Morgunblaðið - 03.01.1995, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 3. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ÁRAMÓT
^ _____
Avarp Davíðs Oddssonar forsætisráðherra
„Þetta land var sál vorri
fengið til fylgdar“
Góðir íslendingar.
Ekki ór ofsagt að rómverski guð-
inn Janus hafi verið æði sérstæður
í útliti. Hann var guð ugphafsins
og sérhverrar nýjungar. Aramótin
voru hans hátíðlegasta stund, en
einmitt þá naut hið sérkennilega
andlit Janusar sín best. Því Janus
guð var búinn tveimur andlitum og
vissi annað andlitið fram en hitt
aftur. Við hver áramót horfði Janus
með öðru andlitinu aftur til hins
gamla árs, en með hinu fram á við,
á móti hinu nýja ári. Það var því
vel til fundið að fyrsti mánuður
ársins, uppáhaldstími guðsins Jan-
usar, sé við hann kenndur og kallað-
ur Janúar. Það fer óneitanlega ekki
hjá því, að það komi upp í okkur
flestum dálítill Janus einmitt á
þessu kvöldi og með okkar eina
andliti gerum við tilraun til að horfa
í senn til þessara tveggja átta
tímans. Við höfum að vísu ekki fjög-
ur augu eins og Janus, og skotrum
því öðru auganu til ársins sem kveð-
ur, en beinum hinu í átt til framtíð-
arinnar, sem bíður með allar sínar
óræðu gátur. 0g í sömu andrá sökn-
um við þess tíma, sem genginn er
og bindum vonir við hinn, sem er
í vændum. Það er rétt hjá sr. Valdi-
mari að liðna árið kemur aldrei til
baka, en hitt er ekki síður rétt, að
það fer heldur aldrei alveg á brott.
Gleði og sorgir gamla ársins tökum
við með okkur inn í framtíðina,
annaðhvort sem minningu, sem við
getum kallað fram, ellegar sem
reynslu, sem við gleymum hvaðan
er komin.
Árið 1994 var engu okkar eins.
Hvert okkar geymir það í minni
með sínum hætti, en margt minn-
ingarbrotið verður þó í óskiptri sam-
eign okkar um ókomin ár og hvað
sem öðru líður getum við sem þjóð
horft til gengins árs og hugsað til
þess öll í senn. Til að- mynda 50
ára afmæli lýðveldisins Islands átt-
um við saman. Þessi hálfa öld, sem
liðin er af lýðveldistíma, er að mestu
saga fyrir okkur, sem nú erum á
miðjum aldri eða yngri, en fyrir
hina sem eldri eru og fyrir foreldra
okkar, afa og ömmur, voru þessi
50 ár löngum aðeins fjarlægur
draumur, sem þau þorðu naumast
að trúa að myndi breytast í veru-
leika. Eða var það ekki æði draum-
órakennd hugmynd á því Herrans
ári 1944, að ímynda sé að 130.000
manns gætu stofnað til sjálfstæðs
ríkis, þjóðríkis, sem þyrfti að spjara
sig sem fullgildur meðlimur í heimi
stórþjóðanna? Og fæðingarstund
íslenska lýðveldisins var svo sem
ekki neinn venjulegur tími. Þá áttu
sér stað einhver mestu umbrot sem
mannkynið hefur gengið í gegnum.
Það geisaði sem sé heimsstyrjöld
þegar til lýðveldis var stofnað á
Islandi. En nú, við lok hálfrar aldar
afmælisársins, virðist íslensku þjóð-
inni óhætt að fullyrða, að draumur-
inn hafi þrátt fyrir allt orðið að
veruleika, þótt sá veruleiki hafi
óneitanlega á stundum verið draumi
líkur. Við höfum því ríkar ástæður
til þess að hugsa með þakklæti til
þeirra sem á undan fóru og skorti
hvorki þrek né áræði til að beijast
fyrir sjálfstæði og standa síðan
vörð um hið unga lýðveldi og vinna
því allt, sem þeir
máttu. Þetta góða
fólk vissi ekki að
hveiju það gekk.
Það vissi aðeins
að á brattann yrði
að sækja og að
uppgjöf kæmi
aídrei til mála,
uppgjöfin ein var
dauðasökin.
Islendingar
áttu ekki úr miklu
að moða fyrir 50
árum. Atvinnulíf-
ið var enn frum-
stætt, samgöngu-
kerfið í molum og
efnahagsiífið ein-
hæft. En þeir
bjuggu yfir öðru
sem til þurfti og
ekki var hægt að
vera án. Þeir elsk-
uðu landið sem
hafði fóstrað þá, þeir trúðu á kosti
þess og þeir voru alteknir þeirri
sömu vissu og skáldið að „þetta
land var sál vorri fengið til fylgd-
ar“. Þess vegna og kannski aðeins
þess vegna urðu fyrstu 50 ár ís-
lenska lýðveldisins ekki sorgarför
heldur sigurganga.
Á þeirri stuttu stundu, sem ég
deili með löndum mínum, nú í lok
ársins, vil ég ekki gleyma mér í
gömlum tíma, þótt góður sé. En
árið, sem er að líða, vil ég ekki
kveðja orðalaust. Ég er þeirrar
skoðunar, að þegar fram í sækir
verði það talið tímamótaár. Það
urðu nefnilega algjör kaflaskipti í
íslensku þjóðlífi á árinu 1994. Hér
á landi hafði ríkt stöðnun, kyrrstaða
og afturför, allt frá árinu 1988 eða
á sjöunda ár. Slík stöðnun varð
ekki aðeins mæld í efnahagslegum
tölum hagspekinga og af línuritum
reiknimeistara, heldur rataði hún
fyrr eða síðar inn á hvert heimili.
Lifskjör versnuðu og atvinnutæki-
færum fækkaði. Vitnisburðurinn
var ávallt sá, að við værum að drag-
ast aftur úr öðrum þjóðum. En nú
hafa orðið ótvíræð kaflaskipti. Ég
minntist á það við sama tækifæri
fyrir réttu ári, að margt gæti bent
til þess, að kreppan væri að lotum
komin. Ég þarf ekki að vera svo
varkár í orðum í kvöld, því nú er
ekki verið að tala um spá, heldur
veruleika. Kreppan er um þessar
mundir að víkja sæti fyrir betri tíð.
Það er sannkallað ánægjuefni og
ekki vonum fyrr. En kannski höfum
við mestar ástæður til að gleðjast
yfir því, að við höfum sjálf lagt
mest af mörkum til að tryggja að
þessi árangur mætti nást. Það eru
ekki mörg ár síðan við urðum æði
kyndug, jafnvel undirleit, ef við
þurftum að gera erlendum gestum
grein fyrir stöðu íslenskra efna-
hagsmála. Verðbólga mældist þá í
tugum prósenta,
vextir stigu upp
úr öllu valdi,
gengisfellingar
voru daglegt
brauð, erlendar
skuldir þjóðarinn-
ar hrönnuðust
upp og við eydd-
um sífellt meira
en við öfluðum.
Hinir erlendu við-
mælendur litu
gjarnan á okkur
undrunar- og vor-
kunnaraugum og
jafnvel þeir kurt-
eisustu gátu vart
dulið þá skoðun
sína, að margt
benti til að við
kynnum ekki að
fara með eigin
mál. En nú hefur
þetta allt snúist til
betri vegar. Við getum kinnroða-
laust talað um slík efni við hvern
sem er. Nú erum við í fremstu röð
þjóða, hvar sem á þessar mælistikur
er horft og hefði því seint verið um
okkur spáð. Og sem betur fer, er
það nú loks að gerast, að þjóðartekj-
ur okkar eru teknar að aukast. Þjóð-
artekjur eru ekki bara efnahagslegt
hugtak, sem hagfræðingar tönglast
á, heldur undirstaða þess að lífskjör
okkar allra, hvers og eins, fjöl-
skyldna sem einstaklinga, geti farið
batnandi á komandi árum. Þjóðar-
tekjurnar eru sem sagt að vaxa,
ekki mjög hratt, en þó örugglega.
Mesta fagnaðarefnið er þó það, að
allt bendir til að þessi þróun muni
halda áfram næstu árin, ef við
gætum þess vel að glutra engu nið-
ur. Gamla árið er ótvíræður vitnis-
burður um það, að við erum komin
á skrið. Baráttan hefur borið árang-
ur og enginn vafi er á að nýja árið
verður enn betra, ef við höldum
rétt og vel á spöðunum. Við getum
aldrei vitað til hlítar hvernig fram-
tíðin fer með okkur. Þar göngum
við ekki að neinu vísu. En hinu
megum við aldrei gleyma, að við
getum haft veruleg áhrif á þá út-
komu sjálf. Við hljótum að gera þá
lágmarkskröfu til okkar sjálfra, sem
þjóðar, að spilla ekki þeim tækifær-
um, sem nú bjóðast, með því að
geysast of fljótt fram og gera kröfu
um að fá að gleypa margra ára
bata fyrirfram í einum bita. Dæmin
sanna að þá fer illa og allur ávinn-
ingur fer út um þúfur á auga lif-
andi bragði.
Veröldin minnkar ár frá ári, í
þeim skilningi að ný tækni, aukin
tengsl og íjölbreyttari viðskipti
færa þjóðirnar nær og bijóta niður
múra sem áður virtust háir og
óbrotgjarnir. Við íslendingar eigum
allra manna mest undir nánum við-
skiptum við aðrar þjóðir. Auðlindir
okkar eru nokkuð einhæfar og lega
landsins, lengst í Norðurhöfum,
gerir það að verkum, að við þurfum
fyrir því að hafa að eiga verslun
við aðra. Þess vegna höfum við
ætíð reynt að tryggja stöðu landsins
á alþjóðlegum vettvangi sem allra
best. Við skipum okkar sæti með
fullri reisn, hvort sem það er hjá
hinum Sameinuðu þjóðum, Atlants-
hafsbandalaginu eða á vettvangi
norrænnar samvinnu og veijum til
þess töluverðum fjármunum. Við
höfum tryggt okkur fullkominn
aðgang að mörkuðum Evrópu með
samningum um Evrópska efna-
hagssvæðið og höfum þar engu
minni markaðslegan rétt en Evr-
ópusambandsþjóðirnar sjálfar og
nú fyrir áramótin náðist um það
víðtæk samstaða á Alþingi að ís-
lendingar skildu gerast stofnaðilar
að Alþjóðaviðskiptastofnuninni. Allt
þetta samstarf er afar þýðingarmik-
ið fyrir okkur og án efa mjög ábata-
samt og því er fagnaðarefni hversu
vel hefur tekist að tryggja hags-
muni okkar út á við, bæði að fornu
og nýju. Vissulega hefur það heyrst
upp á síðkastið, að sumum þyki það
stangast á við þessa stefnu okkar
um nána samvinnu við umheiminn,
að ísland skuli ekki umhugsunarlít-
ið hafa fylgt öðrum EFTA-ríkjum
og sóst eftir því að verða meðlimur
í Evrópusambandinu. Hafa margir
góðir menn jafnvel óttast að þjóðar-
innar biði alþjóðleg einangrun, ef
þessi afstaða breyttist ekki. Þeir
hafa með öðrum orðum óttast að
Island verði „afdalabær, þar sem
enginn kemur og fer“ svo seilst sé
í orð skáldsins. Sem betur fer er
engin hætta hér á ferðum og þessi
ótti er með öllu ástæðulaus. Allir
þeir samningar, sem ég áðan
nefndi, tryggja okkur vel gegn slík-
um spám og örlagadómum og við
skulum aldrei gleyma því, að með
sama hætti og það er brýnt að við
göngum óhikað til víðtæks sam-
starfs við bæði ríki og alþjóðastofn-
anir, til að tryggja okkar hagsmuni
í hvívetna, er hitt þó mikilvægara,
að okkur sé fullljóst, hvar mörkin
liggja. Það eru nokkur frumskilyrði
í tilveru þessarar þjóðar, sem við
getum aldrei brotið og það eru til
staðar hlutir, sem við getum aldrei
gert að skiptimynt í samningum við
aðrar þjóðir. Yfirráð yfir fiskimið-
unum í kringum landið geta aldrei
orðið söluvara. Þá hefði verið til lít-
ils barist og þjóðinni verið best að
sitja heima 17. júní 1944. Við skuld-
um okkur sjálfum og ekki síður
þeim, sem trúðu okkur fyrir hinu
nýfengna sjálfstæði, að sýna stað-
festu og heilindi, þegar tryggja
þarf lífshagsmuni okkar.
Á þjóðhátíðardegi á Þingvöllum
síðastliðið sumar, komu þingmenn
á Lögberg og samþykktu að styrkja
bæri mannréttindaákvæði íslensku
stjórnarskrárinnar. Það fór vel á
því, að slíkar heitstrengingar væru
gerðar á þeirri stundu og á þeim
helga stað. Undirbúningi fyrir þess-
ar breytingar miðar vel og er því
víst að Þingvallasamþykktin verður
meira en orðin tóm. Ef til vill þykir
íslendingum skortur á mannréttind-
um vera nokkuð fjarlægt vandamál
og ekki eitt af því sem daglega
rekur á íjörur okkar og víst er það
rétt. En margt má þó betur fara.
Sumar þjóðir búa hins vegar enn
við forneskju í mannréttindamálum.
Aukin viðskipti á milli ríkja og ein-
staklinga hafa átt mikinn þátt í
því, að knýja ráðamenn til að draga
úr harðræði og kúgun víða um ver-
öld. Þar er þó enn langt í land.
Stundum er sagt, að rétt sé að
horfa á viðskipti með einum gler-
augum og á mannréttindi með öðr-
um. Viðskipti séu eitt svið þjóðlífs-
iris og mannréttindi annað og engin
ástæða að láta þau trufla hvert
annað. Við hljótum að hafna slíkum
sjónarmiðum. Það er vissulega
hægt að heQa samstarf og við-
skipti við þjóðir, þótt þar sé annað
menningarstig en hjá okkur og við
teljum þar pott brotinn í mannrétt-
indamálum. En slík viðskipti verða
ekki stunduð um ókomna daga án
þess að viðskiptasambönd og stjórn-
málatengsl séu notuð til að fylgja
eftir kröfum um að bót sé ráðin á
því sem miður fer. Lágmarkskrafan
er að því sé fylgt vel eftir, að þær
þjóðir sem við eigum viðskipti við,
taki ný og ný skref í mannréttinda-
málum. Vissulega getur gildismat
Ijarlægra þjóða verið ólíkt því sem
við eigurn að venjast eða tíðkast
almennt á Vesturíöndum og tals-
menn þessara þjóða kunna að spytja
nokkuð fast hvort að sjálfgefið sé,
að Vesturlandabúar hafi öðlast rétt,
sem taki til heimsins alls, til að
ákveða að okkar siðferðis- og
mannúðarsjónarmið eigi að ríkja,
en önnur að víkja. Ég varð óneitan-
lega mjög var við þessi vðhorf í
viðræðum mínum við kínverska
ráðamenn síðastliðið haust. Svar
okkar, sem annarra Vestur-
landabúa, hlýtur að vera það, að
mannréttindi séu einstaklingsbund-
inn réttur og algild að því leyti.
Ekki sé hægt að bijóta frumréttindi
á einstaklingum í skjóli þess að sá
verknaður þjóni réttindum fjöldans
eða ríkisins á einhvern skilgreindan
eða óskilgreindan hátt. Við göngum
þess ekki dulin, að fámenn þjóð á
Davíð Oddsson
forsætisráðherra
Lokaðídag
Útsalan hefst á morgun LAUGAVEGI 66