Morgunblaðið - 07.02.1995, Blaðsíða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 7. FEBRÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
lAÐSENDAR GREINARl
Aðflýja
textann
MEÐ EFTIRMINNILEGRI yfir-
lýsingum síðastliðins árs gat að líta
í skrifi Erlends Jónssonar um svo-
nefndu Sagnaþing sem ritað var
Jónasi Kristjánssyni sjötugum til
heiðurs (Mbl. 2.12.94). Hér víkur
Erlendur að grein eftir Véstein Óla-
són sem nefnist Morð í rekkju
hjóna - þrætt um túlkun Gísla
sögu, og þykir grein sú góð, „hún
skírskotar til ófróðra jafnt sem
fróðra. En Vésteini er manna bezt
lagið að reifa svo forn málefni að
þau höfði til okkar sem nú lesum
og lifum“. Síðan segir hann:
Þó Vésteinn taki þarna fyrir eitt
tiltekið atriði má í stuttu máli segja
að hann varpi fram þeirri sígildu
spumingu hversu langt skuli leita
í túlkun þegar fornbókmenntir eru
annars vegar. A að skilja textann
eins og hann kemur fyrir - eins
og okkur finnst eðlilegast að skilja
hann? Eða á að leggja í hann ein-
hvem óræðan og fjarlægan skilning
sem ætla má að legið hafi ljós fyr-
ir miðaldamönnum en okkur nú-
tímafólki sé hulinn? Vésteinn hall-
ast að hinu fyrr talda. Undirrit-
aður er sammála. Oftúlkun ein-
faldar ekkert. Hún flækir. (Lbr.
mín.)
Þetta er vandinn. Þar sem Er-
lendur er svo heltekinn af kröggum
þessarar tegundar þykir mér hlýða
að gera hér smá athugasemd.
Grein Vésteins
Vésteinn Ólason er vel ritfær, og
að því leyti má skilja umsögn Er-
lends Jónssonar. En val verkefnis-
ins finnst mér yfirmáta auvirðilegt.
Að vísu er þar tekið fram, að Vé-
steinn riti þessa grein vegna nokk-
urra góðra fræðimanna sem „hafa
villzt af vegi“. En þar em ekki tekn-
ar til meðferðar þær risastærðir
sem Gísla saga býður upp á, ekki
er minnzt á draumkonur Gísla og
eðli þeirra, hvað þá heldur að þær
séu settar í samband við aðrar vídd-
ir efniviðarins. Þá er þar ekki rætt
um goðsöguleg sambönd Gísla sögu
og sagnminni svo sem spjótið Grá-
síðu, bláu kápuna, að ekki sé talað
um eldhús það sem var tírætt að
lengd en tíu faðma breitt „en útan
ok sunnan stóð dyngja þeirra Auðar
ok Ásgerðar." (E.P.: Stefið 1988:
kl29-130,145.) Vart þarf að taka
fram að ekkert slíkt „ejdhús“ hefur
nokkm sinni fundizt á íslandi, hvað
þá heldur dyngjur kvenna til útsuð-
urs við slíka byggingu; eða hví festi
„aldri ... snæ útan ok sunnan á
haugi Þorgríms" - einmitt í sömu
átt? Var þetta ekki áttavísan goðs-
ins Freys? Var staður Freys ekki í
útsuðri - við dyr tímans á sólstöð-
um? Eða kemur þessi útsuðurátt
ekki hinni við, dyngju Auðar og
Ásgerðar? Eða er þama vísað til
hofs svo sem í Vatnsdælu? (srk.171)
Og kemur þá ekkert af þessu morð-
inu við, sem á þó að vera meginat-
riði greinar Vésteins? Og hví er
Gísla saga ekki sögð í hugtökum
talnasamstæðunnar 16/18 í tengsl-
um við töluna 5 eins og skyldar
sagnir, sem einmitt varða dráp fijó-
guðs? Eða hví er í þessu sagnminni
að finna „augljósa skírskotun til
vígs Sigurðar Fáfnisbana“ - ef víg-
ið kemur Sigurði ekki við? Hví var
höfundurinn þá að skrifa söguna
svona?
Nútíma skáldsaga?
Manni verður starsýnt á þá flatn-
eskju sem Vésteini virðist þykja
boðleg í túlkun. Þannig veltir hann
því fyrir sér á algeru yfirborðsplani
(þ.e. í umsögnum um greinar ann-
arra) hvort lesa megi milli lína að
Gísli stjómist af æstum tilfinning-
um, eða hvort Gísli sé afbrýðisamur
vegna einhvers konar ástarhugar
milli Auðar konu hans og Þor-
gríms. Þá veltir hann því fyrir sér
hvort verið muni hafa niðamyrkur
í húsinu, eða hvort Gísli drepur
Þorgrím til að gera ástir ólögmæt-
ar. Þá þykja sjálfsagðar í þessari
grein bollaleggingar um bijóst sem
þreifað var á; hvort
ætlazt sé til að skilin
sé sem ástleitni og
hvatning til bólfarar,
eða að púðrið blotni:
„hátterni allt [er]
syfjulegra en svo að
líklegt geti talizt að
sögumaður hafi viljað
gefa okkur til kynna
að þau væm haldin
goðmagnaðri frygð“,
og er hörmulegt ef rétt
er, að sönnu mikil
þreyta og syfja sem
sker úr um túlkun.
Það skal áréttað að
morðið í rekkju hjón-
anna er til meðferðar í grein Vé-
steins eitt sér, og því e.t.v. ekki
að vænta stórra sviptinga í verk-
efnavali. En, drottinn minn, að
nenna þessu. Þetta er dæmigerð
„bókmenntarannsókn": að eltast við
yfirborðið eins og það væri nútíma
Það hefði verið stór-
kostlegt að eiga
gagnrýnanda, segir
Einar Pálsson, sem
treystist til að taka á
málefnum fornrita
vorra af dýpt og festu.
skáldsaga. Og þó liggur við að
manni finnist niðurstaða Vésteins
jafnvel enn smærri, þegar hugað
er að möguleikum efniviðarins, svo
sem klisjur um „frásagnaraðferð"
og hinn „fagurfræðilega tilgang",
Drottinn minn sæll og góður. Álykt-
anir eins og „Listræn frásögn er
einatt margræð“ verður beinlínis
að skopstælingu í svona grein, hvað
þá samandregin niðurstaðan: „í
sögunni ríkir siðfræði hefndarskyld-
unnar ásamt djúpum skilningi á því
hve skelfilegar afleiðingamar geta
verið“, og vissum vér það Sveinki,
en hefirðu engu við að bæta? Sem
í sjálfu sér kórónar alla markleys-
una, þótt það þurfí ekki að vera
vitlaust, svona út af fyrir sig. Á
þessu hefur verið þrástagazt undan-
fama áratugi; það liggur við maður
fómi upp höndum; Strönduðu þeir
virkilega allir upp til hópa á Njáls-
búð Einars Ólafs?
Mat Erlends
Og þetta þykir Er-
lendi frábært, af því
það skírskotar jafnt til
fróðra sem ófróðra.
„Vésteini er bezt lagið
að reifa svo forn mál-
efni að þau höfði til
okkar sem nú lesum
og lifurn." Það er að
segja: Ekkert er á okk-
ur lagt, við getum
fýlgst með yfirborðs-
legum útlistunum af
því við skiljum þær;
guði sé lof fyrir að
þurfa ekki að hugsa.
Það hefði verið stórkostlegt að
eiga gagnrýnanda sem treystist til
að taka á málefnum fomrita vorra
af dýpt og festu. Hvílíkur munur;
okkur hefði þá verið forðað frá
þreytulegu bergmáli norrænunnar
síðast liðna hálfa öld. En það átti
ekki að verða; sjálfskipaðir „bók-
menntamenn" rifu rannsóknir á
fornum fræðum úr eðlilegum far-
vegi, gerðu þær að lítilmótlegum
barnaskap í stað þess að leita fyrir
sér um dýpri merkingar. Þetta var
uppgjöf; nú fáum við hins vegar
þær fregnir að þetta sé sérkenni
þeirra sem er „bezt lagið“ að skýra
það í fornum bókum vorum sem
ekki skilst. Ekki er að furða, þótt
hálfur landslýður sé á flótta með
Vésteini, þegar helzti gagnrýnandi
mikilvægasta dagblaðs þjóðarinnar
sér ekkert í þessu nema tómið -
og finnst það harla gott.
Miðaldaritun
Allegóría nefndist eitt sérkenni-
legasta einkenni miðaldaritunar.
Þetta var myndræn framsetning
sem hafði í sér fólgna merkingu
handan og ofan við hina bókstaf-
legu merkingu. Menn rituðu „dulið“
eins og Snorri Sturluson orðaði
það; þeir fólu merkingu orðanna
bak við misjaflega flóknar myndir
- sem ólærðir fengu ekki skilið.
Til að botna í merkingum þurftu
menn að þekkja HVAÐ FALIÐ
SKYLDI í MYNDINNI, þar skilst
fátt af flatneskjulegum merkingum
nútímans. Ærið oft voru merkingar
þessar byggðar á goðsögnum; jafn
oft eða oftar á helgum útlistunum
Biblíunnar. Helztu heildstæðar al-
legóríur íslenzkar, sem ég hef fund-
ið, eru Njála, Egils saga og Hrafn-
kels saga. Gísla saga er ekki í þess-
um flokki sagna í varðveittri gerð,
en þó er möguleiki á því að hún
hafi verið líkari allegóríu í upphafs-
Einar Pálsson
Skuldastaða heimilanna
Framsóknarmenn reyna að halda
því að fólki að erfið skuldastaða
heimilanna sé húsbréfakerfinu ð
kenna. Þetta er svona álíka gáfu-
legt og að halda því fram að van-
skil sem aukist hafa hjá Hitaveit-
unni, sé uþví kerfi að kenna, þegar
allir vita að orsök vandans er fyrst
og fremst lág laun og mikið tekju-
fall hjá fólki.
Saga mistaka
Aftur á móti felldu framsóknar-
menn sinn eigin dóm nýlega „þegar
þeir ályktuðu um að ráðast þyrfti
í stærstu skuldbreytingu Islands-
sögunnar fyrir heimilin í landinu.
Hveijir skyldu lengst hafa stjórnað
landinu, sl. aldarfjórðung. Jú,
Framsóknarflokkurinn hefur verið
nær samfellt í stjóm frá 1973 ef
undan er skilið núverandi kjörtíma-
bil. Hvemig tímar voru það. — Jú,
tímar óðaverðbólgu, gífurlegra fjár-
festingarmistaka, stórfelldrar og
stöðugt vaxandi skuldasöfnunar.
heimila, fyrirtækja og þjóðarinnar
allrar og mikils misgengis launa og
lána sem dregið hafa niður lífskjör-
in. - Meira að segja á góðæristím-
um þegar þeir stjórnuðu 1985-
1987, og kaupmáttur jókst um 40%,
þurfti að ráðast í víðtæka aðstoð
og skuldbreytingu við heimilin í
landinu, enda skildu þeir eftir hús-
næðiskerfi sem Ríkisendurskoðun
dæmdi gjaldþrota eftir
að þeir höfðu farið með
húsnæðismálin. Saga
Framsóknarflokksins
við stjórnvölinn er því
samfelld saga mistaka,
sem dregið hefur niður
lífskjör heimilanna í
landinu, og við erum
enn að súpa seyðið af.
Ástæður
skuldastöðu
heimilanna
Skuldastaða heimil-
anna væri mun verri
ef ekki hefði verið grip-
ið til víðtækra kerfis-
breytinga í húsnæðis-
málum á umliðnum árum, enda
hefur hlutfall húsnæðisskulda
minnkað úr 90% í 70% af heildar-
skuldum heimilanna á sl. árum.
Áður en húsbréfakerfið kom til
var hlutfall 3ja mánaða vanskila
af gjaldföllnum greiðslum 25,9% en
á sl. ári voru þær 20,2%. Skýringin
á vanskilum er m.a. sú að Hús-
næðisstofnun grípur miklu seinna
til harðra aðgerða við lántakendur
en aðrar lánastofnanir og því hafa
skuldir fólks við Húsnæðisstofnun
frekar tilhneigingu til að safnast
upp.
Ástæður sívaxandi skuldastöðu
heimilanna eru margþættar og má
rekja allt aftur til árs-
ins 1980. Misgengi
lána við afnám vísi-
tölubindingar . launa
árið 1983, stórgallað
húsnæðiskerfi áranna
1986-1990 sem leiddi
til mikilla skammtíma-
fjármögnunar í banka-
kerfinu, atvinnuleysi
og hið mikla tekjufall
heimilanna vegna
efnahagsþrenging-
anna og lág laun í land-
inu eru þar ráðandi
þættir.
Aðferðir
húsnæðisstofnunar
og lánastofnana
Grípa verður til víðtækra aðgerða
til að bæta lífskjör fólks með lágar
og meðaltekjur og til að bæta stöðu
þeirra heimila sem búa við miklar
skuldir vegna atvinnuleysis, erfiðra
félagslegra aðstæðna eða minnk-
andi tekna.
Aðgerðirnar þurfa að fela í sér
að heimilt veri að fresta greiðslum
húsnæðislána um tiltekinn tíma t.d.
3 ár vegna erfiðra félagslegra að-
stæða og mikil samdráttar í tekjum
heimilanna. Gjaldfallnar afborganir
og vextir á þeim tíma myndu síðan
leggjast við höfuðstól lánsins og
lengja lánstímann. Ríkisvaldið á
Setja þarf lög um
greiðsluaðlögun, segir
Jóhanna Sigurðar-
dóttir, sem segir
gjaldþrot blasa við
fjölda heimila.
líka að leita samráðs við lífeyris-
sjóði og bankastofnanir, þannig að
fólki verði gefinn kostur á að skuld-
breyta lánum sínum til alls að 15
ára.
Stefna ber einnig að því að vaxta-
bætur verði auknar til fólks með
lágar og miðlungstekjur og að þær
verði greiddar jafnóðum Iíkt og
húsaleigubætur. Greiðslubyrði og
lánskjör í félagslega kerfinu, þarf
að verða sveigjanlegra og taka
meira mið af aðstöðu hvers og eins.
Raunhæft er líka að hækka láns-
hlutfall í húsbréfakerfinu í 75% fyr-
ir þá sem eru að kaupa sína fyrstu
íbúð.
Greiðsluaðlögnn
Þegar í stað þarf einnig að setja
lög um greiðsluaðlögun, til aðstoðar
heimilum sem eru í miklum vanskil-
um og ekkert blasir við nema gjald-
Jóhanna
Sigurðardóttir
gerð, síðar brenglazt. Rannsókn á
þessu hefði verið hveijum fræði-
manni verðugt verkefni.
Það skal tekið fram, að þeir
menn sem Vésteinn vitnar í eru
taldir með beztu rýnum fornbók-
mennta. En rýni nútíma bók-
menntafræðinga minnir mig oft á
skilgreiningu á skísófreníu - afsak-
ið orðalagið - þetta væri allt lóg-
ískt EF þeir væru að tala um allt
annað en efnið sem fyrir liggur -
ef þeir væru að ræða nútíma skáld-
sögu en ekki torskilinn miðaldatexta
sem hlítir gjörólíkum lögmálum.
Ef ritdómandi Morgunblaðsins
lýsir því yfir, að ransóknir á hinum
dýpri merkingum sagna flæki þær
einungis, og nefnir þær oftúlkun,
er ekki gott í efni. Við gætum þá
eins hætt við allar vísindalegar
rannsóknir á arfi íslendinga. Flúið
arf vorn - og þótt það harla gott.
Landsmenn vorir nenna þá ekki
lengur að fást við það sem máli
skiptir: þeir hafa flúið textann á
vit einhverra fáfengilegra bolla-
legginga í stíl við útlistanir á nútíma
skáldsögum.
Og nú sitjum við uppi með þetta.
Gat þó hver maður sagt sér sjálfur,
að fyrst hugsanafrelsi var afneitað
í heimspekideild, gat engin fram-
þróun átt sér stað. Menn hafa senni-
lega látið blekkjast af því, hversu
lítið kennarar háskólans kunnu í
miðaldafræðum. Almenningur hef-
ur hreinlega ekki trúað því.
Og svo er þetta smáatriði með
flóttann undan verkefnum sínum.
Það er vinsælt.
Lokaorð Erlends eru þau, að sá
sem les Sagnaþing verði ekki ein-
ungis fróðari en áður, „hann gerir
sér einnig ljóst hvað það er, sem
heimurinn er að skyggnast eftir
þegar hann horfir norður hingað“.
Og er þeigi gott. En til allrar guðs
lukku er það ekki rétt. Að sönnu
eru margar góðar greinar og merk-
ar athugasemdir í svo miklu riti.
En það sem okkur varðar hér er
svonefnd bókmenntaiýni - hvað
svonefndir „bókmenntafræðingar"
eru að dútla við út úr vandræðum.
Erlendur sér ekki hvað heimurinn
vildi sjá ef hann bara mætti. Hann
hefur fýrir augum varnargirðingu
þeirra sem ekki hafa tekizt á við
hin dýpri lög efniviðarins.
En að því kemur vonandi að
heimurinn umbylti hinni fátæklegu
uppgjöf í miðaldarannsóknum. Ög
sú bylting hefst með því að leyfð
verður frjáls hugsun.
Höfundur er fræðimaður.
þrot. Þau úrræði sem bjóðast ein-
staklingum í alvarlegum greiðslu-
vandræðum, greiðslustöðvun og
nauðasamningar virðast duga ekki.
Greiðsluaðlögun felur í sér að heim-
ilt verði undir ströngum skilyrðum
að skuldbreyta lánum, þannig að
lánstími lengist og að vextir og
höfuðstóll lækki. Þannig getur það
bæði verið hagur skuldara og kröfu-
hafa því greiðsluaðlögun eykur lík-
ur á því að kröfuhafi fái skuldina
að einhveiju leyti endurgreidda og
dregur úr kostnaðarsömum inn-
heimtuaðgerðum.
I Noregi þar sem greiðsluaðlögun
hefur verið tekin upp er gert ráð
fyrir 5 ára greiðsluaðlögunartíma-
bili þar sem skuldara er gert að lifa
spart og selja eignir á meðan að
grynnkað er á skuldum. Að því
loknu má fella niður eftirstöðvarnar
ef skuldari hefur uppfyllt skilyrði
greiðsluaðlögunar. Áhrif norsku
laganna hafa m.a. orðið þau að í
auknum mæli hafa tekist fijálsir
samningar milli aðila sem taka mið
af þeim reglum sem lögin um
greiðsluaðlögun byggja á.
Samhliða því að taka upp lög um
greiðsluaðlögun þarf að lækka þjón-
ustugjöld fjármálastofnana og lög-
fræðinga. Ótækt er líka með öllu
að ríkisvaldið sé að leggja skatt á
skuldir heimilanna á sama tíma og
þeir koma sér hjá að leggja skatt
á eignatekjur stóreignafólks, en
virðisaukaskattur er að fullu lagður
á innheimtuþjónustu lögfræðinga.
Höfundur er alþingismaður og
formaður Þjóðvaka.