Morgunblaðið - 03.01.1995, Blaðsíða 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 3. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Rithöfundastyrkur Útvarpsins
til leikritaskálds og ljóðskálds
LJÓÐSKÁLD og leikritaskáld hlutu
á gamlársdag styrk úr Rithöfunda-
sjóði Ríkisútvarpsins, þeir ísak Harð-
arson og Oddur Bjömsson, 400 þús-
und krónur hvor. Þetta er 39. árið
sem þessir rithöfundastyrkir eru
veittir og afhenti þá formaður sjóðs-
stjórnar Ólafur Oddsson mennta-
skólakennari í fyrsta sinn. Aðrir í
sjóðsstjórn eru Guðrún Helgadóttir
og Ólafur Haukur Símonarson frá
Rithöfundasambandinu, Elfa Björk
Gunnarsdóttir og Jón Karl Helgason
frá Ríkisútvarpinu, en formaður er
skipaður af menntamálaráðherra.
Höfðu menn á orði að þar sem at-
hygli úthlutana hefði nánast öll
beinst að skáldsagnaritun að undan-
fömu, væri við hæfi að hún í árslok
beindist að leikritun og ljóðagerð. í
þakkarávarpi sínu nefndi ísak Harð-
arson að ánægjan væri ekki aðeins
peninganna vegna heldur ekki síður
vegna hins, að honum sýndist eða
að minnsta kosti grunaði að þessum
styrk hafi oftar en ekki gegn um
árin verið útdeild óháð hvikulum
tískusveiflum og brigðulum vinsæld-
um höfunda í fjölmiðlum hveiju sinni.
Nefndi sem dæmi Steinar Siguijóns-
son er hlaut loks 1991 marklega
opinbera viðurkenningu úthlutunar
Rithöfundasjóðs Ríkisútvarpsins
skömmu fyrir ævilokin.
ísak Harðarson hefur nýlega gefið
út ljóðabókina Stokkseyri, eftir íjög-
urra ára þögn. En 1989 sendi hann
frá sér smásagnasafnið Snæfellsjök-
ull í garðinum. í samtali við frétta-
mann Morgunblaðsins kvaðst hann
nú geta einhent sér í skáldsöguna,
sem hann hefur lengi haft hug á og
er raunar aðeins byijaður á. Meira
vildi hann ekki segja um hana.
Oddur Bjömsson var staddur á Bíldu-
dal og tók sonur hans Hilmar Oddsson
kvikmyndagerðairnaður við styrknum
fyrir hans hönd. í símtali sagði Oddur
að hann hefði verið að leggja síðstu
hönd á nýtt leikrit. Því væri eiginlega
lokið og tilbúið til að senda frá sér.
Auk þess sem hann hefði eins og allt-
af 2-3 hugmyndir í gangi og vinnslu.
A undanfömu ári hefur Terry Gunn-
ell verið að þýða leikrit hans Krossferð-
ina, þeir verið að ganga frá því í sam-
einingu og handritið nýsent utan.
Oddur Bjömsson hefur skrifað 25 út-
varpsleikrit, sem öll hafa verið flutt í
Ríkisútvarpinu, og nokkur þeirra er-
lendis, í Bretlandi og Þýskalandi. Síð-
asta leikrit Odds á sviði var Þrettánda
krossferðin í íjóðleikhúsinu.
VIÐ úthlutun úr Rithöfundasjóði ríkisútvarpsins á gamlársdag. Ólaf-
ur G. Einarsson menntamálaráðherra, Ólafur Oddsson formaður
sjóðsstjórnar, ljóðskáldið og verðlaunahafinn ísak Harðarson og
Vigdís Finnbogadóttir forseti að óska dóttur hans Kötlu til ham-
ingju með föðurinn, þá Hilmar Oddsson, sem tók við verðlaununum
fyrir hönd föður síns Odds Björnssonar og lengst til hægri er Hera
Hilmarsdóttir, leikkona úr sjónvarpsmyndinni Hvíti dauðinn.
EGLA bréfabindi
SÖLUAÐILAR
Reykjavík
Bókabúð Máls & Menningar
Laugavegi 18
Bókahorniö
Laugavegi 100
Penninn
Kringlunni 8-12
Bóksala kennaranema
Stakkahlið
Bókabúð Máls & Menningar
Síðumúla 7-9
Griffill hf.
Síðumúla 35
Penninn
Hallarmúla
Hugborg Grímsbær
Bústaðaveg
Aníta hf.
Nethyl 2
Bókabúð Árbæjar
Hraunbæ 102
Prentsm. Oddi Söludeild
Höfðabakka
Tækniskólinn bóksala
Höfðabakka 9
Kópavogur
Bókabúð Snælands Furugrund 3
Veda bóka- og ritfangaverslun
Hamraborg 5
Keflavík
Bókabúð Keflavíkur
Sólvallagötu 2
Nesbók bóka- og ritfangaverslun
Hafnargötu 36
Grindavík
Bókabúð Grindavíkur, Víkurbraut 62
Akranes
Bókaskemman Stekkjarholt 8
Bókaverslunin Andrés Nielsson
Kirkjubraut 54
Grundarfjörður
Hrannarbúöin Hrannarstíg 5
Hellissandur
Verslunin Gimli
Búðardalur
Verslun Einars Stefánssonar
ísafjörður
Bókabúð JónasarTómasonar
Hafnarstræti 2
Þingeyri
Kaupfélag Dýrfirðinga
Hólmavík
Kaupfélag Steingrímsfjarðar
Hvammstangi
KaupfélagV-Húnvetninga
Sauðárkrókur
Bókabúð Brynjars Skagfirðingabraut
Kaupfélag Skagfirðinga
Akureyri
Bókabúð Jónasar Jóhanns
Hafnarstræti 108
Bókabúöin Edda Hafnarstræti 100
Kaupfélag Eyfirðinga
Húsavík
Prentstofan Örk Héðinsbraut 13
Raufarhöfn
Bókabúðin Urð Tjarnarholt 9
Egilsstaðir
Kaupfélag Héraðsbúa Kaupvangi 7
Bókabúð Hlöðum Fellabæ
Eskifjörður
Júllabúö
Pöntunarfélag Eskfirðinga
Neskaupstaður
Kaupfélagið Fram
Fáskrúðsfjörður
Kaupfélag Fáskrúðsfjarðar
Höfn Hornafirði
Kaupfélag A-Skaftfellinga
Hvolsvöllur
Kaupfélag Rangæinga
Múlalundur
Vinnustofa SÍBS
Símar: 628450 688420 688459
Fax 28819
Orkin hans Schindlers
BÖKMENNTIR
Skáldsaga
LISTI SCHINDLERS
eftirThomas Keneally. Þýðendur:
Gísli Ásgeirsson, Jón Þ. Þór, Sigurð-
ur Líndal Þórisson, Þórhallur Björg-
vinsson og Þorsteinn Thorarensen.
Fjölvaútgáfan, 1994 — 480 síður.
2.480 krónur.
ÞETTA verk kom út árið 1982
undir nafninu „Schindler’s Ark“
og hlaut þá hin þekktu bók-
menntaverðlaun Booker-verðlaun-
in. Með kvikmynd Spielbergs
komst nafnið Schindler á hvers
manns varir.
Óskar Schindler kom í heiminn
í Zwittau í Súdetalandi og ólst þar
upp. Hann átti ánægjuleg æsku-
og unglingsár, kvæntist í óþökk
föður síns og gerðist sölumaður.
Árið 1938, sama ár og Súdetahér-
uðin voru innlimuð í Þýskaland
innritaði hann sig í nasistaflokk-
inn. Ári síðar gekk Schindler til
liðs við Abwehr, leyniþjónustu
Canaris flotaforingja, og aflaði
upplýsinga á ferðum sínum um
suðurhluta Póllands þar sem hann
átti í töluverðum viðskiptum. Þrátt
fyrir tengsl Schindlers við nasista
varð hann fljótt andsnúinn fram-
ferði þeirra og fylltist síðan við-
bjóði yfir gyðingaofsóknunum.
Þegar þýskur her réðst inn í
Pólland haustið 1939 fylgdi Óskar
Schindler í kjölfarið og kom sér
fyrir í Kraká þar sem hann gerð-
ist umsvifamikill iðjuhöldur. Hann
setti á laggirnar verksmiðju sem
framleiddi eldhúsáhöld og náði
fljótt góðum samningum við her-
inn. Næstu fimm ár voru einstakur
tími í ævi þessa furðulega kaup-
sýslumanns sem er talinn hafa
bjargað lífi að minnsta kosti tólf
hundruð gyðinga.
Schindler rakaði saman fé á
verksmiðjurekstrinum sem byggð-
ist fyrst og fremst á nauðungar-
vinnu gyðinga. Gyðingar sóttu í
störf sem voru talin mikilvæg fyr-
ir stríðsreksturinn: Þannig vonuð-
ust þeir eftir að vera látnir í friði.
Frá fyrstu tíð lögðu forsvarsmenn
gyðinga í Kraká hart að Schindler
að ráða sem flesta gyðinga í verk-
smiðjuna.
Framan af virtist umhyggja
Schindlers fyrir starfsmönnum
sínum aðailega stafa af gróðafíkn,
en það breyttist fljótt. Þegar líður
á stríðið er ekki annað að sjá en
peningar hafi hætt að skipta hann
nokkru máli, hann berst að vísu
alltaf mikið á en notar auð sinn
til bjargar gyðingum. Schindler
reisti eigin búðir í tengslum við
uerJtsmiðjuna, .svokallaðaj' „uudir-
búðir“ og var aðbúnaðurinn þar
ólíkt betri en í Plasóv-búðunum
þar sem enginn var óhuitur fyrir
fangabúðastjóranum Amon Göth
sem myrti fólk sér til skemmtunar.
Til að tryggja sig í sessi hóf
Schindler að framleiða skothylki
og undir lok stríðsins varð sú fram-
leiðsla það skálkaskjól sem gerði
honum kleift að flytja starfsemina
og „gyðingana sína“ til Brinnlitz
þar sem þeir síðan öðluðust frelsi.
Þá varð „listi“ Schindlers til, papp-
írsarkir með yfir þúsund nöfnum,
táknmynd lífs og frelsis og með
þeim hætti ummyndast sjálf verk-
smiðja Schindlers í þá „örk“ sem
varð fólkinu til bjargar í þessari
holskeflu mannvonsku og grimmd-
ar.
„Listi Schindlers" er heilsteypt
verk með tiltölulega fastmótaða
byggingu. Sagt er frá sannsögu-
legum atburðum sem áttu sér stað
á miklum umbrota- og skelfingar-
tímum. Keneally byggir verk sitt
á viðtölum við þá sem stóðu Ósk-
ari næst og reynir að fylgja heim-
ildum eins og kostur er. Fyrir vik-
ið er sagnfræðiþáttur verksins til-
tölulega skýr en sker sig samt
ekki úr heldur vefst með eðlilegum
hætti saman við atburðarásina.
í formála útskýrir höfundurinn
hvers vegna skáldsöguformið varð
fyrir valinu þegar hann ákvað að
skrásetja sögu Schindlers og segir
m.a. að hann hafí talið það form
best til að lýsa þessum stórbrotna
og margræða manni „svo að segja
í návígi“ (bls. 6). Frásagnaraðferð-
in er ljölbreytt, við sjáum Schindl-
er frá ýmsum sjónarhornum en
komumst samt aldrei mjög nálægt
honum. Návígið verður aldrei
hættulegt en þessi aðferð virðist
engu að síður hafa heppnast ágæt-
lega því að fyrrnefnd margræðni
kemst ágætlega til skila. Sú mynd
sem er dregin upp af Schindler
verður á margan hátt eftirminni-
leg. Hann var fífldjarfur fram-
kvæmdamaður, drykkjusvoli, sið-
laus kvennabósi, útsmoginn
bragðarefur og braskari... og
bjargvættur ríflega tólf hundruð
gyðinga! Engar tilraunir eru gerð-
ar til að fegra hann og við fáum
heldur engar ódýrar útskýringar á
mótsögnunum í því sem hann tek-
ur sér fyrir hendur:
Svona var Óskar Schindler og
við verðum að meta manninn eftir
verkum hans.
Allir vita nú að umheimurinn
trúði ekki (og vildi ekki trúa) að
Helförin væri að eiga sér stað. Sem
dæmi um það sem Schindler tók
sér fyrir hendur var að strax í
desember árið 1942 gerði hann sér
ferð að bón björgunarsamtaka
gyðinga til Búkarest til að gefa
skýrslu um ástandið í Suður-Pól-
landi. Hann skýrði frá útrýmingar-
búðum og skipulögðum ofsóknum
á hendur gyðingum. Samuel Stern,
forseti gyðingaráðsins í Ungveija-
landi, afgreiddi frásögn Schindlers
sem „fráleita hugaróra og móðgun
við þýska menningu" (bls. 171).
Sagan er ekki aðeins saga Ósk-
ars Schindlers heldur einnig saga
gyðinganna í Kraká og hræðileg
örlög þeirra flestra. Nokkuð stór
hópur fólks kemur við sögu, nokk-
urs konar þverskurður af því sam-
félagi sem myndaðist í gyðinga-
hverfinu í Kráká og seinna meir
í Plasóv-búðunum undir stjórn hins
morðóða Amons Göth. Sagan birt-
ir okkur þannig fjölskrúðugt per-
sónusafn og fáum við að fylgjast
náið með nokkrum þeirra. Þeir sem
komust af máttu þola ólýsanlegar
þjáningar og frásagnirnar af til-
veru fólksins skapa sterka tilfinn-
ingu fyrir þessu óhugnanlega og
skelfilega tímabili.
„Listi Schindlers“ er þýddur af
fimm þýðendum og erfitt að sjá
hvernig slík samvinna geti gengið
upp. Það kallar á óvenju samhent-
an hóp og þaulhugsaða samræm-
ingu og því miður er hvorugu hér
fyrir að fara. Þýðendunum tekst
misjafnlega upp og má greinilega
merkja stílbreytingar þar sem einn
tekur við af öðrum — en það þýð-
ir einfaldlega að öll samræming
hefur farið út um þúfur.
Meiri hluti bókarinnar er reynd-
ar þokkalega þýddur en innan um
finnast kaflar sem eru hreint út
sagt ótrúlegir aflestrar og eiga
fátt skylt með íslensku. Má nefna
til dæmis hlutann frá blaðsíðu 186
til 245. Málkennd „þýðandans“ er
heldur vafasöm svo ekki sé meira
sagt eins og eftirfarandi dæmi
sýna: „á þessari hinstu stund Gett-
ósins, með öllu kraðaki hins eftir-
skilda farangurs fyrir augum,“
(bls. 209) „undir sama dóm seld-
ir,“ (bls. 217) „ein einasta stök
kartafla," (bls. 219). „Við nafna-
köll á planinu var Göth alltaf að
bijóta upp á nýjum kenjum og
kvalræðum sem oft urðu mjög
tímasóandi" (bls. 220) „bláber
hugdetta," (bls. 220). Og þannig
mætti lengi telja.
Þetta eru óþolandi vinnubrögð
og hrein eyðilegging á verkinu.
Fyrir vikið ber útgáfa bókarinnar
öll einkenni fljótfærni og hroð-
virkni. Prófarkalestri er að öðru
leyti ábótavant, notkun greinar-
merkja eins og gæsalappa og
komma er handahófskennd, orð-
skiptingar milli lína oft rangar og
prentvillur margar.
Kristján Kristjánsson