Morgunblaðið - 27.11.1994, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Umbótasinnar og
harðlínumenn
- eða hvernig ekki á að hugsa um stjórnmál Rússlands

BAKSVIÐ
Umbótasinnar og harðlínumenn, þessi ein-
; falda tvískipting hefur aldrei fyllilega dugað
til að skýra pólitísk umbrot í Rússlandi, að
mati Jóns Olafssonar, og síst af öllu núna,
tæpu ári eftir að fyrstu lýðræðislegu þing-
kosningamar vom haldnar þar í landi.
ALVEG frá því að fyrst
fór að bera á missætti
frammámanna í so-
véskum stjómmálum
og andstöðu við umbætur Míkha-
íls Gorbatsjovs, hafa fjölmiðlar á
Vesturlöndum dregið upp afar ein-
falda mynd af ólíkum sjónarmið-
um þar eystra. Gobatsjov og
stuðningsmenn hans vom kallaðir
umbótasinnar, en andstæðingar
þeirra harðlinumenn. Umbóta-
sinnarnir vildu losa tök kommún-
istaflokksins á þjóðfélaginu og
vom í grófum dráttum taldir fylgja
lýðræði í vestrænni mynd, einka-
væðingu og þjóðfrelsi. Harðlínu-
mennirnir vom hinsvegar fram-
verðir flokksins, vörðu miðstýr-
ingu efnahagslífsins og andvígir
hverskyns breytingum í átt að
auknu sjálfstæði héraða og lýð-
velda Sovétríkjanna.
Eftir að Sovétríkin hmndu var
þessi skilningur á gmndvallarlög-
málum stjórnmálanna ------------
færður yfir á Rússland.
Nú var Jeltsín fulltrúi
umbótaaflanna en and-
stæðingar hans taldir
harðlínumenn. Fyrst
var það rússneska þingið, sem á
endanum vaf Ieyst upp með valdi,
svo stjórnarandstæðingar í Dú-
munni sem kosið var til í desem-
ber á síðasta ári. Það er stundum
eins og menn haldi að frá 1985
hafi leiðtogarnir, fyrst Gorbatsjov
IMýir valda-
hópar hafa
komið f ram
og svo Jeltsín, barist fyrir umbót-
um en sætt sífelldum tmflunum
og kárínum af alls konar harðlínu-
hyski sem neyti allra bragða til
að koma í veg fýrir heilbrigða
þróun lýðræðis í Rússlandi.
Einföldun
Þessi einfalda tvískipting hefur
aldrei fyllilega dugað til að skýra
pólitísk umbrot í Rússlandi og síst
af öllu núna. í fyrsta lagi lýsir hún
hugmyndafræðilegum ágreiningi
sem er fyrir löngu hættur að
skipta nokkru máli. í öðm lagi
lýsir hún stríði forréttindastéttar
við að halda stöðu sinni en því er
löngu lokið (reyndar með fullum
sigri forréttindastéttarinnar). En
það er alveg sama hvað stjórnmál-
in verða flókin í Rússlandi, ennþá
sér maður hvað eftir annað að
tviskiptingin gamalgróna er í
margra augum endanlegur sann-
leikur um hver er góður og hver
vondur á vettvangi rúss-
neskra stjórnmála.
Það sem skiptir máli,
í Rússlandi eins og ann-
arsstaðar, þegar reynt
er að meta fiokka og
hreyfingar með pólitísk markmið,
er hvaðan styrkur þeirra er feng-
inn. Á meðan Kommúnistaflokkur
Sovétríkjanna var við lýði grund-
vallaðist staða ólíkra hreyfinga
með einum eða öðmm hætti á
stofnunum hans. Sá sem hafði
ELDRI borgarar fyrir framan Hvíta húsið í Moskvu.
flokksapparatið á sínu valdi, hvort
sem það var í einu héraði eða á
stærri vísu, var í sterkri stöðu.
Þetta gilti um alla jafnt. Alveg
fram að valdaráninu 1991 var
útilokað að komast til áhrifa nenla
að hafa einhver ítök í flokknum
og stofnunum hans. Ríki og flokk-
ur vom svo samofin heild, að það
var óhugsandi að annað væri án
hins. Gorbatsjov endurheimti aldr-
ei völdin sem var rænt af honum
á ágúst 1991, vegna þess að án
flokksins var hann eins og höfuð
án líkama.
Forsetinn náði
miðstjórnarapparatinu
Eftir að kommúnistaflokkurinn
var lagður niður tvístraðist allt
valdakerfið í Rússlandi. Menn
réyndu eftir mætti að grípa það
sem hendi var næst., Jeltsín tókst
til dæmis að stómm hluta að ná
miðstjórnarapparati flokksins
undir forsetaembættið (reyndar
með svo góðum árangri að nú mun
forsetaembættið hafa fleiri starfs-
menn en nokkum tímann störfuðu
á vegum miðstjórnar kommúnista-
flokksins) og valdsmenn í héruð-
um reyndu að tryggja sér eignir,
starfslið og ítök sem flokksstjórnir
höfðu áður haft. Sumum tókst
þetta miður, öðrum skár, en það
sem mestu skiptir er að árangur-
inn fór ekkert eftir því hvað stefnu
menn aðhylltust, eða hvort þeir
vom samkvæmt vestrænum skil-
greiningum harðlínumenn eða
umbótasinnar, heldur einhverju
allt öðru.
Líkara bandarísku
þingræði
En nú eru liðin þijú ár frá valda-
ráninu fræga og á þeim tíma hef-
ur net flokksins verið að smá-
slitna. Nýir valdahópar hafa kom-
ið fram á sjónarsviðið. Stjórnendur
iðnfyrirtækja sköpuðu sér fljótt
sérstöðu, frammámenn í landbún-
aði, forstjórar í olíu- og ga-
svinnslu, nýríkir veðmangarar,
forstjórar fjármögnunarfyrirtækja
og svo má áfram telja. í kosning-
unum í fyrra sóttu flokkar stuðn-
ing sinn fyrst og fremst ---=—
til hagsmunahópa af
þessu tagi og eftir að
Dúman fór að starfa í
byijun þessa árs, hefur
hvað eftir annað sýnt sig
að þrýstihóparnir geta haft úr-
slitaáhrif á ákvarðanir hennar.
Þrýstihópalýðræði er velþekkt
fyrirbæri á Vesturlöndum, best
auðvitað í Bandaríkjunum þar sem
það er kjarni þingræðisins. í Rúss-
landi er það í mótun, en miðað
við reynsluna af starfi Dúmunnar
þetta ár, er ekki fráleitt að ímynda
sér að þingræði í Rússlandi eigi
að þessu leyti eftir að svipa meir
til bandarísks þingræðis en evr-
ópsks. En það er fleira sem minnir
á Bandaríkin í Rússlandi.
Kosningarnar í fyrra sýndu
furðu skýra skiptingu fijálslyndra
og íhaldssamra eftir héruðum.
Þannig höfðu fijálslyndir flokkar
áberandi mest fylgi í Moskvu og
Pétursborg og í nyrstu og aust-
ustu héruðum Rússlands, en
Kommúnistaflokkurinn og
Bændaflokkurinn í suðurhéruðum
landsins, í Norður-Kákaus og Mið-
og Vestur-Síberíu. Og það sem
kannski er merkilegast við þessa
skiptingu er að hún er óháð sjálf-
stæðistilburðum einstakra héraða
og sjálfstjórnarlýðvelda. Með öðr-
um orðum: fólk kaus frekar í sam-
ræmi við stefnu flokka í efnahags-
málum heldur en stefnu þeirra um
skiptingu valdanna á milli héraða
og ríkis.
Þessi staðreynd hefur horfið í
skuggann af áhyggjum manna um
að þjóðrembingsmenn séu í upp-
sveiflu í Rússlandi og kunni að
taka þar völdin. Fylgi Zhír-
ínovskíjs er hinsvegar ekki hægt
að fella að þessari mynd. Flokkur
hans fékk mest fylgi í kosningum
af listum flokka á landsvísu, en
stóð sig afar illa í kosningum um
einstaka frambjóðendur. Þetta
kann að styrkja þá skoðun að fáir
hafi kosið flokk Zhírínovskíjs í
alvöru, og fylgi hans segi því
kannski fátt um eiginlegar skoð-
anir fólks.
Þetta hárfína jafnvægi á milli
þrýstihóps og fylgiS við ólíkar að-
ferðir í efnahagsmáium á eftir að
móta rússnesk stjórnmál um
næstu framtíð, svo framarlega
sem valdabaráttan fer ekki úr
böndunum. Það er þessvegna ólík-
legt að nokkru breyti sem heitið
getur þótt kosinn verði nýr forseti
eða nýtt þing. Á meðan flokkar
treysta á stuðning í ákveðnum
geirum atvinnulífsins og á fylgi
ákveðinna héraða frekar en ann-
arra, á öll stjórnarstefna eftir að
markast af málamiðlunum.
Að afneita tilvist harðlínu-
manna í Rússlandi er samt auðvit-
að fásinna. Harðlínumenn eru til
---*------------ og þeir geta vel risið
Þróuníáttað upp'og sagt að nú sé
þrýstihópa- mælirinn fullur. Þeir
lýðræðl? sitja ekki á þingi.
á þingi. Þeir
bera nafnbætur mar-
skálka og generála og
stjórna rússneska hernum. Þeir
hafa verið að láta æ skýrar í ljós
á síðustu vikum að þeim fínnist
herinn hafa orðið útundan og slíkt
sé ekki hægt að þola lengur. En
það er víst bara hægt að vona að
þeir grípa ekki til sinna ráða.
Öreigaarfur
á uppboði
Bonn. The Daily Telegraph.
SÉRSMÍÐAÐUR Range Rover fyrir
rúmar 20 millj. kr. og Daimler Benz
á tæpar niu milljónir voru meðal
1.000 muna úr dánarbúi Erichs
heitins Honeckers, einræðisherra í
Austur-Þýskalandi, sem voru boðnir
upp í Hamborg á föstudag. Gefa
þeir nokkra hugmynd um líf foringj-
anna i öreigarikjum kommúnismans
áður fyrr.
Bílana notaði Honecker á veiði-
ferðum sínum og eru þeir útbúnir
í samræmi við það. Að öðru leyti
eru flestir munirnir dæmigerð sov-
étframleiðsla, bijóst- og borðstyttur
af Lenín og Marx, austur-þýskir
fánar og þvílík kynstur af orðum
og heiðursmerkjum, að ekki fer á
milli mála að Honecker var ein af
helstu hetjum kommúnismans.
Búist var við, að árituð mynd af
Nasser heitnum, forseta Egypta-
lands, seldist á 50.000 kr. og 34.000
kr. voru settar á vindlingaöskju úr
silfri, sem Honecker fékk fyrir sinn
þátt í að „siðmennta" Síberíu.
Reuter
Friðarganga í Mogadishu
HUNDRUÐ Sómala frá norður- í landinu. Embættismenn Sam-
hluta Mogadishu, höfuðborg einuðu þjóðanna óttast að fari
Sómalíu, á göngu þar sem þeir þeir úr borginni blossi þar upp
kröfðust friðar og þjóðarsáttar bardagar að nýju.
Demókratar óánægðir með Clinton
Ihuga að skípta
um forsetaefni
Washington. The Daily Telegraph.
ATKVÆÐAMIKLIR demókratar
ihuga nú alvarlega hvort einhver
annar en Bill Clinton Bandaríkjafor-
seti eigi að verða frambjóðandi
þeirra í næstu forsetakosningum
þar sem ljóst þykir að hann nái
ekki endurkjöri.
Clinton er kennt uœ ósigur demó-
krata í kosningunum fyrir tæpum
þrem vikum og margir þeirra, eink-
um þeir sem töpuðu þingsætum síi\-
um, efast um að forsetanum se
stætt á því að bjóða sig fram að
nýju. Margir þeirra sem Clinton
fékk til liðs við sig í Hvíta húsið
úr háskólum og einkafyrirtækjum
eru nú þegar farnir að leita að nýrri
atvinnu, sannfærðir um að hann
nái ekki endurkiöri.
„Ég veit ekki um einn einasta
demókrata sem kjörinn hefur verið
í opinbert embætti sem ekki er þess
mjög fýsandi að Clinton sækjist
ekki eftir endurkjöri," sagði Ted
Van Dyk, atkvæðamikill demókrati
í Washington. „A1 Gore tæki örugg-
lega við af honum sem forsetaefni.“
Margir líta svo á að varaforsetinn
væri vel að því kominn að verða
frambjóðandi demókrata ef Clinton
drægi sig til baka. Hann gæti hins
vegar ekki boðið sig fram gegn
forsetanum án þess að verða sakað-
ur um óhollustu.
Ennfremur er talað um öldunga-
deildarþingmanninn Bob Kerrey frá
Nebraska sem hugsanlegan fram-
bjóðanda.