Morgunblaðið - 11.05.1993, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. MAI 1993
21
hins vegar engin smáræðis spurning
hver eigi að vera ábyrgð ráðherra
og embættismanna í einstökum mál-
um. Og hvernig á að taka á ábyrgð-
inni, á líka að refsa? Umboðsmaður-
inn kemur hvergi nálægt slíkum
vangaveltum, eins og áður er sagt,
heldur er ákveður þingið hvað gera
eigi. í þeim tilvikum sem lög hafa
verið brotin og refsing liggur við,
geta mál komið til kasta ríkissak-
sóknara, sem ákveður hvort höfða
beri opinbert mál á hendur embætt-
ismanni. I Danmörku getur þingið
gripið til ýmissa ráða. Það getur
samþykkt vítur á ráðherra, sem
ganga undir því skondna nafni
„nef“, því hugsunin á bak við er að
viðkomandi sé gefið langt nef. Van-
traust er annað ráð. En áðilr en til
þess kemur kýs ráðherra oft að segja
af sér, bæði til að forða sér, flokki
sínum og stjórninni frá vandræða-
legum umræðum. En nú er í augsýn
að ríkisréttur verði settur yfir Ninn-
Hansen, fyrrum dómsmálaráðherra.
Það er nokkurs konar dómur, sem
alltaf situr, skipaður fimmtán
hæstaréttardómurum og fimmtán
fulltrúum þingsins, ekki þingmönn-
um. Hann hefur ekki komið saman
síðan 1911.
Snemma í vetur sagði Anders
Fogh Rasmussen, þáverandi skatta-
ráðherra, af sér embætti. Fyrsta
stig málsins var að ríkisendurskoð-
unin hafði gert athugasemd við bók-
hald ráðuneytisins, því ákveðinn út-
gjaldaliður hafði verið færður yfir á
útgjöld ársins á eftir, til að fela að
ráðuneytið hafði farið fram úr fjár-
veitingum sínum. Þetta var lagfært,
en þingið krafðist þess að fá skorið
úr um hvort þetta hefði verið gert
með vitund ráðherrans. Niðurstaða
rannsóknardómara var að ráðherr-
ann hefði vitað af þessu. Sama dag
og niðurstaðan lá fyrir sagði ráð-
herrann af sér. Áður lá ráðherrann
undir ámæli fyrir að hafa sett á
gjald, sem síðar kom í ljós að stríddi
gegn reglum EB um virðisauka-
skatt. Tekjur ríkisins af gjaldinu
námu sem svarar um 500 milljörðum
ISK, en enn er ekki útséð um hvort
féð verður endurgreitt. Þriðja málið
er snerti ráðherrann varð.aði gjald á
ökuskírteini, vegabréf og fleira, sem
dæmt var skattur án þess að laga-
heimild væri fyrir honum. Bók-
færsludæmið var kornið sem fyllti
mælinn.
Af hverju segja íslenskir ráðherr-
ar aldrei af sér? Af því að þeir gefa
ekkert tilefni til þess? Spurningunum
er vandsvarað, en burtséð frá tilefn-
um liggur skýringin í ólíkum aðstæð-
um og því að pólitískar hefðir á ís:
landi eru aðrar en í Danmörku. í
Danmörku hefur lengst af verið
minnihlutastjórn eftir stríð. Venju-
lega er sagt að þegar minnihluta-
stjórn er við völd, sé þingið sterkt
og stjórnin veik, en öfugt þegar
meirihlutastjórn er. Danskar stjórnir
hafa því átt líf sitt undir flokkum,
sem ekki áttu sæti í stjórn. Þingið
hefur því að öllu jöfnu verið gagn-
rýnið á stjórnina. í þingræðisríki
standa átökin venjulega á milli
stjórnar og stjórnarandstöðu. Þegar
minnihlutastjórn situr og sumir
flokkar eru ekki í stjórn, en heldur
ekki í stjórnarandstöðu, kemur upp
sérstök staða og dönsk stjórnmál
bera þessa mjög merki. Skilin verða
ekki eins skörp og ella og þingið er
gagmýnið á stjórnina.
Á Islandi hafa meirihlutastjórnir
nánast verið algjör regla. Þingmeiri-
hlutinn styður stjórnina, styður við
ráðherrana. Hlutverk stjórnarand-
stöðu er að veita stjórninni aðhald
og halda uppi gagnrýni. Það er eng-
in von til að meirihlutinn gagnrýni
stjórnina, sem samanstendur af full-
trúum hans. Smæðin hefur vafalaust
líka sitt að segja. Menn þekkjast
öðruvísi í litlu þjóðfélagi. Almenn-
ingur á íslandi beitir stjórnmála-
menn sína ekki sama þrýstingi og í
Danmörku eða Bretlandi. Siðferði
er næstum aldrei rætt. Meðan fjöl-
miðlar voru næstum allir tengdir
stjórnmálaflokkunum var öll um-
ræða á flokkspólitískum línum og
ekkert faglegt mat komst að.
En Tamílamálið hefur ekki aðeins
haft örlagarík áhrif á ævi nokkurra
stjórnmálamanna. Embættismenn
hafa heldur ekki farið varhluta af
því. Tveir ráðuneytisstjórar hafa
verið fluttir í annað starf, nokkrir
háttsettir embættismenn hafa verið
færðir til og enn er óljóst hvort ein-
hveijir þeirra verði sóttir til saka
fyrir vanrækslu í starfi. Ástæðan er
sú að þeir þóttu ekki hafa varað
ráðherra við ólöglegu eða vafasömu
athæfí.
Embættismenn hafa þá skyldu á
herðum að sjá til þess að farið sé
að lögum. Ef ráðherrar fara út fyrir
lögin, ber embættismönnunum
skylda til að benda þeim á það.
Ráðherra ber endanlega ábyrgð á
störfum ráðuneytisins, en embættis-
mennirnir bera líka ábyrgð. Það fer
hins vegar ekki alltaf saman hvað
telst pólitískt hagkvæmt og hvað
telst löglegt. Embættismaður sem
stendur uppi í hárinu á ráðherra
getur stefnt starfsferli sínum í voða.
Eftir reynsluna af Tamílamálinu
hefur verið rætt um það í Danmörku
að heppilegra sé að embættismenn
fari á milli ráðuneyta, en eigi ekki
allt sitt undir því að hækka í tign í
sama ráðuneytinu.
Siðferði eitt og pólitík annað?
Þó að á yfirborðinu líti út fyrir
að Danir séu siðferðislega þenkjandi
þegar stjórnmál eru annars vegar,
má einnig líta á aðrar hliðar. Þegar
Þjóðþingið ákveður að fylgja ein-
hveiju máli eftir og draga ráðherra
og embættismenn til ábyrgðar lítur
það vissulega út sem aðgerð byggð
á siðferðislegum forsendum, án póli-
tískra tengsla. En þegar allt kemur
til alls er erfitt að ímynda sér að
siðferðið eitt ráði ferðinni í stjórn-
málaumræðu. Hvað með sjálf stjórn-
málin, togstreitu stjórnar og stjórn-
arandstöðu? Ýmsir hafa bent á að
sú staðreynd að Jafnaðarmanna-
flokkurinn þrýsti á um umfangs-
meiri rannsókn Tamílamálsins verði
ekki slitin úr samhengi við að það
var að myndast ný blokk í þinginu
undir stjórn jafnaðarmanna, sem sá
tækifæri til að komast á út á Tamíla-
málið, en ekki stjórnmálastefnu sína.
Jafnaðarmenn eiga erfitt með að
láta stöðvast nú, þó fýrir sumum sé
tilhugsunin um ríkisrétt yfir fyrrver-
andi ráðherra á áttræðisaldri næst-
um eins og að skjóta á mýflugu með
fallbyssu eða sparka í liggjandi
mann. Hvernig meta á misgjörðir
ráðherra er sannarlega ekki einfalt
mál. Um auðgunarbrot eða ofbeldi
eru hreinar línur, en hvernig er með
ráðherra, sem misnotar vald sitt í
anda þess sem hann álítur vilja
stjórnarinnar? Og jafnarmenn hafa
einnig sitt að hugsa. Rifjað hefur
verið upp að í ráðherratíð sinni
flæktist Svend Auken í mál sem
hefði getað gefið tilefni til ríkisréttar
yfir honum.
Af þessu er hægt að draga þá
ályktun að vissulega eigi siðferði
erindi í stjórnmálaumræður og sið-
ferði stjórnmálamanna og embætt-
ismanna á að vera hafið yfir vafa.
Þeir eiga ekki að geta setið og ráð-
stafað valdi, embættum og fé að
eigin geðþótta, innheimt skatt ef
þeim dettur í hug. Vorhreingerning-
in í ítölskum stjórnmálum gengur
út á að útrýma ýmsu, sem íslending-
um kemur kunnuglega fyrir sjónir,
þó á miklu minni mælikvarða sé.
Siðferði á fullan rétt á sér í stjórn-
málaumræðu, en þegar allt kemur
til alls dregur það dám af hinu póli-
tíska litrófi hvers tíma. Hinn al-
menni borgari ætti því sjálfur að
hugsa málin í botn, en hvorki að
láta einstaka stjórnmálamenn eigna
sér siðferðið, né láta blaðamenn í
dómaraleik um að úthluta vítum og
dómum.
Stundum er haft á orði að hver
þjóð fái þá stjórnmálamenn, sem hún
á skilið. En stjórnmálamennirnir eru
af sama kyni og þjóðin. Réttara
væri að segja að siðferði stjórnmála-
manna endurspeglaði siðferðisvitund
þjóðarinnar. Meðan almenningur
hefur ekki áhuga á að farið sé að
lögum og reglum í stjórnsýslunni,
þá er kannski varla von að stjórn-
málamenn sinni því heldur. Vaclav
Havel skrifaði einu sinni: „Aftur og
aftur verð ég að útskýra að ef við
reynum ekki öll að uppgötva eða
finna aftur eða rækta í okkur sjálf-
um það sem ég kalla „æðri ábyrgð",
þá fer illa fyrir landi okkar.“ Orð
Havels eiga örugglega við um fleiri
lönd en hans eigið.
Höfundur er fréttaritari
Morgunbiaðsins í
Kaupmannahöfn.
Skjótvirkur stíflueyóir
Eyðir stíflum
fljótt
• Tuskur
• Feiti
• Lífræn efni
• Hár
• Dömubindi
• Sótthreinsar
einnig lagnir
One Shot fer
fljótt að stíflunni
af því að það er
tvisvar sinnum
þyngra en vatn.
Útsölustaðir:
Shell- og Esso
-stöðvar
og helstu byggingavöru-
verslanir.
Dreifing: Hringás hf.,
sími 677878 - fax 677022
Grand cherokee laredo
-fullkominn farkostur!
Farkostur þeirra
SEM BERA SKYNBRAGÐ
Á FULLKOMNUN!
Grand Cherokee Laredo var valinn jeppi ársins 1993* í Bandaríkjunum og ekki
að ástæðulausu. Glæsileiki í hönnun og útliti, einstakir aksturseiginleikar ásamt-
ríkulegum útbúnaði skipa Grand Cherokee í fremstu röð.
LoftpúOi í stýrí cr staðalbúnaöur
í öllum Chrysler bílum.
•Four Whceler 4x4 Sport/ Utility Truck of the Year 1993.
Grand Cherokee Laredo er búinn 6 strokka, 190 hö. vél (10,3 sek. '0-100 km/klst)
og 4 þrepa sjálfskiptingu. Vélaraflið er virkjað með háþróuðu, sítengdu aldrifi
(Quadra-Trac) með tregðulæsingu í millikassa, læstu afturdrifi og heilunt öxlum
framan og aftan. Fjögurra stffu gormafjöðrun (Quadra-Coil) og hemlalæsivöm
(ABS) tryggja hámarks öryggi og þægindi við allar aðstæður. Læsivömin og
loftpúði í stýri em staðalbúnaður í Grand Cherokee, sem og fjarstýrðar
samlæsingar, rafdrifnar rúður og hraðafestir, svo fátt eitt sé talið.
Grand Cherokee Laredo kostar kr. 3.757.000.-
Nýbýlavegur 2, Kópavogur, sími 42600.
Á FUHM.FCKOÍ