Morgunblaðið - 08.12.1993, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. DESEMBER 1993
Nýja Sjáland, land drauma
eða syndsamlegra breytinga?
eftirAra Skúlason
Fyrir nokkrum mánuðum sá rit-
stjórn Morgunblaðsins ástæðu til
þess að fjalla sérstaklega um Nýja
Sjáland í Reykjavíkurbréfí. Það sem
ritstjórninni þótti merkilegt við Nýja
Sjáland voru aðgerðir stjórnvalda til
þess að draga úr áhrifum stéttarfé-
laga og einfalda reglur á vinnumark-
aði og ekki var hægt að skilja skrif-
in öðruvísi en að skírskotað væri til
aðstæðna hér á landi.
Nýja Sjáland hefur að undanförnu
verið talið mikið fyrirmyndarríki af
fijálshyggjumönnum og hafa t.d.
sænskir fijálshyggjumenn og at-
vinnurekendur hampað nýsjálensku
breytingunum mikið og frá Svíþjóð
hafa samsvarandi íslensk öfl fengið
áhuga á því sem þama hefur gerst.
Biblía sem
börnin geta
lesið sjálf.
Fæst í næstu bókaverslun.
ivv/ « Vf* ;
.V ja Æ
Upplýsingar um þetta hafa verið
ákaflega einhliða. Aðgerðurn stjórn-
valda hefur verið lýst sem miklu
efnahagsundri og því hefur verið
haldið fram að þessar aðgerðir hafi
tekist mjög vel. Staðreyndin er hins
vegar sú að þessar aðgerðir hafa
ekki skilað neinum jákvæðum
árangri. Hagvöxtur hefur ekki auk-
ist, atvinnuleysi hefur ekki minnkað
og framleiðni hefur ekki aukist. Þess-
ar gífurlegu breytingar hafa ekki
orðið þjóðinni til gagns.
Frá velferðarríki til
ölmusuríkis
í stuttu máli má segja að á Nýja
Sjálandi hafi velferðarríki verið
breytt í ölmusuríki á skömmum tíma.
Markaðsöflunum hefur verið sleppt
lausum og reglum á vinnumarkaði
hefur verið brejitt. Starfsemi stéttar-
félaga er nær útilokuð, launafólk
stendur eitt sér gegn atvinnurekend-
um sem geta hagað aðgerðum sínum
að eigin geðþótta. Atvinnuleysisbæt-
ur hafa verið skertar verulega og
reglum um bótarétt hefur verið
breytt mikið þeim atvinnulausu í
óhag. Hugmyndin á bak við þetta
er m.a. sú að háar atvinnuleysisbæt-
ur og reglur til hagsbóta fyrir at-
vinnulausa stuðli að auknu atvinnu-
leysi. Staðreyndin er engu að síður
sú að atvinnuleysi hefur aukist á
Nýja Sjálandi samhliða því að þessar
aðgerðir hafa verið framkvæmdar.
Aðgerðir stjómvalda á Nýja Sjá-
landi hafa verið í anda frjálshyggj-
unnar, en þó var það ríkisstjórn
Verkamannaflokksins sem byijaði á
þessum breytingum. Ætlunin var að
umbreyta þjóðfélaginu með því að
sleppa markaðsöflunum lausum. Því
var haldið fram að aðgerðimar
myndu fela í sér erfiðleika fyrir þjóð-
ina í skamman tíma, en fljótlega
myndi hagvöxtur aukast mikið og
þar með velferð í landinu. Hugmynd-
in var einnig sú að skapa hagstætt
umhverfi fyrir atvinnurekendur með
því að einfalda reglur á vinnumark-
aði og draga úr valdi stéttarfélaga.
Árásir á atvinnulausa og
stéttarfélög
í upphafi var ráðist á atvinnuleys-
isbótakerfið. Aðgangur að atvinnu-
leysisbótum var torveldaður mikið.
Ef launamaður hætti sjálfviljugur í
starfi, hafnaði tilboði um vinnu, eða
var sagt upp lenti hann í 6 mánaða
biðtíma þannig að hann var bótalaus
í þann tíma. Þar að auki voru bó-
taupphæðirnar skertar verulega.
Fyrir launafólk þýddi þetta val á
milli þess að vinna eða svelta, það
voru engir möguleikar þar á milli.
Næsta skref var að setja nýja
vinnumarkaðslöggjöf sem fóist að-
allega í því að draga verulega úr
réttindum launafólks og stéttarfé-
laga. Það er ekkert nýtt í sögunni
að ráðist sé á launafólk og stéttarfé-
lög með harkalegum aðgerðum og
mannréttindabrotum af versta tagi.
A Nýja Sjálandi voru farnar lúmsk-
ari leiðir til þess að ná þessum mark-
miðum. Vinnumarkaðslögin fela ekki
í sér mikið valdboð, en þau fela hins
vegar í sér mikið „frelsi". Þess vegna
er mjög erfitt að tala um mannrétt-
indabrot, þrátt fyrir að afleiðingar
laganna feli í sér ýmiss konar mann-
réttindabrot. Lögin byggja reyndar
á tvenns konar „frelsi". Frelsinu til
þess að mynda félög og frelsinu til
þess að semja um kjör. Afleiðingar
laganna eru hins vegar þau að starf-
semi stéttarfélaga er næstum alger-
lega lömuð, launafólk stendur eitt
gegn ægivaldi og hentisemi atvinnu-
rekenda, sem geta „breytt“ samning-
um að eigin geðþótta, verkföll eru
nær óhugsandi og áfram mætti telja
á svipaðan hátt. „Frelsið" gagnast
sumum meira en öðrum. Hið svokall-
aða efnahagsundur á Nýja Sjálandi
hefur aðallega falist í því að afhenda
atvinnurekendum tiltölulega vel
menntað og hæft vinnuafl fyrir mjög
litla borgun. Þrátt fyrir þetta hefur
sá efnahagsárangur sem boðaður var
með aðgerðunum ekki litið dagsins
ljós. Afleiðingarnar eru fyrst og
fremst niðurlæging og eymd launa-
Ari Skúlason
„Ég held að það sé
nokkuð ljóst að íslenskt
launafólk myndi ekki
láta bjóða sér breyting-
ar í átt við þær sem
orðið hafa á Nýja Sjá-
landi. Ég efast reyndar
líka um að íslenskir
stjórnmálamenn eða at-
vinnurekendur myndu
láta sér detta slíkt í hug
ef þeir íhuguðu aðgerð-
irnar og afleiðingar
þeirra alvarlega.“
fólks á Nýja Sjálandi. Vinnumark-
aðslögunum var mótmælt kröftug-
lega og katólski biskupinn á Nýja
Sjálandi gekk svo langt að kalia lög-
in syndsamleg vegna þess að hann
sá fyrir afleiðingar þeirra.
Viljum við þetta
„draumaland“?
Þetta er hin hliðin á draumaland-
inu sem ijallað var um í Reykjavík-
urbréfi Morgunblaðsins. Það er efni
í aðra grein að fjalla nákvæmlega
um vinnumarkaðslögin á Nýja Sjá-
landi og afleiðingar þeirra.
Hugmyndir af sama toga og þær
nýsjálensku eru líka til hér á landi.
Prófessorar, stjómvöld og talsmenn
atvinnurekenda hafa lýst þeirri skoð-
un sinni að breyta þurfi reglum á
vinnumarkaði. í fjárlagafrumvarpinu
fyrir árið 1994 má sjá hugmyndir
af þessum toga í sérstökum kafla
um atvinnuleysi. Þar er boðað að
rétt leið út úr atvinnuleysisvandanum
sé aukinn sveigjanleiki á vinnumark-
aði og hertar úthlutunarreglur at-
vinnuleysisbóta. í 4. tbl. rits VSÍ, „Af
vettvangi", eru hugmyndir af sama
tagi. Auðvitað eru þetta hugmyndir
af sama meiði og þær sem hafa
breytt Nýja Sjálandi úr velferðarríki
yfir í ölmusuríki séð með augum
launafólks. Nýja Sjáland kann nú að
vera draumaland atvinnurekenda og
fijálshyggjumanna, en landið er
martröð fyrir launafólk. Þessu til
viðbótar hefur sá efnahagsárangur
sem stefnt var að ekki orðið að veru-
leika, þannig að breytingamar eru
engum til góðs.
Eg held að það sé nokkuð ljóst
að íslenskt launafólk myndi ekki láta
bjóða sér breytingar í átt við þær
sem orðið hafa á Nýja Sjálandi. Eg
efast reyndar líka um að íslenskir
stjómmálamenn eða atvinnurekend-
ur myndu láta sér detta slíkt í hug
ef þeir íhuguðu aðgerðirnar og afleið-
ingar þeirra alvarlega. Ég held að
félagslegur þroski og samkennd hér
á landi sé meiri en svo að nýsjá-
lenskt ástand komi til greina. Það
skýtur því mjög skökku við að Morg-
unblaðið fjalli um Nýja Sjáland á
jafn einhliða hátt og gert var í
Reykjavíkurbréfinu. Sú hugmynda-
fræði sem rekin hefur verið á Nýja
Sjálandi er fijálshyggja af slíku tagi
að hún kæmi tæplega til greina hér
á landi. Það kann vel að vera að ein-
hveijum fijálshyggjumönnum finnist
þetta sniðugar hugmyndir, en þær
henta okkur og okkar veruleika alls
ekki.
Höfundur er hagfræðingur ASÍ.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Þjóðarböl
eftir Njörð P.
Njarðvík
Stundum er eins og þurfi útienda
menn til að ota beinlínis að okkur
spegilmynd sem við höfum þó alla
jafna fyrir augunum, en neitum að
horfast í augu við. Þeir sem síðast
brugðu upp slíkri mynd, voru menn
frá fréttaþættinum „Inside Editi-
on“ hjá bandarísku sjónvarpsstöð-
inni ABC. Þótt þeir hrifust af perl-
um náttúrunnar á borð við Þing-
velli og Gullfoss, var það þó annað
fyrirbæri, sem vakti enn meiri
undrun þeirra á íslandi: drykkju-
skapur íslenskra unglinga.
Hvort sem okkur líkar betur eða
verr, þá getum við ekki komist hjá
því að horfast í augu við þessa
spegilmynd af okkur sjálfum, —
því að drykkjuskapur unglinga
okkar er að sjálfsögðu ekkert ein-
angrað fyrirbæri. Framkoma og
hegðun unglinganna er aðeins hluti
af heildarmynd þjóðfélagsins. Svo
mæla börn sem á bæ er títt, segir
gamalt íslenskt máitæki, og við
sem fullorðin erum, getum ekki
vikist undan ábyrgð. Þessi orð mín
má ekki skilja þröngum skilningi.
Mér dettur ekki í hug, að fram-
ferði bama sé ævinlega spegilmynd
af þeirra eigin fjölskyldu, þeirra
eigin foreldrum, heldur af þeirri
fjölskyldu Sem íslenska þjóðin er í
heild sinni.
Nú er svo komið að eftir hveija
einustu helgi berast fregnir af al-
varlegum ofbeldisverkum, og þau
eru að ég held undantekningarlaust
tengd drykkjuskap eða neyslu ann-
arra vímuefna. Og þetta tvennt:
drykkjuskapur og ofbeldi, er að
mínu viti tengt öðru tvennu, sem
er alvarlegasti þjóðargalli okkar
íslendinga. Og hann er fólginn í
skorti á sjálfsaga og siðferðisvit-
und. Þetta verðum við að játa fyrir
okkur hreinskilnislega, því að því
aðeins bætum við bresti okkar, að
við horfumst í augu við þá af fullri
einurð.
Hugarfarsbreyting
Ég veit mætavel, að það er
minnihluti unglinga sem vandræð-
um veldur. Eg veit mætavel, að
meirihluti unglinga okkar er mann-
vænlegt fólk. En það breytir ekki
þeim staðreyndum, að drykkju-
skapur unglinga er til vansa. Og
ekki bara unglinga. Þetta er ekki
bara þeirra vandi. Þetta er þjóðar-
vandi. Og ég leyfi mér að segja,
að þetta sé að verða þjóðarböl.
Sök hinna drykkfelldu og ofbeld-
ishneigðu unglinga er ekki þeirra
einna. Hún er líka sök okkar, —
sök hinna fullorðnu, sem ekki
hegða sér betur ellegar horfa að-
gerðalausir á, þótt þeir viti betur.
Þess vegna verðum við að taka
á þessu máli nú þegar, og til þess
þarf hugarfarsbreytingu. Við þurf-
um að breyta hugarfari ungling-
anna og til þess þurfum við að
breyta hugarfari okkar sjálfra. Við
getum ekki látið það viðgangast
að börn og unglingar veltist um
miðborg Reykjavíkur dauðadrukk-
in og misþyrmi hvert öðru. Við
getum ekki látið það viðgangast,
að vondir menn hafi veiklyndi æsk-
unnar og ístöðuleysi að féþúfu með
því að halda að henni bruggi og
fíkniefnum. Við getum ekki látið
það viðgangast að börnum sé kennt
ofbeldi og árásargimi undir yfir-
skini íþrótta, eins og okkur var
sýnt í sjónvarpi nýlega. Ef slíkt er
íþrótt, ber að gera hana útlæga
þegar í stað.
En fyrsti þáttur þessarar hugar-
farsbreytingar er fólginn í því, að
vilja takast á við þennan vanda.
Það höfum við ekki onnþá ákveðið
að gera.
Enginn á líf sitt einsamall
Ef við mönnum okkur upp í þá
ákvörðun að takast á við vanda
drykkjuskapar og ofbeldis, þá verð-
um við jafnframt að taka allt okk-
ar viðhorf til þeirra mála til gagn-
gerðrar endurskoðunar. í fíkni-
efnamálum dugir skammt að eltast
við innflytjendur og sölumenn, þótt
það sé nauðsynlegt. Og hið sama
gildir um bruggarana. Við megum
ekki gleyma því, að þeim yrði lítið
ágengt í óþokkaskap sínum ef eng-
inn væri til að kaupa af þeim óly-
Ijan þeirra. Þess vegna er ekki síð-
ur nauðsynlegt að beina athyglinni
að hinni hiið málsins, að hinum
sjúku, neytendunum, um leið og
allt er gert til að elta þá mann-
hunda, sem vilja auðgast á ógæfu
annarra.
Allir vita sem reynt hafa, að
sjúkleiki vímuefnaneytenda er ekki
þeirra einkamál og bitnar ekki að-
eins á þeim sjálfum. Hann sýkir
einnig út frá sér. Hann kemur hart
niður á fjölskyldu og ættingjum
hins sjúka. Þar birtist skýriega, að
enginn á líf sitt sjálfur og einsam-
all, heldur tengist það ævinlega lífi
annarra. Þess vegna er hægt að
segja, að mönnum eigi ekki að leyf-
ast að ganga æ lengra til liðs við
vímusjúkdóm sinn. Og ef menn sjá
það ekki sjálfir, verða aðrir að
koma til og taka af þeim ráðin.
Aftur á móti er fráleitt að fangelsa
fársjúkan vímuefnaneytanda, sem
í örvæntingu gerist sekur um af-
brot til að komast yfir vímuefni.
Það er ámóta skynsamlegt og að
loka sýktan mann inni hjá smitber-
um.
Vímuefnasjúklinga á að dæma
til meðferðar, ekki til fangelsisvist-
ar. Og þá verða að vera til meðferð-
arstofnanir. Þeim þarf að fjölga, í
stað þess skerða Ijárframlög til
þeirra sem fyrir eru. Slík fjölgun
er örugg leið til spamaðar, þegar
til lengri tíma er litið. En fyrst
þarf að koma ákvörðun, eins og
áður er sagt, ákvörðun um að tak-
ast á við þetta þjóðarböl.
Þeirri ákvörðun fylgir að sjálf-
sögðu um leið öflugt forvarnar-
starf. Öðruvísi verður engin hug-
arfarsbreyting. Þess vegna er brýnt
að huga að uppeldi og skólastarfi.
í skólum landsins þarf nauðsynlega
að stuðla að öflugri fræðslu með
kennslugrein, sem gæti heitið heil-
brigði og siðfræði og gerði ungu
fólki grein fyrir andlegu og líkam-
legu heilbrigði, fræddi um skað-
semi og böl vímuefna og skýrði að
minnsta kosti grundvallaratriði al-
mennrar siðferðiskenndar. Og þá
mættum við, sem eldri erum, búa
okkur undir harða gagnrýni á
framferði okkar og athæfi.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslenskum bókmenntum
við Háskóla íslands.