Morgunblaðið - 15.12.1992, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. DESEMBER 1992
47
Clinton og ríkisvald-
ið 1 Bandaríkiunum
eftír ívar Jónsson
Vesturlandabúar gera sér æ bet-
ur grein fyrir því að fávísleg mark-
aðshyggja nýfrjálshyggjunnar hef-
ur gengið sér til húðar. Reaganism-
inn og thatcherisminn hafa ekki
skilað þeim árangri í efnahagsmál-
um sem til var ætlast. Jafnframt
gera menn sér æ betur ljóst að
ríkisvaldið hefur mikilvægu hlut-
verki að gegna í að efla sam-
keppnishæfni fyrirtækja og stuðla
að hátækniþróun. Yfirburðir Jap-
ans, Taiwan og fleiri Asíuríkja í
samkeppni á alþjóðamörkuðum
hafa vakið menn af Þyrnirósar-
svefni nýfijálshyggjunnar. Ég
gerði grein fyrir leiðandi hlutverki
ríkisvaldsins í efnahagslífi Japans
og Taiwan í Morgunblaðinu 12. og
17. nóvember sl. Hér geri ég grein
fyrir efnahagslegu hlutverki
bandarísks ríkisvalds á sviði ný-
sköpunar í atvinnulífinu. Jafnvel í
Bandaríkjunum eru menn að end-
urskoða afstöðu sína til hlutverks
ríkisvaldsins eins og efnahags-
stefna Clintons gefur til kynna.
Umsvif ríkisvaldsins
í Bandaríkjunum
Umsvif ríkisvaldsins eða hins
opinbera í Bandaríkjunum eru
minni en víðast hvar á Vesturlönd-
um, þ.e. ef miðað er við heildarút-
gjöld. Árið 1989 námu heildarút-
gjöld hins opiiibera 36,1% af lands-
framleiðslu. Á sama ári voru opin-
ber útgjöld Japana hlutfallslega
minni eða 31,5%. Sambærilegar
tölur fyrir ísland og Svíþjóð voru
39,2% og 59,9%. En samanborið
við Japan og Taiwan er bandarísku
ríkisvaldi beitt mjög ólíkt. Á Taiw-
an og í Japan er ríkisvaldinu beitt
markvisst og með miðstýrðum
hætti til að efla nýsköpun í atvinnu-
lífínu og beina fjárfestingum inn í
hávaxtagreinar í samræmi við
langtíma efnahgasstefnu stjórn-
valda. í Bandaríkjunum eru inngrip
ríkisvaldsins mun valddreifðari.
Skoðum málið nánar.
Aðgerðir alríkis og fylkja
Bandarísku ríkisvaldi hefur um
árabil verið beitt til eflingar at-
vinnulífí bæði á sviði alríkis-
stjórnarinnar í Washington og
stjóma einstakra fylkja. I grófum
dráttum má segja að stjórnvöld
hafí beitt þremur megin aðferðum
til að efla nýsköpun í atvinnulífinu,
en með hugtakinu nýsköpun er hér
átt við rannsókna- og þróunarstarf-
semi, sem leiðir til nýrrar vísinda-
legrar þekkingar eða vöru, fram-
leiðslutækni, framleiðslu- og
stjómunáraðferða eða markaðs-
setningar sem ekki hefur verið til
áður. Nýsköpunarleiðir bandarí-
skra stjómvalda felast í fyrsta lagi
í fjárframlögum til grunnrann-
sókna háskólanna. í öðru lagi
greiða þau fyrirtækjum fyrir þróun
tiitekinna afurða, einkum á sviði
þróunar hergagna. Hér er um að
ræða verkefnabundnar rannsóknir
og þróunarstarfsemi. í þriðja lagi
styðja stjórnvöld rannsókna- og
þróunarstarfsemi sem ætlað er að
efla samkeppnishæfni einstakra
atinnugreina eða tiltekinna hópa
fyrirtækja.
Hluti rannsókna- og þróunar-
starfsemi sem fram fer í háskólum
er fjármagnaður gegnum Vísinda-
stofnun Bandaríkjanna (National
Science Foundation). Stærstur
hluti háskólarannsóknanna sem
ríkisvaldið fjármagnar er þó fjár-
magnaður af ríkisstofnunum sem
em starfræktar á afmörkuðum
sviðum. Helstar slíkra stofnana em
heilbrigðisstofnanir Bandaríkj-
anna, varnarmálaráðuneytið og
orkumálaráðuneytið. Rannsókna-
og þróunarstarfsemi háskólanna
sem hið opinbera fjármagnar er
smáræði samanborið við verkefna-
bundna rannsókna- og þróunar-
starfsemi á vegum hins opinbera,
enda em slík verkefni f.o.f. á sviði
varnarmála. Sem dæmi um tækni
sem rekja má til rannsókna- og
þróunarstarfsemi á sviði hergagna-
framleiðslu má nefna tölvutækni
og þotur. Geimferðaáætlanir
Bandaríkjamanna, NASA, eru
dæmi um verkefnabundna rann-
sókna- og þróunarstarfsemi, 'en
þær em mun minni að umfangi en
sú sem fjármögnuð er á sviði
varnarmála. Loks má nefna rann-
sóknir og þróunarstarfsemi á sviði
kjamorkuvera og landbúnaðar-
framleiðslu.
Opinberir aðilar í Bandaríkjun-
um veita miklu fé til rannsókna-
og þróunarstarfsemi. Útjgöld
Bandaríkjanna til rannsókna- og
þróunarstarfsemi námu 1989 um
2,8% af heildar landsframleiðslu.
Bandaríkjamenn em meðal þeirra
þjóða sem veija hlutfallslega mest-
um fjármunum á þessu sviði, en
Japanir, Þjóðveijar, Frakkar og
Bretar tilheyra þessum hópi. Opin-
berir aðilar fjármagna úm 50% af
heildarframlögum til rannsókna-
og þróunarstarfsemi í Bandaríkjun-
um, en um þriðjungur upphæðinnar
rennur til varnarmála og hergagna-
þróunar. Þetta er alvarlegasti
bresturinn í nýsköpunarkerfí
Bandaríkjanna. Rannsókna- og
þróunarstarfsemin nýtist atvinnu-
lífinu ekki méð jafn beinum hætti
og ef hún tengdist þörfum atvinnul-
ífsins beint. Að þessu leyti eru
nýsköpunarkerfi Japana og Þjóð-
veija mun skilvirkari, því rann-
sóknir þeirra á sviði varnarmála
em smáar í sniðum.
Fylkis- og borgarstjórnir
efla nýsköpunarstarfsemi
í kjölfar velgengni hátæknifyrir-
tækja á sviði upplýsinga- og tölvu-
tækni í Kalifomíu, í svonefndum
silikon-dal, hafa stjórnir einstakra
fylkja víða í Bandaríkjunum komið
á fót hátæknimiðstöðvum þar sem
fyrirtæki og vísindafólk háskólanna
starfar saman að rannsóknum og
eftír Sigríði Hrönn
Elíasdóttur
Niðurfelling aðstöðugjalds
Ljóst er að einungis er spurning
um hvenær en ekki hvort aðstöðu-
gjald verður lagt niður sem tekju-
stofn hjá sveitarfélögum. Hug-
myndir hafa verið uppi um að bæta
sveitarfélögum þennan tekjumissi
með hækkuðu útsvari og hefur þá
verið rætt um að útsvar hækki um
1,5%. í minni sveitarfélögum þar
sem íbúar em fáir en velta fyrir-
tækja mikil er ljóst að hækkun út-
svars mun á engan hátt bæta þenn-
an tekjumissi. Sem dæmi má nefna
að aðstöðugjöld í Súðavík voru
24,34% af heildartekjum sveitarfé-
lagsins á árinu 1991 og innheimt-
ust að fullu. Flestir em sammála
um að þessi skattlagning á veltu
fyrirtækja er óréttlát en það breyt-
ir því ekki að sveitarfélög hafa gert
ráð fyrir þessum tekjum í þriggja
ára áætlunum sínum og verða ekki
þróunarstarfsemi og fylkisstjórnir
og/eða borgarstjórnir fjármagna
aðstöðu og bjóða fram áhættufjár-
magn til móts við fyrirtæki svo
hægt sé að stofna ný hátæknifyrir-
tæki. Margar þessara miðstöðva
em aðsetur fyrirtækja eða hafa
fætt af sér fyrirtæki sem nú em
meðal þeirra sem eru í ömstum
vexti í Bandaríkjunum. Samkvæmt
athugun tímaritsins Busihess Week
starfa um 600.000 manns að
tækniþróun í þessum miðstöðvum.
Af fjölda dæma um miðstöðvar af
þessu tagi má nefna silikon-hæð-
irnar við Austin í Texas. Þar skapa
450 fyrirtæki á þessu svæði 55.000
manns vinnu við þróun og fram-
leiðslu örtölvueininga. í San Diego
veita 163 hátæknifyrirtæki á sviði
líftækni og fjarskiptatækni 11.000
manns vinnu. í Minneapolis/St.
Poul veita 500 fyrirtæki 40.000
manns vinnu á sviði hátækniiðnað-
ar í tengslum við heilbrigðis- og
lækningatækni. í Princeton hafa
132.400 manns vinnu af rann-
sókna- og þróunarstarfí á sviði líf-
og fjarskiptatækni. Miklu fleiri
dæmi mætti nefna, en þau eiga það
öll sammerkt að framkvæði og
þátttaka opinberra aðila í atvinnu-
þróun er mikil.
Bandaríkjainenn stokka
upp spilin
Fmmkvæði og samstarf opin-
berra aðila eða ríkisvaldsins í
Bandaríkjunum við fyrirtæki og
vísindafólk háskólanna um stofnun
hátæknimiðstöðva á undanförnum
ámm, benda til þess að efnahags-
stefna í anda strúktúralisma eigi
vaxandi fylgi að fagna. Efnahags-
stefna Clintons er í þessum anda.
Markmið hennar er ekki aðeins að
efla velferðarkerfið og menntun
landsmanna, heldur einnig að auka
rannóknir og þróunarstarfsemi á
sviði hátækni sem kemur atvinnu-
lífinu beint að notum. Þessi stefna
er gerólík stefnu Reagans og Bush
og raunar einnig hefðbundins keyn-
esisma. Kjarni keynesismans var
að ríkisvaldið lækkaði vexti og jók
umsvif sín á samdráttartímum til
að halda uppi eftirspurn eftir vömm
og tryggja að atvinnuleysi væri í
lágmarki. Ríkisvaldinu var ætlað
að hafa sem minnst afskipti af fjár-
„Minnkandi afli og
verri afkoma sjávarút-
vegs- og fiskvinnslufyr-
irtækja hefur bein áhrif
á tekjur sveitarfélaga.“
í stakk búin til að sinna sínum verk-
efnum nema sambærilegur tekju-
stofn komi í stað aðstöðugjaldsins.
Aukin útgjöld
Ekki virðist vera lát á því að
auka útgjöld sveitarfélaga með lög-
um vegna ýmissa mála s.s. lög-
regluskatts, málefna fatlaðra o.fl.
og það nýjasta er að leggja virðis-
auka á orkuverð. Einnig er það
staðreynd að minni sveitarfélög á
landsbyggðinni hafa boðið fagfólki
s.s. kennumm, leikskólastjórum
o.fl. launauppbót og/eða húsaleigu-
styrki tilað laða það til starfa svo
fysilegra verði fyrir fólk að setjast
að úti á landi. Atvinna, góður skóli
og dagvistarrými eru fyrstu atriði
ívar Jónsson
„Frumkvæði og sam-
starf opinberra aðila
eða ríkisvaldsins í
Bandaríkjunum við fyr-
irtæki og vísindafólk
háskólanna um stofnun
hátæknimiðstöðva á
undanf örnum árum
benda til þess að efna-
hagsstefna í anda
strúktúralisma eigi
vaxandi fylgi að fagna.
Efnahagsstefna Clint-
ons er í þessum anda.“
festingum. Fyrirtækjum og marlc-
aðslögmálum var treyst til þess að
beina fjárfestingum þangað sem
von var á mestum hagnaði. Bein
afskipti af tækniþróun vora ekki
talin vera á sviði ríkisvaldsins. Á
áttunda áratugnum hafði þessi
stefna gengið sér til hiíðar og
hægrimenn á borð við Reagan boð-
uð samdrátt í ríkisumsvifum, há-
vaxtastefnu og skattalækkanir.
Með því átti að skapa fyrirtækjun-
um olnbogaiými og auka sparnað,
ekki síst hinna ríku. Þannig átti
Sigríður Hrönn Elíasdóttir
sem spurt er um þegar fólk veltir
fyrir sér búsetu.
Minnkandi tekjur
Þær fullyrðingar sem ákveðnir
Höggvið í sama knérunn
— sveitarfélög vamarlaus
að vera mögulegt að laða fram fjár-
magn til nýrra arðbærra fjárfest-
inga. Nú er ljóst að þessi stefna
hefur gengið sé til húðar. Ríkisvald-
ið verður að finna leiðir til að beina
fjárfestingum inn á hátækni- og
hávaxtargreinar framtíðarinnar.
Efnahagsstefna Clintons verður til-
raunastarfsemi á þessu sviði þar
sem nýtt hlutverk og form ríkis-
valdsins verður skilgreint með nýj-
um hætti.
Clinton og strúktúralisminn
Clinton vill ganga lengra en
hefðbundinn keynesismi. Lang-
tímamarkmið hans er að efla
„þekkingargmnn" hagkerfísins
með því að auka framlög til
menntakerfisins, koma á námsl-
ánakerfí fyrir alla námsmenn og
auka framlög hins opinbera til
rannsókna- og þróunarstarfsemi.
Skammtímastefna Clintons felst
annars vegar í því að laða fram
nýjar fjárfestingar strax um leið
og lagður er gmnnur að hagvexti
í framtíðinni.
Skammtímastefna hans felst
m.a. í skattaívilnunum fyrir fyrir-
tæki sem fjárfesta í nýrri tækni.
Einnig boðar hann skattalækkanir
gagnvart nýstofnuðum fyrirtækj-
um og skattar verða lækkaðir á
fyrirtækjum sem stunda rannsókn-
ir og þróunarstarfsemi.
Clinton ætlar sér að veita 20
milljörðum dala í vegaframkvæmd-
ir og mengunarvarnir og skapa
þannig atvinnu. Þá er stefna hans
að skera niður framlög til rann-
sókna- og þróunarstarfsemi á sviði
vamarmála og hergagnaþróunar
og veija fjármagninu sem þannig
sparast til rannsókna- og þróunar-
starfsemi í atvinnulífínu. Hátekju-
skattar verða auknir og skattar
lækkaðir á millistéttinni og lág-
tekjufólki. Skattar á erlend fyrir-
tæki verða auknir.
Skólagjöld verða niðurgreidd að
hluta með styrk af fjárlögum, iðn-
menntun í hátæknigreinum verður
stórefld með sérstakri iðnmenntun-
aráætíun. Þá verður lagður 1,5%
launaskattur á fyrirtæki og fénu
varið til þjálfunar verkafólki.
Loks verða framlög til heilbrigð-
ismála og velferðarkerfisins aukin
verulega.
Strúktúralískar áherslur em
augljósar í fyrstu efnahagsaðgerð-
um Clintons, sérstaklega áhersla
hans á nýsköpun og þekkingar-
gmnn hagkerfísins. Þessar áhersl-
ur eiga eftir að verða skýrari, enda
hafa helstu efnahagsráðgjafar
Clintons boðað strúktúralisma um
árabil. Clinton fylgdi sjálfur slíkri
stefnu sem fylkisstjóri.
Höfundur er doktor í
félagshagfræði tækniþróunar.
frammámenn f þjóðfélaginu hafa
haldið fram á opinbemm vettvangi
að sveitarfélög verði að taka á sig
tekjuskerðingu eins og aðrir í þjóð-
félaginu er sett fram af svo mikilli
vanþekkingu og þröngsýni að þeir
sem betur þekkja til hrista hausinn
yfír slíkum fullyrðingum. Minnk-
andi afli og verri afkoma sjávarút-
vegs- og fiskvinnslufyrirtækja hef-
ur bein áhrif á tekjur sveitarfélaga.
í Súðavík þar sem um 90% laun-
þega vinna hjá þessum fyrirtækjum
er ekki spuming hvort heldur
hversu mikil tekuskerðingin verður
hjá sveitarfélaginu.
Mergsogin sveitarfélög
Það er ljóst miðað við þessar for-
sendur að það getur reynst erfítt
að halda uppi lögbundinni þjónustu
í mörgum sveitarfélögum hvað þá
að búast við þvf að fjármagn verði
til framkvæmda. Stór og fjárfrek
verkefni bíða úrlausnar og má þar
t.d. nefna úrbætur í fráveitumálum
og sorpmálum. Samdráttur í þjóðfé-
laginu kemur að engu minni þunga
niður á sveitarfélögum en ríkissjóði
og mættu ráðamenn þjóðarinnar
hafa það í huga áður en fleiri lög
verða sett sem hafa f för með sér
aukin útgjöld á sveitarfélög.
Höfundur er sveitarstjóri í
Súðavík.