Morgunblaðið - 18.11.1994, Page 38

38 FÖSTUDAGUR 18. NÓVEMBER 1994
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ í dag, 18. nóv-
ember, eru liðin
100 ár frá fæðingu
Unu Guðmundsdótt-
ur, frá Sjólyst í
Garði. Hún var
fædd í Skúlhúsum í
Gerðahreppi. Faðir
hennar var Guð-
mundur Jónsson,
sjómaður, fæddur
1845, frá Brunna-
stöðum á Vatns-
leysuströnd. Hann
drukknaði 28. mars
1899, þegar átta
manna fari hvolfdi í lendingu í
Gerðavör í fárviðri, á leið úr
fiskiróðri. Móðir hennar hét
Guðríður Þórðardóttir frá
Syðri-Hömrum í Rangárvalla-
sýslu, fædd 1853, látin í janúar
1895. Eftir lát Guðríðar tók að
sér forstöðu heimilisins Sigur-
laug Bjarnadóttir, ættuð frá
Hjailanesi í Landsveit í Rangár-
vallasýslu. Una og Sigurlaug
voru síðan saman alla tið uns
hús lést, 9. des. 1927, 82 ára að
aldri. Þrjú systkini Unu dóu á
barnsaldri, en þau sem upp kom-
ust voru: Stefán sjómaður og
járnsmiður, bjó lengst af í
Reykjavík, ókvæntur. Æsa, hús-
móðir, gjft Sigurði Þorkelssyni
UNU Guðmundsdóttur verður varla
betur lýst en Guðmundur A. Finn-
bogason gerir í minningargrein um
hana í Morgunblaðinu. Hin langa
ævi hennar Unu er nú liðin tíð, sem
verður vel í minnum höfð hjá öllum
þeim fjölmörgu, nær og fjær er
nutu þeirrar sönnu ánægju að kynn-
ast henni og hennar æviferli. Hún
Una var engin meðalmanneskja
þótt líkamsstærð hennar væri tæp-
ast í meðallagi. Það sem inni bjó
var svo miklu stærra, var sannar-
Iega stór kona. Hún Una hafði í
ríkum mæli fengið í vöggugjöf
marga af þeim bestu kostum sem
mönnum eru gefnir. Mjög góða
greind, frábært minni, dulræna
hæfileika, dyggðuga lífshugsjón og
hlýlegt hjartalag. Úr þessum
guðsgjöfum vann hún Una með
heiðri og sæmd, þann gilda þráð
sem hún gerði að haldreipi þeirrar
vináttu og þeirrar virðingar sem
hún naut í svo ríkum mæli á sinni
löngu lífsævi.
Una var að eðlisfari mjög félags-
lynd kona. Hún sóttist ekki eftir
mannvirðingum á þeim vettvangi,
en þeir sem þekktu hana hvöttu
hana til þátttöku í félagsstörfum í
Garðinum. Þeirra á meðal voru
sæmdarhjónin Einar Magnússon og
Matthildur Finnsdóttir, sem bæði
önnuðust kennslu við Gerðaskóla
og lögðu um langt skeið drjúgan
í Efri-Sjólyst í Garði
og Guðjón, sem
drukknaði um tví-
tugsaldur. Hálfsyst-
ir Unu var Maren
Guðmundsdóttir,
bjó lengi á Framnes-
vegi 7 í Reykjavík.
Una ól upp Stefaniu
Guðríði, f. í Reylqa-
vík 26. júní 1926.
Faðir hennar var
Kristvin Þórðarson,
járnsmiður, ættaður
úr Garðinum. Móðir
hennar hét Rann-
veig Hannesdóttir frá Tandras-
eli í Borgarfirði. Stefanía varð
bráðkvödd 10. ágúst 1953. Una
starfaði mikið að félagsmálum
og stundaði kennslu um áratuga
skeið, en þekktust var hún fyrir
dulræna hæfileika sína, sem
gerðu hana þjóðkunna. Um þá
ritaði Gunnar M. Manúss bókina
Völva Suðurnesja árið 1969, sem
varð metsölubók. Una lést á
Keflavíkurspítala 4. okt. 1978
og var jarðsungin frá Utskála-
kirkju 13. okt. af séra Guð-
mundi Guðmundssyni að við-
stöddu miklu fjölmenni. Una var
jarðsett við hlið Stefaníu fóstur-
dóttur sinnar í Útskálakirkju-
garði.
skerf í menningar og félagslíf
byggðarinnar. Þegar Einar svo
hugðist láta af embætti sem gæslu-
maður bamastúkunnar Siðsemdar,
var leitað til Unu, sem ekki skorað-
ist undan því að annast það hlut-
verk, sem hún gegndi síðan sam-
fleytt í tvo áratugi. Una, sem þá
var nærri fertugu, gekk í stúkuna
sama dag og hún tók við embætti
gæslumanns, eða 26. okt. 1934, en
lét af störfum 11. des. 1954. Þor-
steinn Gíslason, þáverandi skóla-
stjóri, frá Krókvöllum, og seinna
skipstjóri, tók við starfi Unu og
gegndi því í sjö ár, eða þar til hann
flutti til Reykjavíkur, en allan þann
tíma sat Una fundi í stúkunni sem
annar gæslumaður og einnig í fimm
ár eftir að Sigrún Oddsdóttir tók
við _ gæslumannsembættinu.
Á sama fundi og Una var vígð
í embættið, gekk í barnastúkuna
Steinunn Steinsdóttir frá Sólbakka.
Tók hún að sér embætti annars
gæslumanns. Steinunni var margt
til lista lagt, var meðal annars góð-
um tónlistargáfum gædd. Og ásamt
því að taka virkan þátt í starfinu
með Unu, annaðist hún söng og
undirleik á fundunum. Einnig stofn-
aði hún kvartetta og jafnvel kóra
innan stúkunnar, sem lífgaði mjög
upp á félagslífið. Samstarf hennar
og Unu var einkar farsælt og bind-
indishreyfingunni til mikillar efling-
ar. Líkast til hefur merki Reglunnar
aldrei risið hærra í Garðinum, en á
meðan þeirra beggja naut við, sem
varð því miður allt of stutt. Stein-
unn lést í ársbyrjun 1944, langt um
aldur fram og var öllum sem hana
þekktu mikill harmdauði. Skarð
hennar var um tíma ófyllt, sérstak-
lega hvað söng og tónlist snerti,
en maður kemur í manns stað.
Auður Tryggvadóttir gekk til liðs
við Unu og tók að sér þá hlið mála
í barnastúkunni og gegndi því starfi
yfir þijá áratugi, af einstakri alúð.
Gáfur Unu og hæfileikar nutu
sín mjög vel á meðal yngri kynslóð-
arinnar í barnastúkunni: Henni er
það öðrum fremur að þakka hvað
margir bindindismenn eru í Garðin-
um. Auk þess að þjóna markmiði
reglunnar um að afneita tóbaki og
áfengi, reyndi hún ávallt að laða
fram það besta sem í hverri barns-
sál bjó, bæði á stúkufundum og
utan þeirra. Fundir voru mjög þétt
yfir vetrarmánuðina og öllum jafn
mikið tilhlökkunarefni. Una var
glögg á hæfileika hvers og eins og
reyndi að þroska þá og efla í barna-
stúkunni. Dagskrá fundanna var
því að jafnaði mjög fjölbreytt, með
sjálfvöldu efni bamanna, upplestri,
leikþáttum, söng og ýmsum þraut-
um og leikjum. Allt vandlega æft
og undirbúið, annaðhvort heima hjá
flytjendum eða og oftast þá í Sjó-
lystinni hjá Unu, en þangað voru
allir velkomnir til skrafs, ráðagerða
og æfinga. Una taldi aldrei eftir sér
þær stundir sem fóm í að koma til
móts við æsku byggðarlagsins.
Stúkuafmælishátíðirnar voru há-
punktur hins gróskumikla starfs.
Þangað sóttust fullorðnir eftir að
koma, ekki síður en börnin, enda
var það mál manna að vandaðri
dagskrár hafi sjaldan verið á sam-
komum hér, en á meðan Una var
gæslumaður bamastúkunnar.
Mörgum hefur reynst erfítt að
halda bömum við efnið þegar stór
hópur er kominn saman, en þetta
reyndist henni auðvelt, þótt fundina
sæktu allt að því 70-80 börn og
unglingar. Sterkur persónuleiki
hennar og gott skipulag á fundum,
þar sem alltaf var eitthvað fyrir
stafni, hélt börnunum við efnið, al-
veg óþvingað. Sá boðskapur sem
hún flutti börnunum og efnið sem
hún valdi var ávallt mannbætandi,
sem og það efni, sem hún samdi
sjálf, bæði sögur og leikþættir, en
þar var framlag hennar meira en
almennt er vitað. Þættirnir um Pét-
ur litla, Daníel frænda og Salóme
í bæ og sveit voru vel samdir og
yngri kynslóðin kunni sannarlega
að meta þá.
Þótt Una hefði ekki verið lang-
skólagengin, nam hún erlend
tungumál sér til gagns. Hún þýddi
sögur og sagnir úr dönsku, sem
síðan var flutt á stúkufundunum.
Leikþáttunum stjórnaði hún oftast
sjálf og fyrir kom að hún brá sér
á leiksviðið, en ekki nema því að-
eins að mikið lægi við, eins og á
Skilafrest-
ur vegna
minningar
greina
Eigi minningargrein að birtast
á útfarardegi (eða í sunnu-
dagsblaði ef útför er á mánu-
degi), er skilafrestur sem hér
segir: í sunnudags- og þriðju-
dagsblað þarf grein að berast
fyrir hádegi á föstudag. í mið-
vikudags-, fimmtudags-,
föstudags- og laugardagsblað
þarf greinin að berast fyrir
hádegi tveimur virkum dögum
fyrir birtingardag. Berist grein
eftir að skilafrestur er útrunn-
inn eða eftir að útför hefur
farið fram, er ekki unnt að
lofa ákveðnum birtingardegi.
50 ára afmæli barnastúkunnar,
þegar Sigurður Jóhannesson
(seinna í Leikfélagi Kópavogs)
veiktist daginn fyrir afmælið, en
hann átti að leika litla Pétur. Nú
voru góð ráð dýr, en Una gekk í
hlutverkið við mikinn fögnuð hátíð-
argesta. Lét meira að segja hafa
sig í að syngja, sem var ekki henn-
ar sterka hlið. Mér er líka ávallt
minnisstæð ein vísan sem hún söng,
en hún talar sínu máli um hvað hún
gat ort skemmtilega, en með þá
hæfileika fór hún fremur dult. Vís-
an sem Pési litli söng var svona:
Ég syng nú þetta litla ljóð
og lag sem ég hef búið.
Frissi, ég hef falleg hljóð,
en fínnst þér lagið snúið.
Þegar Una tók við gæslumanns-
starfinu af Einari Magnússyni vakti
ræða hennar mikla athygli. Fram
til þess tíma hafði hún lítið látið
að sér kveða í málflutningi á
mannamótum, en þama flutti hún
leiftrandi ræðu, sem hreif fundar-
menn og það án þess að hafa einn
staf skrifaðan til að styðjast við.
Alla tíð talaði hún blaðalaust og
alltaf var eftir orðum hennar tekið,
enda sanngjörn og réttsýn, leitandi
þess góða í þessum heimi. Mál
hennar var meitlað, röddin mild og
skýr. Aldrei hækkaði Una röddina,
nema ef henni fannst á lítilmagnann
hallað. Ekki vildi Una þakka sér
þau ítök sem barnastúkan átti með-
al ungdómsins í Garðinum, heldur
væri æskan það góð að upplagi að
vandalítið væri að starfa með henni.
En bindindishreyfíngin var ekki
eina félagið sem naut krafta Unu.
Hún var ein af stofnendum kvenna-
deildar slysavamafélagsins í Garð-
inum og ritari þess í aldarfjórðung,
eða frá stofndeginum 10. mars
1934 til 14. jan. 1959, að hún baðst
undan endurkosningu. Fundargerð-
irnar bera með sér fallega rithönd
Unu og gott vald á móðurmálinu.
Una vildi veg deildarinnar sem
mestan svo að hún gæti forðað
mönnum frá slysum og dauða. Una
kvað mega rekja áhuga sinn til
þess atviks sem gerðist í Gerðavör-
inni þegar faðir hennar sem var á
áraskipi, sem fórst þar í lendingu.
Skipveijana rak fljótt á land, en
enginn kunni þá neinar lífgunarað-
ferðir, sem líklega hefðu getað
bjargað þeim.
Af öðrum félasstörfum Unu má
nefna framlag hennar til leiklistar
í byggðarlaginu. Auk þess sem áður
er getið um starf hennar í barna-
stúkunni stjórnaði hún hópi áhuga-
fólks um leiklist, sem hún gaf nafn-
ið Litla leikfélagið. Voru það ung-
menni sem tekið höfðu ástfóstri við
Thalíu í stúkunni, en vildu gjarnan
halda áfram eftir að bemskudögun-
um lauk. Hópurinn hélt saman í
nokkur ár, eða þar til hann dreifð-
ist, eftir því sem skyldur lífsins
kölluðu menn vítt og breitt. Upp-
færslumar báru með sér vandað
yfírbragð enda var leiklist Unu
mjög eðlislæg, eða öllu heldur með-
fæddir hæfíleikar. Nafn félagsins
sem starfað hefur allt fram undir
þetta, Litla leikfélagið, er fengið frá
Unu. Mest starfaði Una með Litla
leikfélaginu efir .lát Stefaníu. Sjálf
sagði Una að samneytið við unga
fólkið hafi hjálpað henni mest við
að yfirstíga harminn.
Una var kona mjög víðlesin og
bjó yfir miklum fróðleik, sem hún
miðlaði öðmm af. Hún skildi gildi
prentaðs máls og henni fannst stóm
bókasafni sínu best borgið í eigu
íbúanna og það er nú uppistaðan í
bókasafni Gerðahrepps. En Una
hafði haft fleiri bækur í návist sinni
en sínar eigin. Bókasafn Ung-
mennafélagsins Garðars var til húsa
hjá Unu í marga áratugi, á risloft-
inu. Það er nú liðin tíð. Eftir lát
hennar stóð húsið autt um sinn.
Menn vonuðu að það yrði varðveitt
til minningar um hana og sem minj-
ar um byggingarmáta Garðmanna
um aldamótin. Ekki varð mönnum
að þeirri ósk sinni, en þegar til stóð
að rífa það, keypti Baldvin Njálsson
húsið og heldur því að mestu í sinni
gömlu mynd.
Til handa var Una engu síðri en
hugans. Gat saumað hvaða flík sem
t
Elskulegur eiginmaður minn og faðir okkar,
BALDUR EIRÍKSSON
frá Dvergsstöðum,
lóst á hjúkrunarheimilinu Seli þann 16. nóvember.
Jarðarförin verður auglýst síðar.
Laufey Stefánsdóttir
og börn.
t
Ástkær eiginkona mín, móðir okkar,
tengdamóðir og amma,
MARGRÉT AGNES
HELGADÓTTIR,
Tjarnargötu 29,
Keflavík,
lést á heimili sínu fimmtudaginn
17. nóvember.
Benedikt Jónsson,
Jón Benediktsson, Bjarnhildur H. Lárusdóttir,
Margrét Þóra Benediktsdóttir, Hermann Th. Ólafsson,
Svanhildur Sigurgeirsdóttir,
barnabörn og barnabarnabörn.
UNA GUÐMUNDSDÓTTIR
var. Handbragð hennar bar ávallt
vitni um mikla lagni. Hún átti hár-
klippur og snyrti margan kollinn á
meðan ferðir til löggiltra hárskera
voru fáfarnar. Hún bjó iðulega um
sár manna í læknisleysinu. Fáir
báru meiri virðingu fyrir öllu lífi
en Una. Börn og unglingar komu
oft með særða fugla til hennar. Hún
hlúði að þeim og hjúkraði, oftast
með þeim árangri að eftir fáa daga
flugu þeir alheilbrigðir út í náttúr-
una. Það var gleðileg sjón fyrir Unu
og ekki laust við að tár blikuðu á
hvörmum hennar.
Una var góðum námsgáfum
gædd og hún var aðeins 16 ára,
þegar hún fór að kenna börnum,
einkum þeim sem voru undir skóla-
skyldualdri, sem þá var miðaður við
10 ár. Auk þess var komið með til
hennar börn sem áttu bágt með að
læra í skólanum. Þennan sérskóla
annaðist hún í 20 ár. Una stundaði
einnig algenga vinnu, heyskap,
fískþurrkun og pökkun á meðan
henni entust kraftar. Hún gekk þó
aldrei heil til skógar eftir byltu sem
hún fékk barn að aldri, - féll úr
rólu og meiddist illa í baki.
„Þekkirðu manneskju í Garðinum
sem Una heitir?“ spurði læknir einn
undirritaðan. Varlega var farið í
svarið, því ekki var gott að greina
hveiju læknirinn var að leita eftir.
„Þetta er mjög merkileg mann-
eskja,“ bætti hann við „því til mín
hefur komið fólk frá henni með
sjúkdómsgreiningar og þær hafa
aldrei brugðist. Síðan hef ég skoðað
mín fræði í nýju ljósi og afneita því
ekki lengur með öllu sem nefnt er
huldulækningar“. Við þessa setn-
ingu losnaði svolítið um málbeinið
á þeim sem spurður var, enda verið
heimagangur hjá Unu frá blautu
bamsbeini og efaðist ekki um dul-
ræna hæfileika hennar, því sannari
og fölskvalausari persóna væri
vandfundin. Síðan voru rakin nokk-
ur atvik og þar á meðal eitt sem
tengdist 75 ára afmæli hennar.
Nokkrum dögum fyrir það var
handriti að viðtali við Unu skilað
heim til Jóns Birgis Péturssonar,
fréttastjóra Vísis, þar sem hann lá
í rúminu og gat sig lítið hreyft
vegna bakveiki. Eftir að hafa lesið
handritið sagði hann: „Hvernig
væri að hún reyndi að hjálpa mér?“
Höfundur handrits fór rakleitt til
Unu, sem bað um nafn og heimilis-
fang og lofaði að gera sitt besta.
Um morguninn þegar hringt var til
Jóns, var hann farinn í vinnuna,
stálsleginn. Kvalirnar hurfu allt í
einu um nóttina og bakveiki hefur
ekki þjáð hann síðan, að því best
er vitað.
Fleiri dæmi mætti nefna, en þessi
þáttur í persónuleika Unu, sá dul-
ræni, er sá merkasti, eins og reynd-
ar má lesa í bókinni Völva Suður-
nesja, sem Gunnar M. Magnúss rit-
aði. Einnig geta þau hundruð
manna sem Una veitti hjálp, vitnað
um hæfíleika hennar á þessu sviði.
Þess vegna var oft gestkvæmt á
heimili hennar, sérstaklega hin
seinni ár og oft hringdi síminn. Hún
lét það ekki á sig fá.' Reyndi að
hjálpa öllum með aðstoð framandi
afla. Hjá Unu var ekkert kynslóða-
bil. I hús hennar voru allir jafn
velkomnir, - háir sem lágir. Segja
má að eitt mesta lán hennar hafi
verið góðir nágrannar, sem oft voru
henni innan handar þegar á þurfti
að halda og hún sagðist aldrei geta
fullþakkað þeim fyrir alla aðstoðina
og tiltók þá Erling Eyland og Guð-
rúnu Gísladóttur, Finnboga Bjarna-
son og Málmfríði Jóhannsdóttur,
og Hrein Guðbjartsson og Margréti
Sæbjörnsdóttur.
Una vann sér traust og virðingu
allra þeirra sem henni kynntust og
ævilanga vináttu sýndu henni böm-
in sem störfuðu með henni í barna-
stúkunni. Segja má að um tíma
hafí öll börn í Garðinum frá 7-14
ára verið börn hennar, á meðan hún
var gæslumaður stúkunnar. Hin
seinni ár hijáði sykursýki Unu og
dvaldi hún því oft á sjúkrahúsum.
Um sinn dvaldist hún á Garðvangi
eða þar til hún lést. Una markaði
djúp spor í menningarlíf Gerða-
hrepps, sem seint mun fenna í.
Magnús Gíslason.