmt af sjálfstjórn þeirra, en hjá
ríkjum og þjóðum dæmist það af
umburðarlyndi gagnvart öðram,
ólíkum þjóðum. Lettar sýndu
minnihlutahópum mikið umburðar-
lyndi og skilning og sambýli ólíkra
þjóða í Lettlandi var gott. I landinu
voru starfandi blómleg menningar-
félög sem héldu uppi sérkennum
Rússa, Þjóðverja, gyðinga og
Eista, reknir vora skólar þar sem
kennt var á tungumálum minni-
hlutahópanna og mikill áhugi og
virðing fyrir menningu annarra
birtist til dæmis í miklum fjölda
bókmenntaþýðinga.
Á þessum tíma bjó Lettland í
nábýli við hið djöfullega kerfí Sov-
étríkja Stalíns. Sovétríkin vora þá
ekki aðeins fjandsamleg nágrönn-
um sínum heldur ekki síður eigin
þegnum og þar vora Rússar ekki
undanskildir. Eitt af því sem átti
að hjálpa til við að koma á einlitu
alræði öreiganna var að afmá allt
það sem greindi fólk hvert frá öðru,
þurrka út sérkenni og persónu-
leika. Opinbera stefnan var að eyða
þjóðerniséinkennum, en í raun var
reynt að gera alla að Rússum.
Árið 1940 hernámu Sovétríkin
Lettland og næstu fimm áratugir
Lettland 1992 ■ Lettar
E2 Rússar
0 Hvítrússar
0 Aðrir
vora tími kerfisbundinnar eyði-
leggingar lettneskrar menningar
og samfélags. Lettar áttu að verða
Sovétar, falla inn í fjöldann. Hafn-
ir voru flutningar annarra Sovét-
þegna, aðallega Rússa, til Lett-
lands og á áranum 1940 til 1949
vora um 100.000 Lettar pyntaðir
og fluttir nauðugir til Síberíu. Þjóð-
leg menningarfélög og skólar vora
lögð niður. Þýðingar á lettnesku
voru meðhöndlaðar sem andso-
véskur áróður og andlegt líf og
þau afrek í bókmenntum og listum
sem ekki vora þóknanleg valds-
herranum vora unnin í felum. Við
upphaf hernámsins vora lífskjör í
Lettlandi mun betri en í öðram
hlutum Sovétríkjanna en brátt var
farið að sníða efnahagslífíð eftir
marxískri hagfræði og eftir það lá
leiðin ört niður á við.
Embættismenn kerfisins voru
innflytjendur og fyrirlitning þeirra
og virðingarleysi við lettneska
tungu var lýsandi fyrir allt kerfíð.
Innflutningur fólks var mikilvægur
hluti rússneskuvæðingarinnar.
Innflytjendum vora útvegaðar
íbúðir og húsnæði fljótt meðan
heimamenn máttu hýrast í kjöllur-
um eða úr sér gengnum gömlum
húsum í áratugi meðan þess var
beðið að ástandið batnaði.
Innflytjendum var innrætt að
líta á sig sem „frelsara Letta und-
an byrði kapítalisma og fasisma“,
en Lettum um leið kennt að þeir
stæðu í þakkarskuld við stóra bróð-
ur fyrir að rétta hjálparhönd. Fyr-
ir vikið var aðkomufólk sett í allar
stjómunarstöður og Rússar lögðu
undir sig skrifstofustörf. Fram-
leiðsla ritvéla með lettneskum stöf-
um var stöðvuð og allar opinberar
samkomur og flokksfundir fóra
fram á rússnesku.
Eftir seinni heimsstyijöldina var
lettneski herinn allur leystur upp
nema ein sveit sem fékk að starfa
til ársins 1949. Það ár vora tugir
þúsunda Letta fluttir nauðugir til
Síberíu. Herdeildinni var ekki
treyst til að horfa aðgerðalaus á,
Eistland 1992 ■ Eistlendingar
0 Rússar
0 Aörir
Iveta Geidáne
„í þessari margslungnu
stöðu verður Lettland,
byggt ólíku fólki sem
er þar á afar ólíkum
forsendum, að leita
raunhæfra lausna og
horfa fremur til fram-
tíðar en fortíðar.“
svo hún var afvopnuð og lögð nið-
ur. Eftir það urðu ungir Lettar að
gegna herþjónustu í sovéska hem-
um víða um Sovétríkin og öll þjálf-
un fór að sjálfsögðu fram á rússn-
esku. Sú stefna að útrýma tungu-
málinu birtist á öllum sviðum þjóð-
félagsins. Innflytjendumir töldu
sig ekki þurfa að læra málið og
stjómvöld gerðu rússnesku að op-
inberu máli í samskiptum fólks.
Kerfínu hentaði best að fólkið
missti sjónar á uppruna sínum og
þjóðerni. Innflytjendumir, hvort
sem þeir komu frá Rússlandi, Hvíta
Rússlandi, Úkraínu eða öðram og
Ijarlægari hlutum Sovétríkjanna,
töluðu rússnesku og þess var vænst
að Lettar myndu bráðlega falla
saman við einlitan fjöldann. í
skólabók sem gefin var út árið
1983 stendur að í framtíðinni
„muni aðeins sérnöfn vera til vitn-
is um þjóðleg sérkenni fyrri tíma“.
Lettar tóku slíkar fullyrðingar ekki
alvarlega en óneitanlega segir
Lettland 1935 ■ ^ettar
Va Russar
0 Gyðingar
0 Þjóðverjar
□ Aðrir
Litháen 1992 ■ Litháar
0 Rússar
0 Pólverjar
0 Aðrir
þetta sína sögu um niðurrifsstarf-
semi Sovétvaldsins.
Allt var þetta sagt vera til að
afmá þjóðemiseinkenni, gera fólk-
ið jafnt og stuðla að samkennd.
En vegna þess að aðferðin var sú
að gera rússneska tungu að sam-
einingarafli fékk þessi viðleitni á
sig svip rússneskrar þjóðrembu og
ól um leið á hatri gagnvart Rússum
og rússnesku.
Sovétvaldinu tókst ekki að huga
andlegt líf Letta. Kúgun og órétti
eykur tjáningarþörf og sköpunar-
gáfu vegna þess að fólk þurfti að
leita leiða til að blekkja ritskoðun-
amefndir yfirvalda. Þetta var því
ftjór jarðvegur bókmennta og lista
og nú blómstrar menningarlíf
Letta sem aldrei fyrr. En meðal
áþreifanlegra afleiðinga þessarar
þróunar er að Lettar era nú aðeins
rétt rúmlega helmingur íbúa Lett-
lands og í höfuðborginni, Rigu, eru
þeir um þriðjungur.
Það hefur alla tíð verið tíðkað í
stjórnmálabaráttu heimsins að
blekkja fólk og ráðskast með hug-
myndir þess og skoðanir. Aðeins í
mismiklum mæli og á mismunandi
hátt. Dæmi um þetta er að Stórr-
ússneskur þjóðernisrembingur var
á blómatíma sínum kallaður „al-
þjóðahyggja", og upp á_síðkastið
höfum við séð merki þess að þessi
goðsagnakenndi hugsunarháttur
lifir enn góðu lífi.
Á síðasta allsheijarþingi Sam-
einuðu þjóðanna gerði Andrey
Kozyrev, utanríkisráðherra Rúss-
lands, mannréttindamál í Eystra-
saltsríkjunum þrem að umtalsefni.
Hann sagðist óttast um réttindi
þjóðemisminnihluta þar vegna
öfgakenndrar þjóðernishyggju
Eista,. Letta og Litháa og þar
ruglaði hann viljandi saman mann-
réttindum og borgararéttindum.
Orðaleikir á borð við að tala um
„erlendar hersveitir" i jákvæðum
tón, en ekki um „hernámslið“ og
að kalla forréttindi nýlenduherra
„mannréttindi minnihlutahópa"
eru ekki nýir undir sólinni og nú
heyram við þá af vörum þeirra sem
finnst þeir hafa verið sviptir sínu
hugmyndafræðilega föðurlandi,
Sovétríkjunum.
Til að réttlæta veru rússnesks
herliðs í Eystrasaltsríkjunum era
herforingjarnir og öfl sem enn þríf-
ast í rússnesku stjórnkerfi reiðubú-
in að snúa baki við hugmynda-
fræðilegri fortíð sinni og lýsa um-
hyggju í garð þjóðernisminnihluta.
Þessi skyndilegi umsnúningur
skýrist af því eiíiu að Rússum er
þvert um geð að draga her sinn
heim. Hermennirnir sjálfir vilja
helst vera um kyrrt í stað þess að
fara til Rússlands þar sem efna-
hagsástandið er jafnvel verra en í
Lettlandi. Auk þess vilja viss öfl í
rússneskum stjórnmálum helst
halda úti her þar til frambúðar.
En verði þeim ekki stætt á því vilja
þeir leysa herdeildirnar upp án
þess að flytja þær heim og að her-
mennirnir verði þegnar í Lettlandi.
Með því móti væri þeim auðveldara
að toga í strengi í stjórnmálum
landsins.
Þeim, sem þykjast bera hag
minnihlutahópa fyrir bijósti, láist
að nefna það að eftir að Lettland
endurheimti sjálfstæði sitt hafa
þjóðleg menningarfélög, t.d.
Rússa, Þjóðverja, gyðinga og Pól-
veija, verið endurlífguð og skólar
þar sem kennt er á tungum minni-
hlutahópa hafa verið opnaðir á ný.
Og þeir horfa framhjá fleiri stað-
reyndum sem ekki henta þeirra
málstað. Þeir fullyrða að ungum
Rússum sé bannað að stunda nám
í háskólum í Lettlandi. Það er hel-
ber lygi því engar þjóðernishömlur
era á inngöngu í skólana. Þar era
reyndar ýmsar greinar aðeins
kenndar á lettnesku, en Rússum
er fijálst að svara prófum á sinu
máli. Það eina sem hindrar Rússa
í að læra í Lettlandi er að þeir
skilja ekki málið. En það má ekki
horfa framhjá því að Rússum
standa opnir ótal skólar um allt
Rússland þar sem þeir geta numið
á eigin tungu. Lettum bjóðast að-
eins sínir eigin skólar.
Vilji menn ásaka Eystrasaltsrík-