Morgunblaðið - 18.03.1994, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 18. MARZ 1994
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 18. MARZ 1994
27

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1400 kr. með vsk. á mánuði
innanlands. I lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
Beðið eftir
Hæstarétti
Undanfarin ár hafa miklar
úrbætur verið gerðar á
skipan og starfsháttum dóm-
stóla og hefur sjálfstæði þeirra
gagnvart öðrum greinum ríkis-
valdsins verið aukið. Einn vandi
sem snýr beint að almennum
borgurum er þó óleystur. Biðtími
eftir úrlausnum í einkamálum
fyrir Hæstarétti, það er að segja
í öðrum málum en refsimálum,
er óhæfilega langur. Ýmsar
skýringar eru á þessum biðtíma,
meðal annars þær að óþarflega
mikið sé um að undirréttardóm-
um sé áfrýjað. Það kann að
helgast af því að heimildir til
áfrýjunar séu of rúmar og því
viðhorfi sem lengi hefur verið
viðtekið að ekki sé mikið fyrir
héraðsdóm gefandi auk þess
sem vert sé að áfrýja málum
því aldrei sé að vita nema Hæsti-
réttur breyti niðurstöðunni. Bið-
listinn er alltjent það langur að
tvö og hálft ár líður frá því að
Hæstiréttur fær mál, sem áfrýj-
að er, til meðferðar þangað til
dómur er upp kveðinn. Þetta
ástand er auðvitað óviðunandi
og virðast raunar allir, sem láta
sig málið varða, sammála um
þetta eins og fram kom í frétta-
skýringu hér í blaðinu síðastlið-
inn sunnudag.
Eitt helsta hlutverk dómstóla
er að skera úr þrætum manna
í einkamálum. Einkamálin eru
margvísleg, aðallega skuldamál
en einnig fjölskyldumáí og mál
um ýmsan ágreining manna við
yfirvöld. Komi slík mál til kasta
Hæstaréttar eru þau ekki út-
kljáð fýrr en hann hefur kveðið
upp sinn dóm. Gerist þetta ekki
innan hæfilegs tíma hafa dóm-
stólar brugðist. Því að á meðan
beðið er eftir Hæstarétti eiga
menn í sínum vandræðum oft
með ærnum tilkostnaði.
Ýmislegt er hægt að gera til
að hraða afgreiðslu mála í kerf-
inu. En aukin skilvirkni má samt
ekki vera á kostnað réttarörygg-
is borgaranna. Eitt og annað
hefur nú þegar verið gert og í
frumvörpum dómsmálaráðherra
sem Alþingi hefur nú til með-
ferðar er tekið á vandanum.
Lagt er til að dómurum í Hæsta-
rétti fjölgi úr átta í níu og rétt-
ur manna til að áfrýja dómum
undirréttar er takmarkaður. Það
verður þó að fara varlega í þessu
efni eins og fram hefur komið
i umfjöllun allsheijamefndar
Alþingis.
I fyrsta lagi eru það talin
grundvallarréttindi borgaranna
að eiga þess kost að fá dómsnið-
urstöðu endurskoðaða hjá æðra
dómsvaldi. í frumvarpi dóms-
málaráðherra var lagt til að svo-
kölluð áfrýjunarfjárhæð yrði
hækkuð úr 150.000 kr. í
500.000, það er að segja sú fjár-
hæð sem peningakrafa þarf að
ná til að áfrýjun sé heimil. Var-
aði Morgunblaðið við svo stóru
stökki þegar frumvarpið kom
fram síðastliðið haust. Allsheij-
amefnd vill fara varlegar í sak-
imar og gerir þá breytingartil-
lögu að fjárhæðin verði 300.000.
Á endanum mun þó kannski
mestu skipta hvemig staðið
verður að því að veita undanþág-
ur frá þessu skilyrði. Gert er ráð
fyrir að þriggja manna nefnd
hæstaréttardómara meti hvort
ástæða er til að veita undanþágu
út frá rökum þess sem æskir
áfrýjunar og út frá héraðsdómn-
um sjálfum. Það á eftir að koma
í ljós hvemig þetta reynist en
vissulega virðist þama vera um
nægilega tryggingu fyrir því að
ræða að röng dómsniðurstaða í
héraði standi ekki óhögguð. Þess
má geta að eftir aðskilnað dóms-
valds og umboðsvalds í héraði
em héraðsdómstólarnir betur í
stakk búnir en áður að sinna
sínu starfi.
í öðru lagi er sú hætta talin
fólgin í fjölgun hæstaréttardóm-
ara að það verði enn örðugra
en fyrr að segja fýrir um niður-
stöðuna í Hæstarétti. Það er
nefnilega mikilvægt hlutverk
Hæstaréttar, ekki síst hérlendis
þar sem lagasetningarvaldið
hefur verið veikt, að skera úr
um það hvað sé gildandi réttur.
Það segir sig líklega sjálft að
því færri sem hæstaréttardóm-
ararnir eru því meiri samfella
er í störfunum. Margir hafa tal-
ið að ekki væri hægt með góðu
móti að létta álagi af Hæsta-
rétti og bæta starfsskilyrði hans
nema með því að taka upp milli-
dómstig. Dómsmálaráðherra
kýs hins vegar að reyna til
þrautar aðrar leiðir. Enda er
torvelt að sjá að tilkoma nýs
dómstigs myndi almennt flýta
vegferð dómsmála í gegnum
kerfíð.
Allsheijamefnd Alþingis ger-
ir frumlega tillögu um breytingu
á frumvarpi dómsmálaráðherra
í því áugnamiði sérstaklega að
stuðla að stöðugleika í Hæsta-
rétti. Alþingi horfíst sem sagt í
augu við þá staðreynd að laga-
setningarvald er að hluta til í
höndum dómstóla og leggur sitt
af mörkum til að þeir geti sinnt
því með sóma. Nefndin leggur
til að mynduð verði nokkurs
konar efri og neðri deild í réttin-
um þar sem reynslumeiri dómar-
ar dæmi í mikilvægum málum
en nýliðarnir afgreiði smærri
mál. Ber að fagna því að Al-
þingi sýnir frumkvæði í þessum
mikilvæga málaflokki sem getur
stuðlað að aukinni virðingu
Hæstaréttar.
Ákvörðun Markúsar Arnar Antonssonar að víkja úr sæti borgarstjóra
Ákvað að ijúfa kyrrstöð-
una sem flokkurimi var í
Morgunblaðið/Þorkell
Borgarstjóraskipti
Á borgarstjórnarfundi í gær tók Árni Sigfússon við embætti borgar-
stjóra af Markúsi Erni Antonssyni.
ÁRNI Sigfússon tók við embætti
borgarstjóra í Reykjavík á fundi
borgarstjórnar í gær og varð þriðji
maðurinn til að gegna þvi embætti
á kjörtímabilinu, en Markús Örn
Antonsson tilkynnti á mánudag að
hann hefði ákveðið að draga sig i
hlé. Arni var einn þeirra sem
nefndur var sem arftaki Davíðs
Oddssonar fyrir tæpum þremur
árum, en þá náðist ekki samstaða
innan borgarstjórnarflokksins og
ákveðið var að Ieita til manns utan
þess hóps, Markúsar Arnar. Nú
voru menn hins vegar sammála um
að Árni tæki við, enda lágu nú
fyrir úrslit prófkjörs og þar fékk
Arni glæsilega kosningu í 2. sætið.
Fyrir þremur árum skorti Árna
slík úrsiit til að þrýsta á um að fá
stöðuna, enda í 6. sæti listans við
síðustu kosningar.
egar Davíð Oddsson tók við for-
mennsku í Sjálfstæðisflokknum
og varð síðar forsætisráðherra stóð
borgarstjómarflokkurinn frammi fyr-
ir því að fínna nýjan borgarstjóra.
Fjórir voru nefndir til sögunnar, Árni
Sigfússon, Júlíus Hafstein, Katrín
Fjeldsted og Vilhjáimur Þ. Vilhjálms-
son. Þá var einnig nefnt að Magnús
L. Sveinsson, sem skipaði 2. sæti list-
ans, tæki við starfínu til næstu kosn-
inga, þegar úrslit prófkjörs yrðu látin
ráða. Ámi og Vilhjálmur höfðu mest-
an stuðninginn, en ekki náðist sam-
staða um annan hvom þeirra í emb-
ættið. Þá var samþykkt að leita út
fyrir hópinn og fyrir valinu varð
Markús Óm, þáverandi útvarpsstjóri
og fv. borgarfulltrúi Sjálfstæðis-
flokksins.
Markús Öm hefur nú ákveðið að
AF INNLENDUM
VETTVANGI
RAGNHILDUR SVERRISDÓTTIR
víkja úr borgarmálum og kveðst hafa
tekið þá ákvörðun einn og óstuddur,
að vel ígrunduðu máli. Samstarfs-
menn hans í borgarstjórnarfiokknum
segja einnig, að hann hafi ekki verið
undir neinum þrýstingi í þessa vem
og ekki sé hægt að rekja brotthvarf
hans nú til ósamstöðu borgarfulltrúa,
þrátt fyrir að sumir borgarfulltrúanna
hafí talið, að ekki hafí verið fullreynt
hvort samkomulag næðist um arftaka
Davíðs þegar sú ákvörðun var tekin
að leita til Markúsar. Þessir borgar-
fulltrúar fullyrða að Markús hafí samt
frá fyrsta degi haft fullan stuðning
hópsins. Þá bera allir viðmælendur
Morgunblaðsins til baka þann orðróm,
að skoðanakönnun innan forystu
Sjálfstæðisflokksins, eða borgar-
stjómarflokksins, hafí leitt í ljós, að
æskilegt væri að Markús hyrfí á
braut. Þeir segja slíka könnun aldrei
hafa farið fram.
Kyrrstaða
Markús gefur þá skýringu á
ákvörðun sinni, að útkoma flokksins
í skoðanakönnunum hafí verið á þann
veg, að breytinga væri þörf. „Flokk-
urinn var í algjörri kyrrstöðu í ítrek-
uðum skoðanakönnunum eftir próf-
kjör sjálfstæðismanna, þrátt fyrir að
menn teldu listann vel mannaðan,"
segir Markús. „Ég hlaut að hugleiða
hvað væri til ráða, enda dró þessi
niðurstaða kannana úr frambjóðend-
um og öðmm, s_em unnu að undirbún-
ingi kosninga. Ég fékk ekki betur séð
en að flokkurinn þyrfti á móralskri
innspýtingu að halda og niðurstaða
mín var sú að draga mig í hlé. Það
hafði einnig verið áberandi í skoðana-
könnunum að það skorti talsvert upp
á fylgi flokksins meðal yngri kjós-
enda. Það hefur löngum verið aðal
Sjálfstæðisflokksins að tefla fram
ungum borgarstjóraefnum og mér
fannst ljóst að Árni Sigfússon hefði
unnið sér þann sess að hann væri
sjálfkjörinn eftirmaður minn. Það
reyndist líka einhugur um hann innan
flokksins."
Markús segir, að þó andstæðingar
Sjálfstæðisflokksins hafi haldið því
fram að óeining væri innan flokksins
í borginni, væri það rangt. „Sumir
borgarfulltrúanna töldu að ekki hefði
verið reynt til fullnustu að fínna borg-
arstjóraefni innan þeirra raða, en það
hefur ekki komið niður á samstarfi
mínu við þá. Ég féllst á að gefa kost
á mér í þetta starf eftir að formaður
flokksins og fyrrverandi borgarstjóri
greindi frá þeim vanda, að ekki
næðist samstaða innan hópsins um
arftaka hans. Ég taldi stórmál að vel
tækist til þá og fannst sjálfsagt að
verða við þeirri beiðni að taka við
starfínu, enda var einhugur um að
fá mig til starfans. Ég tók þar áhættu
og sagði lausu tryggu embætti í ríkis-
stofnun, en hef síðan starfað heils
hugar áð málefnum Reykvíkinga."
Óvenjuleg ákvörðun
Vilhjálmur Þ. Vilhjálmsson, sem
nú skipar 2. sæti lista sjálfstæðis-
manna, segir að þessi ákvörðun
Markúsar sé mjög óvenjuleg. „Það
reyndi enginn að hafa áhrif á Mark-
ús,“ segir Vilhjálmur. „Hann tók
þessa ákvörðun einn og óstuddur.
Andstæðingar Sjálfstæðisflokksins
reyna auðvitað að mistúlka þetta,
enda virðast þeir ekki skilja að stund-
um geti komið að því að stjómmála-
menn taki svona ákvarðanir. Eftir að
Markús gerði upp hug sinn var algjör
samstaða innan borgarstjómar-
flokksins að Árni Sigfússon færðist
upp í 1. sætið, enda hlaut hann glæsi-
lega kosningu í 2. sæti listans í próf-
kjörinu."
Vilhjáimur segir, að þó menn hafí
tekist á um borgarstjórastólinn, hafí
Markús Öm átt fullan stuðning í
borgarstjómarflokknum. „Við höfum
slíðrað sverðin fyrir löngu, enda sam-
anstendur þessi hópur af þroskuðu
fólki, sem gerir sér grein fyrir að
hægt er að takast á um einstök mál,
án þess að það komi niður á sam-
stöðu og samvinnu. Það var ekkert
baktjaldamakk í gangi og við Ámi
studdum Markús til dæmis eindregið
í prófkjörinu. Sú ákvörðun, að draga
sig í hlé nú, er algjörlega hans eigin.“
Katrín Fjeldsted tekur undir orð
Vilhjáims og segir að hún sé þess
fullviss að Markús hafi ekki verið
þvingaður til þess á nokkum hátt
að hætta afskiptum af borgarmálum.
„Þessi ákvörðun hans er mjög
óvenjuleg, en hann metur stöðuna
greinilega svo að nauðsynlegt hafi
verið að hrófla við kjósendum með
afgerandi hætti, til að þeir þjöppuðu
sér saman um Sjálfstæðisflokkinn."
Hún segir að ekkert hafi skort á
samstarf borgarfulltrúa við Markús
og hann hafi fengið góða kosningu
í prófkjörinu.
Þegar Ámi og Markús boðuðu til
blaðamannafundar á mánudag, þar
sem tilkynnt var að Markús hætti og
Ámi tæki við sem borgarstjóri, kom
fram að Árni myndi leggja mesta
áherslu á íjölskyldu- og atvinnumál.
Katrín Fjeldsted segir, að það sé erf-
itt að sjá hvort mannaskiptin hafi
eitthvað að segja, enda þyki henni
ekki einsýnt hvers vegna útkoma
flokksins í skoðanakönnunum sé svo
lök sem raun beri vitni. „Mér fínnst
áherslubreytingin ekki mikil. Ámi
boðar aukna áherslu á málefni fjöl-
skyldunnar og atvinnumál, en Markús
hefur einmitt látið þessa málaflokka
til sín taka. Nægir þar að nefna að
hann beitti sér mjög fyrir stofnun
Aflvaka." Þá má minna á að nú síð-
ast lagði Markús fram tillögu um 400
milljóna framlag til atvinnusköpunar.
„Ég hef fylgt eftir stefnuskrá, sem
flokkurinn setti fram árið 1990, enda
leit ég á það sem höfuðhlutverk
mitt,“ ségir Markús. „Ég hef unnið
að þessum málum með mfnum sam-
starfsmönnum í borgarstjórnar-
flokknum og komið inn með ný mál,
eins og Aflvakann. Þá hef ég beitt
mér, ásamt Árna Sigfússyni, til
dæmis í skólamálum. Hins vegar er
það svo, að áhersluatriði koma skýr-
ar fram við kosningar, þá koma nýir
málaflokkar inn með sterkari brag
en áður, því hin ýmsu tímabil ein-
kennast oft af ákveðnum málum
öðrum fremur."
Engar væringar
' Andstæðingar Sjálfstæðisflokksins
hafa haldið því fram, að sundrung
sé innan borgarstjórnarflokksins. Þar
hafí menn ekki getað komið sér sam-
an um borgarstjóraefni á sínum tíma
og nú sé enn verið að hringla með
hlutina. Árni Sigfússon segir, að fyr-
ir tæpum þremur árum hafí nokkrir
borgarfulltrúar sýnt áhuga á að taka
við starfí borgarstjóra. „Stuðningur
við okkur, sem þá höfðum hug á starf-
inu, skiptist nokkuð og þá eftir því
hveijir höfðu starfað nánast saman
og hve náinn kunningsskapur hafði
myndast. Það sama á við um ýmis
félagasamtök, þar er tekist á um kjör
í stjómir, án þess að málefnaágrein-
ingur búi að baki. Þá vom vissulega
skiptar skoðanir um hvort fá ætti
mann utan þessa hóps til að taka
starfíð að sér, en eftir að ákveðið var
að það yrði Markús Öm hefur hópur-
inn staðið einhuga að baki honum.
Þrjú ár í pólitík em langur tími og
ég get fullyrt að það hafa ekki verið
neinar væringar innan hópsins eftir
vangaveltur á sínum tíma um hver
ætti að verða borgarstjóri."
Katrín segir að borgarstjórnar-
flokkurinn hefði átt að útkljá val á
borgarstjóra fyrir þremur árum. „Það
hefði þurft að loka menn inni og láta
á það reyna hvort endanleg niður-
staða fengist. Það situr í fólki að slíkt
var ekki gert og því fengust aldrei
skýrar línur. Mér hefði þótt eðlilegt
að fyrst væri litið til þess manns sem
var í 2. sæti listans, Magnúsar L.
Sveinssonar, eins og nú er gert. Ef
hann hefði gegnt starfí borgarstjóra
fram að prófkjöri hefði verið hægt
að fá skýrar línur um arftaka hans.
Þess í stað náðist ekki samkomulag
og borgarstjómarflokkurinn ákvað
að leita til manns utan hópsins. Eftir
að sú samþykkt var fengin var leitað
til Markúsar. Núna þykir hins vegar
sjálfsagt að listinn færist upp, enda
hefur Sjálfstæðisflokkurinn hrósað
sér af því að vera með pólitískan
borgarstjóra, í stað þess að ráða utan-
aðkomandi til starfans. Sú ákvörðun,
að Ámi Sigfússon tæki við af Mark-
úsi, var einróma samþykkt innan
borgarstjómarflokksins."
Dró fqálshyggjan úr fylginu?
Einn borgarfulltrúa Sjálfstæðis-
flokksins segir, að margar ástæður
séu fyrir slakri útkomu flokksins í
borgarstjóm í skoðanakönnunum, en
leiðtogum sé yfírleitt kennt um þegar
illa gengur, hve óverðskuldaðar sem
slíkar ásakanir séu. Atvinnuleysi og
önnur óáran í landsmálum, þar sem
Sjálfstæðisflokkur fari með forystu,
bitni á borgarstjórnarflokknum. Þá
hafí of miklar áherslur á fijálshyggju
skemmt fyrir flokknum og beri breyt-
ingu á SVR í einkafyrirtæki þar
hæst. „Almenningi fínnst of langt
gengið þegar fólk er flutt á milli stétt-
arfélaga án þess að fá nokkru ráðið
og bregst harkalega við. Loks má svo
nefna, að umræða um gífurlegan
kostnað við Perluna og Ráðhúsið
skýtur upp kollinum aftur og aftur.
Kjósendur tala um hvað hefði verið
hægt að framkvæma fyrir þessar
upphæðir, en virðast ekki átta sig á
hversu margir höfðu atvinnu af bygg-
ingu þessara húsa á sínum tíma. Með
stuðningi minnihlutans er málflutn-
ingurinn á þá leið, að meirihluti Sjálf-
stæðisflokks standi sí og æ í kostnað-
arsömum framkvæmdum, þó sann-
leikurinn sé sá, að svona byggingar
eru reistar á 100 ára fresti."
Katrín segir að eflaust sé hluti
skýirngarinar á slæmri útkomu Sjálf-
stæðisflokksins I borginni sá, að
flokkurinn leiði ríkisstjóm á erfíðum
tímum. „Þá er ljóst, að almenningur
er pirraður út í ýmis mál, sem komið
hafa upp. Flokkurinn er ekki einlit
hjörð og þar er engin ein skoðun ríkj-
andi. Fijálshyggjuhugsun og einka-
væðingartal hafa átt upp á pallborðið
undanfarin ár, en ég held að sá tími
sé liðinn. Mér fínnst tími til kominn
að leggja áherslu á fijálslyndi fremur
en fijálshyggju, því ef horft er fram-
hjá þöglum meirihluta flokksmanna
öllu lengur þá rofnar samstaðan.
ímynd flokksins verður að endur-
spegla skoðanir þessa fólks.“
Markús Örn segir, að það sé e.t.v.
hægt að skýra útkomu flokksins í
skoðanakönnunum með tilvísan til
landsmála. „Það má líka vera að
SVR-málið hafí haft einhver áhrif,
þó ég geri ekki ráð fyrir að það vegi
þungt. Almenningur virtist hins vegar
upplifa það sem kjaraskerðingu fyrir
vagnstjóra, þó það eigi ekki alls kost-
ar við rök að styðjast. Vagnstjórarnir
eru hins vegar orðnir borgarstarfs-
menn á ný. Ég býst við að ímynd
flokksins hafi mun meira að segja
og það tengist persónum manna í
forystunni, sérstaklega með tilliti til
þess unga fólks, sem nú er að bætast
í hóp kjósenda.“
Árni Sigfússon telur helstu skýr-
inguna á lakri útkomu Sjálfstæðis-
flokks í skoðanakönnunum vera það
erfiða umhverfí sem þurfí að kljást
við. „Efnahagsleg lægð er ríkjandi
og fyrirtæki stokka upp reksturinn,
enda er verið að hreinsa út allt sjóða-
sukkið. Þótt málefnaleg staða flokks-
ins í Reykjavík sé góð, kemur at-
vinnuleysi þungt niður á landsmönn-
um og margir hafa þörf fyrir að refsa
þeim sem eru við stjómvölinn."
Eimskip drepur ináliim á dreif
eftirAgnesi
Bragadóttur
Það er einkennilegur siður þeirra
sem gagnrýna verk annarra, gefa
þeim þær einkunnir að farið sé með
misvísandi upplýsingar og blekkingum
beitt, að þeir skuli veija löngu máli í
skýringar og staðhæfíngar, sem þó
hafa ekkert með verkið að gera, sem
gagnrýná átti og gera ótrúverðugt.
Þessum leik beita forráðamenn Hf.
Eimskipafélags íslands í athugasemd
sem birtist hér í miðopnu blaðsins sl.
miðvikudag og átti sennilega að skoð-
ast sem „leiðrétting" fyrirtækisins á
„villandi upplýsingum" og „blekking-
um“ sem eiga að mati fyrirtækisins
að hafa komið fram í fréttaskýringu
sem ég skrifaði og birtist hér í Morg-
unblaðinu laugardaginn 12. mars.
Athugasemd Eimskips er í raun at-
hugasemd við það sem ekki stóð í
grein minni, eða athugasemd við grein
sem ekki hefur verið skrifuð. Þannig
sýnist mér sem Eimskip drepi málum
á dreif, án þess að svara efnislega
einu einasta gagnrýniatriði sem fram
kom í fyrrnefndri grein.
Það kann vel að vera, að stjómend-
um Eimskipafélagsins mislíki, að ég
greini frá því að raunávöxtun hlut-
hafa í Eimskip hafí verið neikvæð um
11,5% á síðustu þremur árum. Við því
er ekkert að segja. Én í þeim útreikn-
ingum sem lagðir vom til grundvall-
ar, þegar greinin var skrifuð, er hvorki
um villandi og misvísandi upplýsingar
að ræða, né blekkingar. Hvað er at-
hugavert við að greina frá því, lesend-
um til upplýsingar og hluthöfum til
glöggvunar, að hluthafi sem átti
hlutafé að verðmæti einnar milljónar
króna, á núgildandi verðlagi, í árslok
1991, hefði í árslok 1993 aðeins feng-
ið 885 þúsund krónur í sinn hlut, hefði
hann neyðst til þess að selja bréf sín?
Hefði það kallað fram sérstaka at-
hugasemd Eimskipafélagsmanna, ef
markaðsþróun hlutabréfa á undan-
förnum þremur árum hefði verið á
hinn veginn, þannig að raunávöxtun
hluthafa í Eimskip hefði verið jákvæð
um 11,5% og eign hluthafanna aukist
sem því nemur og hér í Morgunblað-
inu hefði birst grein, sem lýsti slíkri
þróun? Mér er til efs að svo hefði orðið.
Reikningsdæmi Morgunblaðsins
eru að mestu unnin upp úr gögnum
Eimskipafélagsins sjálfs. Notaðar
voru tölur úr ársreikningum Eimskips
um afkomu, bókfært verðmæti eiginfj-
ár, arðgreiðslur og nafnverð hlutafjár
í Eimskip. Tölur um gengi hlutabréfa
í Eimskip eru fengnar úr ársskýrslum
Eimskips og frá Verðbréfaþingi Is-
lands. Vísitölur og meðalávöxtun
spariskírteina rikissjóðs koma frá
Þjóðhagsstofnun og Seðlabanka ís-
lands. Tölur um markaðsverð hlutafj-
áreignar og skipa Eimskipafélagsins
eru fengnar úr ársskýrslum félagsins
sjálfs og var ekki talin ástæða til að
véfengja þær.
Allar þessar upplýsingar, sem að
meginuppistöðu eru frá Eimskipafé-
laginu sjálfu, verða að teljast áreiðan-
legar og eru öllum aðgengilegar.
Morgunblaðið fer því ekki með misvís-
andi upplýsingar og beitir blekkingum
eins og Hf. Eimskipafélag íslands'
heldur fram, nema því aðeins að
ástæða ^é til að véfengja heimildir
greinarhöfundar.
Reikningsaðferðin
Það eru ósköp hefðbundnar aðferð-
ir sem beitt var, til þess að finna út
hversu mikil verðbreyting hefði orðið
á markaðsvirði bréfa Eimskips á
þessu tímabili og tel ég rétt og skylt
að upplýsa um þær hér: Nafnverð
hlutafjár í árslok árið 1990 var 928
milljónir króna. Samkvæmt árs-
skýrslu Eimskips var gengi hluta-
bréfa í Eimskip á þeim tíma 5,85.
Markaðsvirði hlutabréfanna í árslok
1990 er einfaldlega fundið með því
að margfalda nafnverðið með geng-
inu, þ.e. 928 milljónir króna x 5,85
= 5.429 milljónir króna. Arðgreiðslur
vegna ársins 1990 voru 139 milljónir
króna og er tekið tillit til þeirra, við
útreikninginn. Árið 1991 var nafn-
verð hlutabréfa Eimskips, samkvæmt
ársskýrslunni 1.021 milljón króna og
gengið 5,80, þannig að markaðsverð
var 5.922 milljónir króna. Arðgreiðsl-
ur vegna þess árs voru 153 milljónir
króna. Árið 1992 var nafnverð hluta-
bréfa Eimskips 1.123 milljónir króna
ög gengið var skráð 4,71 og með
sömu reikningsaðferð hafði markaðs-
virði bréfanna þannig fallið niður í
5.289 milljónir króna, þrátt fyrir að
nafnverð bréfanna hefði hækkað um
102 milijónir króna vegna útgáfu
jöfnunarhlutabréfa. Arðgreiðslur fyr-
ir árið 1992 voru 112 milljónir króna.
í árslok 1993 var nafnverð hluta-
bréfa Eimskips 1.234 milljónir króna
og hafði hækkað um 112 milljónir
króna, vegna útgáfu jöfnunarhluta-
bréfa, en gengið hafði á hinn bóginn
fallið í 4,09, þannig að enn var beitt
sömu margföldunaraðferðinni, og
niðurstaðan varð sú að markaðsvirði
hlutabréfa í árslok 1993 hafði fallið
í 5.047 milljónir króna. Arðgreiðslur
fyrir árið 1993 voru ákveðnar 123
milljónir króna.
Þegar ofangreindar tölur hafa verið
færðar til sama verðlags, samkvæmt
lánskjaravísitölu, er niðurstaðan sú
að markaðsverð hlutabréfa Eimskips
hefur rýrnað um 11,5% á þremur
árum, eða um -4% að jafnaði hvert ár.
1-
„Hluthafar í Eimskip hafa engu
hlutafé tapað“
Því er afskaplega erfítt að átta sig
á með hvaða rétti forsvarsmenn fyrir-
tækisins staðhæfa í fyrirsögn að at-
hugasemd sinni: „Hluthafar Eimskips
hafa engu hlutafé tapað". Er ekki um
tap að ræða, ef maður átti eign fyrir
þremur árum, sem er 11,5% minna
virði nú þremur árum síðar, hvort sem
viðkomandi hefur selt þessa eign sína
eða ekki? Það sem skiptir máli frá sjón-
arhóli hluthafa er hvaða arði ijárfest-
ing þeirra skilar í raun. Stjómendur
hafa þá skyldu gagnvart hluthöfum
að hámarka arðsemi íjárfestingar
þeirra, en svo virðist sem minni stjóm-
enda hins áttræða „óskabams" þjóð-
arinnar sé farið að þverra í þeim efnum.
Að því er varðar umfjöllun Eim-
skipafélagsins um hlutabréfaeign í
öðrum og óskyldum rekstri í gegnum
dótturfyrirtæki Eimskips, Burðarás
hf., þar sem fullyrt er að hluthafar
hafí ekki orðið fyrir tapi á hlutabréfum
í eigu þess, vegna þess að þau hafi
verið keypt á hagstæðu verði áður en
markaðurinn fór að hækka, skal hér
fullyrt, að það hefur engan veginn
verið algilt að Eimskip keypti einvörð-
ungu hlutabréf í öðrum og óskyldum
rekstri, þegar þau buðust á hagstæðu
verði. Því til sönnunar skal hér rifjað
upp með hvaða hætti fjárfestar á veg-
um Eimskipafélagsins fóm hamfömm
á markaðnum á fyrsta ársfjórðungi
ársins 1990, í þeim tilgangi að kaupa
öll þau hlutabréf sem fært var í Sjóvá-
Almennum.
Eimskip átti um áramótin 1989-
1990 3,5% hlut f Sjóvá-Almennum
sem félagið keypti 1989, en í mars-
mánuði 1990 keypti félagið umtals-
verðan hlut í fyrirtækinu á áttföldu
nafnverði, og í ákveðnum tilvikum enn
hærra verði, þótt gangverð hlutabréf-
anna væri sexfalt nafnverð, sem sér-
fræðingar þá vom sammála um að
væri yfirverð. Þannig hafði Eimskip
aukið eignarhlut sinn í Sjóvá-Almenn-
um upp í 9,6% í mars 1991, sem er
sama eignarprósenta og félagið á í
Sjóvá-Almennum í dag. Eimskip á
sinn fulltrúa í 'stjórn fyrirtækisins.
Nú er skráð gengi bréfa í Sjóvá-
Almennum 4,7-falt nafnverð.
Þegar þetta tiltekna dæmi er skoð-
að, er afar erfítt að komast að þeirri
niðurstöðu, að fjárfestar Eimskips,
sem fyrir rúmum fjórum ámm hófu
kaup á hlutabréfum í Sjóvá-Almenn-
um á stórfelldu yfírverði, hafí borið
hag hlutafjáreigenda Eimskips fyrir
bijósti, við slíka fjárfestingu, eða að
sú staðhæfíng fái staðist, að bréfin
„vora keypt á hagstæðu verði áður
en markaðurinn fór að hækka“,
Sprengdu upp gengi bréfa í
Sjóvá
Þvert á móti, kapphlaup Eimskipafé-
lagsmanna um bréfín gerði það að
verkum, að tímabundið hækkuðu bréf-
in upp úr öllu valdi og ekki verður
annað séð en þessi fjárfesting Eim-
skips hafi verið ákveðin til þess að
auka völd og áhrif stjómenda fyrir-
tækisins í öðram og óskyldum rekstri,
sem einskonar andsvar við auknum
kaupum Sjóvár-Almennra í Eimskip,
á kostnað hlutafjáreigenda í Eimskip.
Það er óhrekjanleg staðreynd að
ef stjórnendur Eimskips hefðu fjárfest
í ríkisskuldabréfum í stað hlutabréfa
í gegnum Burðarás hf. væm hluthafar
{ Eimskip 1,4 milljarði króna ríkari í
árslok 1993 en I árslok 1990.
Þetta er kjarni málsins og því alls
ekki of mikið fullyrt þegar sagt er
að hlutabréfaviðskipti stjórnenda
Eimskips hafa á síðastliðnum þremur
árum skilað hluthöfum í Eimskip al-
gjörlega óviðunandi arðsemi. I út-
reikningum Morgunblaðsins var tekið
mið af 3ja til 5 ára spariskírteinum
ríkissjóðs vegna þess að fyrir liggja
áreiðanlegar upplýsingar um meðal-
ávöxtun slíkra bréfa og einnig er með
því fyllstu varfærnissjónarmiða gætt.
Fjárfestar meta ávöxtunarkröfu sína
með tilliti til áhættu og má þvi segja
að með því að velja áhættuminnstu
skuldabréfin á markaðnum til saman-
burðar sé matið of lágt. Hlutabréf em
áhættusamari en ríkisskuldabréf og
ættu því fjárfestar að gera mun hærri
ávöxtunarkröfu eins og fram kemur
í athugasemd Hf. Eimskipafélags ís-
lands i Morgunblaðinu þann 16. mars
sl. Félagið segir: „í framtíðinni er
eðlilegt að gera kröfu til þess að arð-
semi eiginfjár í fyrirtækjum sé á bilinu
10-15% eftir skatta.“ í útreikningum
Morgunblaðsins vom notaðir 6,7-8,2%
vextir, sem samsvara 7,4% vöxtum á
ári að meðaltali.
Samanburðartímabil
í athugasemd Eimskips er fengin
sú niðurstaða að arðsemi hlutabréfa í
félaginu hafí verið 14% að meðaltali
sl. 5 ár. Þetta er viðunandi ávöxtun,
en málið verður að skoða í víðara sam-
hengi. Á árinu 1990 verður mikil verð-
hækkun á hlutabréfum því segja má
að þá sé hér að myndast virkur hluta-
bréfamarkaður. Þessi markaðsþróun
er þekkt víða um heim, en þetta gerist
hins vegar alla jafna aðeins einu sinni
við þessar sérstöku aðstæður. Stjóm-
endur Eimskips réðu því ekki einir
hvenær hlutabréfamarkaðurinn opnað-
ist hér á landi og tilurð hans tengist
ekki afkomu félagsins. Þvi er ekki
hægt að deila ávinningi hluthafa yfír
á mörg ár þegar þessara eins skiptis
áhrifa gætir ekki. Tímabilin em ein-
faldlega ekki samanburðarhæf.
Ákveðið var við vinnsiu greinar
Morgunblaðsins að skoða einungis
samanburðarhæf ár og reikna ávöxt-
un hluthafa frá þeim tíma sem telja
má að jafnvægi hafi verið komið á á
hlutabréfamarkaðinum.
Vissulega hafa talsmenn Eimskips
nokkuð til síns máls, þegar þeir segj-
ast líta á hlutabréf sem langtímaíjár-
festingu, en þó er varasamt að alhséfa
um að það sé sjónarmið allra. Það hlýt-
ur að vera fijáls og sjálfstæð ákvörðun
hvers hluthafa um sig hvort hann lítur
á hlutabréf sem langtíma- eða skamm-
tímafjárfestingu. Hlutafjáreign Eim-
skips hefur skilað neikvæðri ávöxtun
síðastliðin 3 ár og útlit er fyrir að arð-
urinn verði harla lítill á þessu ári.
Lítil arðsvon í ár
Bókfært verð hlutafjáreignar Eim-
skips f Flugleiðum var 801 milljón
króna í árslok 1993 og er það um 50%
af hlutafjáreign Eimskips. Ekki verður
greiddur arður af þessum hlutabréfum
í ár og miðað við síðustu opinbem
viðskipti, sem fram fóru 10. mars, er
markaðsverð þessara hlutabréfa 60
milljónum króna lægra en sem nemur
bókfærðu verði í ársreikningi Eim-
skips 1993.
Næst stærsti hluti hlutafjáreignar
Eimskips em hlutabréf íslandsbanka
hf. eða 206 milljónir króna í árslok
1993. Ekki er útlit fyrir að Eimskip
hagnist á þeirri eign sinni í ár, því
samkvæmt fréttum er afkoma ís-
landsbanka slæm á árinu 1993 og
ekki líkur á arðgreiðslum.
Nefna mætti fleiri félög, eins og
Saga Food Ingredients A/S og Al-
menna bókafélagið sem varla hafa
skilað Eimskipafélaginu hagnaði þrátt
fyrir tugmilljóna fjárfestingar í þess-
um félögum. Hluthafar Eimskips
hafa tapað þessu hlutafé.
Niðurstaðan talar sínu máli um
árangur af fjárfestingarstefnu Eim-
skips. Það er rétt að Eimskipafélagið
hagnaðist á mikilli verðhækkun hluta-
bréfa 1990 en á tímabilinu 1991 til
1993 hefur félagið tapað 1,4 milljarði
króna ef miðað er við markaðsverð
bréfanna og ávöxtun borin saman við
3ja-5 ára spariskírteini ríkissjóðs.
Að þvi er varðar athugasemd fé-
lagsins um þann kafla greinarinnar
sem fjallaði um viðurkennd fjármála-
fræði ska! einungis sagt að rökin fyr-
ir því hvers vegna hagkvæmara er
fyrir hluthafa að fjárfesta sjálfir í
hlutafélögum í óskyldum rekstri vora
tíunduð í fréttaskýringunni og hafa
þau rök ekki verið hrakin af Eimskip.
Það er rétt hjá Eimskipafélaginu að
ekki er fullvíst að dulið eigið fé skili
sér við eignasölu og fer mögulegt sölu-
verð eftir aðstæðum við sölu og því
magni sem selt er hveiju sinni. Það
breytir hins vegar ekki því, að yfír 400
milljónir króna vantar upp á, að Eim-
skipafélagið skili ávöxtun á bókfært
eigið fé sem samsvarar meðalútlána-
vöxtum bankanna. Eflaust. má deila
um hvert raunvemlegt dulið eigið fé er
i Eimskip, en við útreikninga Morgun-
blaðsins var eingöngu stuðst við upp-
lýsingar úr ársskýrslum Eimskips um
markaðsverð skipa og hlutaíjáreignar.
Markaðsverð skipa er að sögn félags-
ins áætlað af erlendum skipasölumiðl-
ara og markaðsverð hlutíifjáreignar er
miðað, meðal annars, við upplýsingar
frá Verðbréfaþingi Islands og Opna
tilboðsmarkaðnum.
Ófullnægjandi ávöxtun
Út frá sjónarhóli hluthafa er
frammistaða stjórnenda metin með
hliðsjón af ávöxtun þeirra verðmæta
sem þeim er trúað fyrir. Það er ljóst
samkvæmt ársreikningum Eimskips
að verðmæti eiginfjár er meira en sem
nemur bókfærðu verði. Það er ekki
hægt að fá nákvæma niðurstöðu í því
máli, eðli málsins samkvæmt og þess
vegna var í útreikningum Morgun-
blaðsins eingöngu tekið tillit til upp-
lýsinga frá Eimskipi sjálfu og þær
teknar gildar. Ef tekið er mið af duldu
eigin fé { hlutafjáreign og skipum
Eimskips samkvæmt ársreikningum
félagsins, vantar liðlega 900 milljónir
króna upp á að félagið hefði skilað
ávöxtun sem er sambærileg við meðai-
útlánavexti bankanna.
Ávöxtun eiginfjár Eimskips er
ófullnægjandi, hvor mælikvarðinn
sem notaður er og hvort sem litáð
er á siðustu 1, 2, 3, 4, 5 eða 6 reikn-
ingsár Eimskips.
Höfundur er blaðamaður á
Morgunblaðinu