Morgunblaðið - 28.12.1994, Blaðsíða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 28. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Nýting á skelfiski -
þörf á auknum rannsóknum
í ÞVÍ ástandi sem
er ríkjandi í þjóðfélag-
inu í dag, vaknar áhugi
víða um land að hefja
nýtingu á skelfiski af
ýmsum gerðum. Með
skelfiski er átt við lin-
dýr með skel, einkum
samlokur. Nýting skel-
fisks hérlendis hefur
hingað til takmarkast
við eina tegund sam-
loka, það er hörpudi-
skinn. Erlendis,
vestanhafs og austan,
er gömul og rík hefð
fyrir veiðum, vinnslu
og neyslu á hinum
ýmsu tegundum og er
þessi atvinnugrein þar með ýmsu
sniði. Hér er átt við, að sumar skel-
fisktegundir verða ekki nýttar nema
með stóratvinnurekstri en aðrar
tegundir eru veiddar og unnar af
einstaklingum eða smáfyrirtækjum.
Sú starfsemi sem íslendingar
þekkja er eingöngu af stærri gerð-
inni og er skelfiskurinn seldur fryst-
ur á markaði. Erlendis er verulegur
hluti skelfisks seldur lifandi á mörk-
uðum og oft fyrir hátt verð.
Vandamál samfara
nýtingu skelfisks
Samfara nýtingu á skelfiski
koma upp ýmis ný vandamál sem
ekki eiga við, þegar um nýtingu
annarra sjávarlífvera er að ræða.
í mörgum tilfellum er skelfiskur
seldur lifandi á markaði. Þar sem
hann er mun viðkvæmari og vand-
meðfarnari en annar fiskur skapast
vandamál varðandi flutninga og
geymslu.
Skelfískeitrun af völdum svifþör-
unga í sjó er algengt fyrirbæri um
allan heim og víða árviss viðburð-
ur. Eiturefni svifþörunga, sem hér
um ræðir, virðast í
fæstum tilfellum hafa
áhrif ' á skelfiskinn
sjálfan en geta haft
margvísleg áhrif á
neytendur. Eitranir er,
stafa af neyslu á ei-
truðum skelfíski eru
ekki óalgengar í heim-
inum í dag, en þeirra
verður aðeins vart í
þeim tilfellum þar sem
alls innmatar skelja er
neytt, þar með talið
þarms og maga, eins
og t.d. í kræklingi. í
þeim tilfellum þar sem
aðeins samdráttarvöð-
vinn er nýttur, eins og
í hörpudiski, er engin hætta á skelfi-
skeitrun hjá neytendum, þar sem
eitrið safnast ekki í vöðvann. Með
aukinni skelfiskneyslu og þar með
auknu eldi í sjó og veiðum á skel-
físki, koma vandamál skelfiskeitr-
ana meira fram i dagsljósið og kröf-
ur eru hertar um aukið eftirlit á
umræddum hafsvæðum.
Skelfiskeitrun,
hvað veldur henni?
Aðalfæða samloka eru svifþör-
ungar, sem dýrin sía úr sjónum
með hjálp tálknanna. Svifþörungar
eru örsmáar lífverur sem aðeins
sjást í smásjá en samsetning þeirra
í sjónum er mismunandi frá einum
stað til annars og eftir árstímum.
í sjónum kringum ísland kveður
lang mest af þrem hópum svifþör-
unga, það er kísilþörungum (Bacill-
ariophyceae), skoruþörungum (Din-
ophyceae) og kalksvifþörungum
(Haptocphyceae) en auk þessara
flokka eru margir aðrir til staðar
sem minna kveður að. Fyrst á vorin
eru kísilþörungar ríkjandi en þegar
líða fer á vorið og með sumrinu
eykst fjöldi skoruþörunga og sum-
staðar kalksvifþörunga og getur
fjöldi þeirra orðið verulegur yfír
sumarið. Þegar fjöldi svifþörunga í
sjónum er orðinn mikill er talað um
blóma þeirra og getur sjórinn litast
af þeirta völdum. Mismunandi svif-
þörungategundir eru misgóð fæða
fyrir skelfískinn, bæði með tilliti til
næringar og ekki síður með tilliti
til eitrunar sem getur leitt af nokkr-
um svifþörungategundum. Blómi
svifþörunga í sjónum þýðir aukin
fæða fyrir skelfiskinn. Ef um blóma
eitraðra tegunda er að ræða, sem
aðeins á sér stað við ákveðin um-
hverfisskilyrði, getur skapast hætta
á svæðinu þar sem „eitraðar" svif-
þörungategundir geta valdið miklu
tjóni bæði í skelfiskeldi og í náttúru-
legum stofnum sem veiddir eru til
manneldis. Þekktar eru um 80 teg-
undir eitraðra sjávarsvifþörunga í
heiminum og tilheyra flestar þeirra
skoruþörungum. Til skoruþörunga
telst annars mikill fjöldi tegunda
(um 1.200 alls) sem er mikilvægur
hluti svifþörungaflórunnar í hafinu
og góð’íæða fyrir skelfiskinn.
Helstu skelfískeitranir eru
þrennskonar:
1. DSP-eitrun sem veldur niður-
gangi (Diarrþeic Shellfish Poisoning).
2. PSP-eitrun sem veldur lömun
(Paralytic Shellfísh Poisoning).
3. ASP-eitrun sem veldur minn-
isleysi (Amnesic Shellfísh Poisoning).
Þtjár tegundir skoruþörunga sem
geta valdið DSP eitrun hafa fundist
við ísland og tvær tegundir sem
valdið geta PSP eitrunum. ASP eitr-
unar varð fyrst vart í Kanada 1987.
ASP eitrun hefur verið rakin til
þriggja kísilþörunga sömu ættar og
eru tvær þeirra algengar í sjónum
við ísland og finnast oft í gifurleg-
ur magni, en ekki er vitað um skað-
semi af völdum þeirra hér. Óvíst
Með aukinni skelfisk-
neyslu, segir Guðrún
G. Þórarinsdóttir,
koma vandamál
skelfiskeitrana meira
fram í dagsljósið.
er við hvaða aðstæður þörungarnir
mynda ASP eitrið eða hvort það
myndist yfírleitt í þessum tegund-
um hér við land.
Hversu langan tíma skelfískurinn
er eitraður eftir að blómi er genginn
um garð, fer eftir því um hverskon-
ar eitrun er að ræða, tegundum
skelfisks og magni fæðu í sjónum.
Skelfiskur hreinsar sig af PSP eitr-
un á nokkrum vikum en DSP eitrun
á lengri tíma, jafnvel mánuðum.
Sú regla er viðhöfð erlendis að
svæðum þar sem skelfiskeitrun hef-
ur komið upp er haldið lokuðum í
1-2 vikur eftir að skelfískur hefur
mælst ómengaður. Af þeim skel-
fisktegundum sem rannsakaðar
hafa verið með tilliti til af eitrunar
er kræklingur fljótastur að hreinsa
sig en ostrur þurfa lengsta tímann.
Því meira sem skelfiskur hefur að
éta þeim mun fljótari er hann að
hreinsa sig af eiturefnunum.
Er ástæða til að óttast eitranir
í íslenskum skelfiski?
Eins og fram hefur komið hafa
nokkrar tegundir eitraðra svifþör-
unga fundist hér við land en lítið
orðið vart við eitranir af þeirra völd-
um. Sérstök skilyrði í sjónum eins
og endurnýjun næringarefna og
lagskipting í kjölfarið geta valdið
„blóma“ þessara tegunda, en blóm-
Guðrún G.
Þórarinsdóttir
inn er óreglulegur og þarf ekki að
vera árviss þó viðkomandi tegundir
finnist á svæðinu.
Með auknu eldi og nýtingu stað-
bundinna stofna í sjó hafa þörunga-
rannsóknir á ákveðnum hafsvæðum
aukist og niðurstöður hafa leitt í
ljós að á vissum árstímum geta ein-
staka eiturþörungategundir náð að
fjölga sér það mikið, að hætta staf-
ar af. Hversu margir eiturþörungar
þurfa að vera í hveijum lítra af sjó
til að hættuástand skapist er mis-
munandi eftir tegundum þörung-
anna og hvort aðra fæðu er jafn-
framt að hafa samtímis fyrir skel-
fískinn. Eiturefnamælingar í skel-
fiski við ísland hafa sýnt fram á
eitrun af völdum svifþörunga, þó
að slík tilfelli séu enn afar fá. Full
ástæða er því að vera á verði gegn
þeirri hættu sem getur skapast á
skelfískmiðum við Island af völdum
eitraðra svifþörunga, þó að hættan
í dag virðist vera minni en víða
annarsstaðar í heiminum. Með auk-
inni mengun í sjónum, skqlp og fl.
getur möguleiki á blóma eitraðra
svifþörungategunda í sjónum auk-
ist, þar sem efnin sem berast í sjó-
inn eru í mörgum tilfellum þau
næringarefni sem þörunginn vantar
til að geta fjölgað sér.
Framtí ðarhorfur
Rannsóknir á vegum Hafrann-
sóknastofnunar hafa leitt í ljós að
ónýttar auðlindir er að finna í kring-
um ísland. Þar er um að ræða kúf-
skel, krækling, öðu og jafnvel fleiri
tegundir. Samfara nýtingu þessara
tegunda fylgja áðurnefnd vandamál
sem taka verður á í byrjun svo
hægt sé að ábyrgjast fyrsta flokks
afurð á markaði.
Nýting skelfisks kallar á auknar
rannsóknir á veiðum, vinnslu, flutn-
ingi og geymslu afurðanna og síð-
ast en ekki síst á heilnæmisrann-
sóknir skelfiskmiða, sem markaðir
erlendis krefjast í auknum mæli.
Með heilnæmisrannsóknum er átt
við rannsóknir á svifþörungateg-
undum á veiðisvæðum og eiturefna-
mælingar í skelfisknum.
Höfundur er sjávarlíffræðingur á
Hafrannsóknnstofnun.
Greiðsluvandi heimilanna
Sívaxandi samfélags vandi
SÍVAXANDI og
aukinn greiðsluvandi
heimila er orðinn að
alvarlegu samfélags-
vandamáli.
Það er bæði mikil-
vægt og áríðandi að
stjórnvöld og stjóm-
málamenn þ.e. bæði
þingmenn og sveit-
arstjómarmenn grípi
inn í og reyni að snúa
þróuninni við - bæði
með forvamaraðgerð-
um og úrbótaaðgerð-
um á því ástandi sem
þegar hefur skapast.
Aukinn greiðslu-
vandi heimilanna er ekki séríslenskt
fyrirbæri. Þróunin hefur orðið með
svipuðum hætti í nágrannalöndum
okkar. Þar hafa menn þegar hafist
handa um aðgerðir til hjálpar. Hér-
lendis emm við aðeins á eftir og á
því þarf að verða bráð bót. Hér á
eftir verður, til fróðleiks, vísað tíl
viðleitni Norðmanna til að stemma
stigu við vaxandi útgjöldum til fé-
lagslegrar aðstoðar og vaxandi
samfélagsvanda með breyttum
hugsunarhætti og aðgerðum. Ætla
má að reynsla Norðmanna í þessum
efnum geti orðið okkur að gagni
og til eftirbreytni með aðlögun að
séríslenskum aðstæðum.
Menn þurfa að vera sammálá um
að þeir einstaklingar og heimili sem
ratað hafa í ljármálalegar ógöngur
fái hjálp til að greiða úr vanda sín-
um ef ætla má að líkur séu á að
hægt sé að „endurreisa" þá, þannig
að þeir nái tökum á að stýra sínum
málum sjálfir á ný.
í þessu skyni hafa
Norðmenn komið á lög-
gjöf um svokallaða
„greiðsluaðlögun" en
úm leið hefur ríkisvald-
ið gripið til hliðarráð-
stafana til styrktar
greiðsluaðlöguninni.
Fv. félagsmálaráð-
herra Guðmundur Árni
Stefánsson hugðist
leggja fram frumvarp
um greiðsluaðlögun á
yfirstandandi þingi.
Nefnd skipuð fulltrú-
um félagsmálaráðu-
neytis, dómsmálaráðu-
neytis, fjármálaráðuneytis og
stjórnarflokkanna vinnur nú að
frumvarpsgerðinni með hliðsjón af
hinum norsku- lögum og reynslu
Norðmanna og með tilliti til ís-
lenskra aðstæðna. Áður hafði sér-
stök nefnd skilað áliti til félags-
málaráðherra um gagnsemi þess
að taka upp greiðsluaðlögun hér-
lendis.
Hvað gera Norðmenn?
Við embætti norskra sýslumanna
hefur sérstakur greiðsluaðlögunar-
fulltrúi það hlutverk að fjalla um
mál er falla undir löggjöfina um
greiðsluaðlögun. Hlutverk hans er
að sjá um að umsækjendur fái nauð-
synlega aðstoð og leiðbeiningar um
hvert skuli leita og hvernig skuli
fara að því. En þörfinni íyrir hjálp
af hálfu hins opinbera lýkur ekki
þar. Sú krafa laganna að fólk þurfi
fyrst að leita fyrir sér sjálft um
úrlausn síns greiðsluvanda, stendur
í mörgum. Aðrir hafa reynt það en
ekki haft árangur sem erfiði.
Þeir uppfylla ekki hin ströngu
skilyrði laganna um að vera „alger-
lega ófærír" um að gera upp sín
ijármál. Eftir sem áður þarfnast
hinir sömu aðstoðar til að fá heildar-
sýn yfir ástand sinna mála og ráð
um hvernig þeir geti byggt upp fjár-
mál sín á nýjan leik. Þörfin er líka
mjög mikil fyrir aðstoð til að fást
við lánardrottna, einkum þar eð
slíkar þreifingar eru h'klegri en áður
til að skila árangri. Svo virðist
nefnilega að norskir lánardrottnar
séu fúsari en áður til að dreifa
greiðslum skuldunauta sinna og
létta greiðslubyrði þeirra, því ella
sjá þeir hættu á því að skuld þeirra
verði tekin til meðferðar skv.
greiðsluaðlögunarlöggjöfinni og þar
með úr þeirra höndum með óþekkt-
um innheimtuárangri.
Lagaskylda sveitarfélaga
Allt kallar þetta á aukna þörf á
fjármálaráðgjöf. Það er hlutverk
sem sveitarfélögin þurfa að taka
að sér. Að norskri félagsþjónustu-
loggjöf ber sveitarfélögunum
skylda til að láta í té upplýsingar,
ráð og leiðbeiningar sem geta stuðl-
að að lausn eða komið í veg fyrir
félagsleg vandamál. í mörgum til-
vikum eru fjármálin einmitt lang-
stærsta vandamálið.
í íslensku sveitastjórnarlögunum
(6. grein ) er kveðið á um skyldu
sveitarfélaga til „að vinna að sam-
eiginlegum velferðarmálum íbú-
anna eftir því sem fært þykir á
Einstaklingar og heim-
ili, sem ratað hafa í fjár-
málalegar ógöngur,
segir Jón H. Karlsson,
fái hjálp til að greiða
úr vanda sínum.
hveijum tíma“ og í sömu grein seg-
ir að á meðal verkefna sveitarfélaga
séu „félagsmál þ. á m framfærslu-
mál og ráðstafanir til að koma í
veg fyrir bjargarskort“. í íslensku
lögunum virðist hvergi vikið beinum
orðum að upplýsinga- eða ráðgjaf-
arskyldu sveitarfélaga eða slíkri
forvamahugsun.
Samkvæmt hinni nýju norsku
hugmyndafræði er spurningin ekki
hvort veita skuli ráðgjöf - heldur
með hvaða hætti fjármálaráðgjafar-
þjónustu skuli hagað.
Sveitarfélögin hafa ekki einungis
kvöð af þessari ráðgjöf. Hún hefur
einnig í för með sér ótvíræða kosti
fyrir þau. Reynsla hjá norsku átaks-
sveitarfélögunum sýnir greinilega,
að það leiðir ekki til útgjaldaauka
hjá sveitarfélagi að bjóða ráðgjöf.
Þvert á móti.
Fjárfesting í ráðgjöf hefur leitt
til spamaðar í náinni framtíð og
þannig reynst fyllilega réttlætan-
•eg.
Norska ríkið hefur Iíka lagt um-
talsvert fé fram í þessu sambandi.
Komið hefur verið á 80 stöðum
Jón H. Karlsson
greiðsluaðlögunarfulltrúa í landinu.
Húsnæðisbankinn fékk 30 viðbótar-
stöðugildi og sumarið 1993 fengu
héraðsstjórar 20 stöðugildi til við-
bótar í þennan málaflokk.
Allt það fólk sem fyllir þessar
stöður starfar að fjármálaráðgjöf á
einhveiju stigi. Stöðurnar 20 hjá
héraðsstjórunum eru hugsaðar sem
stoðtæki fyrir eigin ráðgjafa sveit-
arfélagsins.
Hlutverk sveitarfélaga
Þar erum við komin að kjarna
málsins. Eigin fjármálaráðgjöfum
sveitarfélaganna. Hvernig á sveit-
arfélag að haga tilboðum sínum til
þeirra, er þarfnast ráðgjafar? Ríkið
getur ekki gert það fyrir þau. Frum-
kvæðið þarf að vera staðbundið -
verða til heima í héraði. En hvatinn
að því að hefjast handa þarf að
vera kristaltær. Talið er að flest
sveitarfélögin í Noregi hafi þegar
hugleitt þetta og mikill meirihluti
þeirra óski að gera eitthvað í málun-
um. En hvemig? Sex „verkefni" af
mismunandi tagi frá jafnmörgum
átakssveitarfélögum hafa verið
kynnt öðrum sveitarfélögum til
upplýsingar. Þau eru mjög mismun-
andi - bæði hvað varðar stofnun
og markmið, skipulag og vinnulags-
reglur. Það sem þau eiga sameigin-
legt er jákvæður árangur og sam-
vinna.
I öllum þessum „verkefnum" er
samvinna burðarásinn - samvinna
á milli ólíkra þrepa í stofnunum
sveitarfélagsins, greiðsluaðlögun-
arfulltrúans og staðbundinna
banka. Samband aðila, sem ekki
endilega þarf að vera formlegt.
Reynslan sýnir að persónuleg sam-
bönd og samvinna Iárétt og lóðrétt,
bæði á stjórnvaldssviðum og öðrum,
hefur afgerandi þýðingu fyrir vel-
heppnaða niðurstöðu.
Höfundur var aðstoðarmaður fv.
félagsmálaráðherra.