Morgunblaðið - 29.05.1994, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 29. MAÍ 1994 11
fara til Stokkhólms til að veita verð-
laununum viðtöku af ótta við að
honum yrði ekki leyft að snúa aftur
heim. Ari síðar kom út á Vestur-
löndum rit sem nefnist „Ágúst
1914“ en í henni veltir Solzhenitsyn
fyrir sér ástæðum þess að Rússar
biðu ósigur fyrir sveitum Þjöðverja
í upphafi síðari heimsstyraldarinnar
auk þess sem hann fjallar um hnign-
unarskeið keisarastjórnarinnar í
Rússlandi.
í desembermánuði árið 1973 birt-
ust í París fyrstu kaflarnir úr því
verki Solzhenitsyns sem
sennilega er hans
þekktasta, „Gúlag-eyja-
klasinn“ (Arkhipelag
Gúlag). Þá höfðu þær
fréttir borist frá Sovét-
ríkjunum að KGB hefði
gert eitt handritið upp-
tækt. Bókin kom út á
ensku í þremur bindum
á árunum 1974-1978 og
vakti hún gríðarlega
athygli og kallaði fram
sterk viðbrögð. í þessu
ritverki gerir Solzhenti-
syn grein fyrir vinnu-
búðakerfinu og hvernig
það þróaðist og stækk-
aði í tíð Stalíns en slík
refsivist var einnig við-
tekin í tíð keisaranna
þótt það hafi ekki farið
hátt í gegnum tíðina.
Gúlag-vinnubúðakerfið
(nafnið er til komið úr
TÚssneskri skammstöf-
un) átti eins og flest
annað í valdatíð sové-
skra kommúnista rætur
sínar að rekja til hins
óskoraða valds keisar-
ans yfir lífi _og limum
þegna sinna. í þessu rit-
verki leitast Solzhenits-
yn við að gefa sögulegt
yfirlit yfir þróun Gúlags-
ins frá því í valdaráni kommúnista
árið 1917 og fram yfir daga Stalíns
en hann lést 1953. Bókin er ekki
síst áhrifamikil fyrir þá sök að hún
geymir sögu margra þeirra sem urðu
á vegi Solzhenitsyns í þrælkunar-
búðunum og hurfu þar ýmist eða
sneru aftur bugaðir menn.
„Hann kemur fljótlega
heim aftwr"
Útgáfa Gúlag-eyjaklasans mark-
aði þáttaskil. Á Vesturlöndum þótti
bókin sérlega áhrifamikil og and-
stæðingar sovétkommúnismans
vitnuðu óspart til hennar. Þegar
fyrsta bindi hennar kom út sáu
ráðamenn í Kreml enga ástæðu til
að hlífa skáldmenninu lengur. Þann
11. febrúar 1974 bárust þær fréttir
frá Moskvu að hann hefði öðru sinni
neitað að mæta á fund sovéska rík-
issaksóknarans til yfirheyrslu. Dag-
inn eftir var hann handtekinn. Sam-
kvæmt fréttum AP-fréttastofunnar
ruddust átta öryggislögreglumenn,
þar af sex óeinkennisklæddir, inn á
heimili hans um klukkan 14 að ís-
lenskum tíma. Að sögn Natalíju
Svetlovu, eiginkonu hans, var hon-
um sýnt skjal þar sem fram kom
að lögreglumönnunum væri heimil-
að beita valdi. Hann pakkaði því
nauðsynlegasta niður í tösku og
hvarf á braut með mönnunum. Einn
þeirra sagði við eiginkonuna: „Þetta
er enginn harmleikur. Hann kemur
fljótlega heim aftur.“ Tilraunir
fréttamanna til að afla nánari upp-
lýsinga báru engan árangur, símtöl
þeirra til vina og ættingja skáldsins
voru öll rofin.
Mjög kom á óvart daginn eftir
er skýrt var frá því að Solzhenitsyn
væri á leið frá Moskvu til Vestur-
Þýskalands. Fólkið sem var með
honum í Aeroflot-vélinni sem flutti
hann til Frankfurt vissi ekki að
hann væri um borð en nokkrir far-
þegar sem gjörþekktu kerfið höfðu
tekið eftir óeinkennisklæddum íög-
reglumönnum við fyrsta farrýmið.
Einkabifreið beið skáldsins á flug-
vellinum í Frankfurt og sovéskir
öryggislögreglumenn tryggðu að
enginn óviðkomandi kæmist að vél-
inni. Samt tókst hlaðfreyju einni
að afhenda Solzhenitsyn rauða rós
er hann gekk niður landganginn.
Að sögn AP brosti skáldið þreytu-
lega og kyssti hana á ennið. Hann
vildi lítið tala við fréttamenn, bað
þá um að sýna sér skilning, hann
hefði enn verið í fangelsi fyrr um
morguninn. Fullvíst þykir að það
hafi verið Júrí Andropov, þáverandi
yfirmaður KGB og síðar flokksleið-
togi og pólitískur lærimeistari Mík-
haíls Gorbatsjovs, sem lagði til við
Leoníd Brezhnev að Solzhenitsyn
yrði sendur úr landi. Mun Andropov
hafa vísað til þess er Stalín lét reka
Leon Trotskíj úr landi.
Þann 15.febrúar kom Solzhenits-
yn til Sviss og var ákaft hylltur við
Solzhenitsyn við skólaslit Harvard-háskóla þegar
elsti sonur hans, Jermolai, brautskráðist þaðan.
Alexander Solzh-
enitsyn hefur snúió
aftur til Rússlands
eftir 20 úra útlegó
ú Vesturlöndum
þar sem hann hef-
ur freistaó þess i
hvivetna aó hafa
sem minnst kynni
af vestrænni
menningu
komu sína en tveimur dögum síðar
sagði Aleksei Kosygin þáverandi
forsætisráðherra Sovétríkjanna að
fjölskylda hans væri fijáls ferða
sinna.
Bylgja mótmæla reis á Vestur-
löndum er þær fréttir bárust að
Nóbelsskáldið hefði verið gert út-
lægt. Hér á landi urðu margir til
þess að fordæma þessa ákvörðun
Sovétstjórnarinnar. Mikla athygli
vakti er sovéska sendiráðið í
Reykjavík sá ástæðu til að mót-
mæla ummælum Magnúsar Torfa
Olafssonar, þáverandi menntmála-
ráðherra, um mál Solzhenitsyns í
sjónvarpsþætti. Var þessari fram-
göngu Sovétmanna mótmælt kröft-
uglega m.a. í Morgunblaðinu. Blað-
ið tók síðar undir tillögu tveggja
þingmanna Sjálfstæðisflokksins
þess efnis að Alexander Solzhenits-
yn yrði boðin búseta á íslandi.
Solzhenitsyn veitti Nóbelsverð-
laununum viðtöku í desember 1974
en árið 1975 kom út bók eftir hann
sem nefnist „Lenín í Ziirich:Kafl-
ar“. Árið 1980 sendi hann frá sér
tvö ritverk „Eikin og kálfurinn",
sem fjallar um sovéska bókmennta-
hefð og „Hættan rnikla" en umfjöll-
unarefnið þar er misskilningur
Bandaríkjamanna á rússneskri
menningu og arfleifð. Árið 1989
kom „Agúst 1914“ út í nýrri út-
gáfu og tveimur árum síðar sendi
Solzhenitsyn frá sér íjórða og síð-
asta bindi þessa verks sem nefnist
„Rauða hjólið:Ágúst 1914“.“ Að
þessu verki hefur Solzhenitsyn unn-
ið í útlegðinni og hann telur það
mesta verk sitt, en í því fjallar hann
um aðdraganda og forsendur þess
að bolsjevikkar rændu völdum í
Rússlandi.
Til Bandarikjanna
Eftir að útlegðardómurinn hafði
verið kveðinn upp settist Solzhenits-
yn að í Sviss eins og fyrr sagði en
árið 1976 festi hann kaup á stórri
landareign við bæinn Cavendish í
Vermont-ríki í Bandaríkjunum. Þar
lokaði hann sig af og þótti ýmsum
kaldhæðnislegt að sjá fjölda skilta
í nágrenni eignarinnar þar sem
óviðkomandi var fyrirskipað að hafa
sig á brott. Einhveijir sögðu að
þetta líktist einna helst afgirtum
lendum forréttindastéttarinnar í
Sovétríkjunum.
Bæjarbúar stóðu hins
vegar vörð um skáldið
sitt og vísuðu blaða-
mönnum og öðrum þeim
sem leituðu eftir viðtali
við Solzhenitsyn frá.
„Engar ' upplýsingar
veittar um Solzhenits-
yn,“ stendur enn á skilti
einu í helstu verslun
bæjarins.
Solzhenitsyn talar
litla ensku og hefur
forðast sviðljósið á þeim
20 árum sem liðin eru
frá því KGB sendi hann
í útlegð. Hann hefur ein-
ungis veitt örfá viðtöl
en að öðrum kosti látið
eiginkonu sína, Natalíju,
og syni þeirra þijá, Jer-
molai, Ignat og Stephan,
um að koma sjónarmið-
um hans á framfæri. Því
vakti það athygli í febrú-
armánuði er hann kall-
aði nágranna sína sam-
an og skýrði þeim frá
þeirri ákvörðun sinni að
flytjast til Rússlands.
Þessa ræðu sína flutti
Solzhenitsyn á rúss-
nesku en einn sona hans
þýddi. „Þið hafið sýnt
mér mikinn skilning; þið gátuð fyr-
irgefið mér þann sérkennilega lífs-
máta sem ég valdi mér og stóðuð
meira að segja vörð um einkalíf
mitt. Útlegð er ávallt erfitt hlut-
skipti en ég get ekki ímyndað mér
að ég hefði getað fundið betri stað
en Cavendish í Vermont er ég beið
þess að geta snúið aftur heim,“
sagði Solzhenitsyn m.a. í þessu
ávarpi sínu.
Solzhenitsyn lagði þegar árið
1991 drög að því að flytjast aftur
til Rússlands en þá hafði honum á
ný verið fenginn sovéskur/rúss-
neskur ríkisborgararéttur. Hús fjöl-
skyldunnar í þorpinu Troisije-
Lykovo á bökkum Moskvufljóts hef-
ur verið í byggingu um nokkurt
skeið. Fyrir nokkrum vikum lenti
fjölskyldunni saman við verka-
mennina sem unnu að byggingunni
og hurfu þeir á braut og tóku með
sér byggingarefnið! Ýmislegt breyt-
ist ekki í Rússlandi. Nóbelsskáldið
mun því neyðast til að halda til í
íbúð sem hann hefur fest kaup á í
skarkalanum í miðborg Moskvu þar
til hús íjölskyldunnar verður tilbúið.
Um Magadan til Moskvw
Bið Solzhenitsyns er hins vegar
loks á enda og táknrænt má það
kallast að fyrsti áfangastaðurinn í
Rússlandi var hafnarborgin Magad-
án. Magadan var endapunkturinn á
píslargöngu húndruð þúsunda
manna sem flutt voru þangað vegna
þess að viðkomandi þóttu óæskileg-
ir í fyrirmyndarríkinu. Magadan var
hin raunverulega höfuðborg Gú-
lagsins, þessa ógnarhugtaks sem
Solzhenitsyn ‘ kynnti fyrir íbúum
hins fijálsa heims.
Solzhenitsyn hefur ekki varið ævi
sinni einvörðungu til að beijast
gegn mannhaturskenningum kom-
múnismans en vissulega hefur
minna farið fýrir viðleitni hans til
að skora á hólm lífsskilning og
heimspeki Vesturlandabúa. í fyrir-
lestri sem Alexander Soizhenitsyn
flutti við Harvard-háskóla árið 1978
sagði hann meðal annars: „Ég hef
alla tíð lifað undir kommúnískri
harðstjórn og get borið um það að
þjóðfélag þar sem ekki er nema ein
lögleg viðiniðun er vissulega hræði-
legt. En þjóðfélag sem hefur enga
aðra viðmiðun en hina löglegu er
heldur ekki mönnum bjóðandi."
Síóustu dagar útsölunnar!
Frá 30% afsláttur
af öllum vörum i versluninni.
Allt á aö seljast
Snyrtivöruverslunin Soffía, Hlemmtorgi
Ifl
Störfuðuð þér hjá
Reykjavíkurbæ 1944?
Eigið þér ef til vill í fórum yðar myndir eða
önnur gögn tengd starfinu á þeim tíma?
Vinsamlegast hafið þá samband við Borgar-
skjalasafn Reykjavíkur (sími 632370) eða
Ljósmyndasafn Reykjavíkurborgar
(sími 632530).
IIV.VHJISVÍK
Utivistarparadísm í Iijjds
Veiði, golf, hestaleiga, veitingar, útigrill,
hlöðugrill og tjaldsvæði. Góðar gönguleiðir í
fallegu landslagi sem liggur að sjó. Fjölbreytt
dýra- og fuglalíf. Kynnist náttúrunni í allri
sinni dýrð, komið og finnið fyrir vorinu í sveit-
inni. Aðeins um 40 km frá Reykjavík.
Nánari upplýsingar
í síma 667023.
Flugvallaskattur
forfallagjald: Kr. 3.215,-
Beint flug vikulega kr.
19.900
Flug og hótel í viku kr.
29.900
Nýr góður gistivalkostur í París á góðu
2ja stjörnu hóteli.
3ja stjörnu hótel aðeins kr. 34.900
Öll hótel Heimsferða í París eru sérvalin
Vikuleg flug til Parísar
frá 6. júlí til 31. ágúst.
Takmarkað sætamagn
Austurstræti 17 Sími 624600