Morgunblaðið - 09.04.1995, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. APRÍL 1995 15
LISTIR
Draumur um
veruleika
*
A hundrað ára afmæli Ragnheiðar Jóns-
dóttur lýsir Dagný Kristjánsdóttir stíl-
brögðum ríthöfundaríns sem lágmæltum
og án skrauts. Hún stiklar einnig á stóru í
lífshlaupi Ragnheiðar.
ÞAð ER eitthvað sérstakt og gríp-
andi við frásagnaraðferð Ragnheiðar
Jónsdóttur. Jón Karl Helgason, bók-
menntafræðingur, hefur líkt stíl
hennar við texta Gyrðis Elíassonar;
bæði eru lágmælt, bæði eru fremur
fámælt og forðast skraut og flúr í
stílnum, en í og undir texta þeirra
finnur lesandinn hyldýpin opnast.
Ragnheiður
Ragnheiður Jónsdóttir fæddist á
Stokkseyri 9. apríl 1895. Foreldrar
hennar hétu Jón Sigurðsson og Guð-
rún Magnúsdóttir. Ragnheiður fetaði
í fótspor föður síns, settist í Kennara-
skóla íslands og lauk þaðan kennara-
prófi. I Kennaraskólanum kynntist
hún Guðjóni Guðjónssyni sem síðar
varð skólastjóri Bamaskólans í Hafn-
arfirði. Þau giftu sig árið 1916 og
eignuðust tvö börn: Jón Ragnar
(1920-1993) og Sigrúnu (1926-) sem
gift er Gesti Þorgrímssyni, en bæði
eru þekktir myndlistarmenn.
Ragnheiður kenndi meira og
minna í 18 ár og hafði yndi af kennsl-
unni. Hún hafði líka faglegan metn-
að, sótti m.a. framhaldsnámskeið í
Englandi árið 1929 og varð einn af
kennurum Austurbæjarskólans árið
eftir.
Austurbæjarskólinn var talinn
einn fullkomnasti bamaskóli á Norð-
urlöndum árið 1930. í kennaraliði
Sigurðar Thorlacius skólastjóra, voru
úrvalskennarar og nokkrir þeirra
áttu eftir að verða bestu barna- og
unglingabókahöfundar fjórða og
fimmta áratugarins. Má þar nefna
Stefán Jónsson, Margréti Jónsdóttur,
Gunnar M. Magnúss og Ragnheiði
Jónsdóttur.
Við Austurbæjarskólann skrifaði
Ragnheiður fyrsta ævintýraleikinn
sinn. Hún segir í viðtali að hún hafi
kallað þetta „leiki“ því sér hafi fund-
ist „leikrit“ svo merkilegt orð.
Ævintýraleikirnir komu út á bók
árið 1934.
Dórubækur -
Kötlubækur
Fyrsta Dórubókin kom út árið
1945. Á næstu ellefu árum skrifaði
Ragnheiður sjö bækur um Dóru og
Völu. Aðalbjörg Sigurðardóttir segir
í ritdómi um Dóru í dag (1954):
„Dóra mælir með sér sjálf, enda orð-
in svo vinsæl hjá lesendum, sem hún
er ætluð, að skáldkonan mun ekki
hafa .frið fyrir kröfum þeirra að fá
sífellt að heyra meira um Dóru.“
Dóra er sólskinsbarn, rík, falleg
og glöð en við hlið hennar setur
Ragnheiður lágstéttarstelpuna Völu
sem hefur litla ástæðu til að brosa
framan í heiminn. Vala er flóknari
persóna en Dóra og greinilegt að hún
vekur meiri áhuga höfundarins.
Þremur árum eftir að Ragnheiður
lauk bókaflokknum um Dóru byijaði
hún að skrifa bókaflokkinn um Kötlu
(1959-1967). Kötlubækurnar eru að
mörgu leyti gjörólíkar Dórubókun-
um. Aðalpersónan, Katla, er dulur
unglingur öfugt við hina opnu og
einlægu Dóru. Dóra er eins og stofu-
blóm, á meðan Katla er holtasóley,
viðkvæm og stök. Fjölskylda Kötlu
leysist upp í upphafi bókaflokksins.
Móðirin bregst illa við skilnaðnum
og Kötlu sem er ellefu ára finnst
heimurinn hrynja. Hún kynnist
smám saman öðrum bömum úr
brotnum fjölskyldum og lærir að
hjónaskilnaður skiptir ekki sköpum
en viðbrögðin við honum geta gert
það.
Ragnheiður skrifaði alls 18 skáld-
sögur fyrir börn og unglinga auk
smásagna og leikrita. Hún notar fáar
en skýrar andstæður til að varpa ljósi
á samfélagið. Silja Aðalsteinsdóttir
segir í bók sinni íslenskar barnabæk-
ur 1780-1979 (1981): ...enginn ís-
lenskur barnabókahöfundur hefur
sýnt eins vel andstæður og þverstæð-
ur í íslensku samfélagi eftirstríðsár-
anna“ (184). Meginstyrkur Ragn-
heiðar liggur þó í sálfræðilegu innsæi
hennar.
Hún tekur tilvistarkreppu ungl-
inga alvarlega. Hún lýsir þeim stödd-
um á mörkum bernsku og fullorðins-
ára, með óróleika í blóðinu vegna
vaknandi kynhvata, leitandi, oft
angistarfullum, stundum uppreisnar-
gjörnum. Hún býður ungum lesend-
um ekki einfaldar lausnir á þeim
vanda sem að þeim steðjar að utan
og innan. Ragnheiður var hins vegar
barnakennari og hún gengur aldrei
eins langt í greiningum sínum í
barnabókunum og hún gerir í fullorð-
insbókum sínum.
Að hafa eða
hafa ekki
Ragnheiður Jónsdóttir skrifaði níu
skáldsögur fyrir fullorðna, sú fyrsta
Arfur kom út árið 1941. Næst kom
sveitasagan I skugga Glæsibæjar
(1945) og í tilefni af því var tekið
viðtal við höfundinn sem hefst þann-
ig: „Landskunnur rithöfundur sagði
við mig um daginn: „Veiztu að það
er í þann veginn að koma út skáld-
saga eftir Ragnheiði Jónsdóttur, sem
ég tel að sé mjög athyglisverð bók,
tvímælalaust langbezta bók hennar,
og ég held að mér sé óhætt að full-
yrða, ein bezta skáld-
sagan sem komið hefur
út eftir íslenzka konu
um langt skeið.“
í ljósi þess að höfund-
ur hafði aðeins gefíð út
tvær bækur er
„langbezta bók hennar"
kannski svolítið ýkju-
kennt, en „hinn lands-
þekkti" heimildamaður
hefur haft hugarfar
gagnrýnenda á hreinu
þegar hann undirstrikar
að bókin ógni ekki öðr-
um „landsþekktum“
höfundum, hún skari
aðeins fram úr hinum
konunum.
Næstu fullorð-
insbækur Ragnheiðar Jónsdóttur
voru Þórubækurnar fjórar (1954-
1964) sem segja sögu bóndadóttur-
innar Þóru frá Hvammi. Þóra á að
vera fædd um 1922 og hún lætur
sig „dreyma um veruleika". Hún er
lítil sveitastelpa sem vill ekki verða
kona heldur karl þegar hún verður
stór af því áð hlutskipti kvennanna
í kringum hana er svo óaðlaðandi
og leiðinlegt. Þóru litlu langar í skóla.
Þegar hún stækkar dreymir hana um
að fá allt sem ævintýrin lofa ösku-
buskunum; prins, höll en líka bækur,
menntun og listir. Það er skemmst
frá að segja að hún fær fæst af þessu
á þeim rúmlega þijátíu árum sem
við fylgjum henni.
Þórubækurnar lýsa öfugum
þroskaferli ef miðað er við ævintýrin.
I lágmæltum texta sínum tekst
Ragnheiði að opna ótrúlega merk-
ingarauðlegð þar sem spurt er hvað
kynið sé, hvaða blekkingar séu okkur
lífsnauðsyn og hvað gerist ef þær
bresta.
Listrænn hápunktur á ferli Ragn-
heiðar Jónsdóttur er skáldsagan Mín
liljan fríð (1961) þar sem fjallað er
um sálfræðileg átök móður og dóttur
sem kosta dótturina lífíð.
Viðtökur
I þremur síðustu skáldsögum sín-
um er Ragnheiður byijuð að losa sig
djarflegar frá raunsæishefðinni sem
hún hafði raunar frá upphafi notað
býsna persónulega. Aðalbjörg Sig-
urðardóttir skrifaði um Arf árið 1941
og líkti sviðsetningum
bókarinnar, stuttum
köflum og snöggum
skiptum, við tækni
kvikmyndarinnar.
Flestir ritdómarar á
þessum tíma fjölluðu þó
um efni bókanna, ekki
form. Fyrstu þijár full-
orðinsbækur Ragnheið-
ar vöktu mikla athygli
en eftir því sem kalda
stríðið kólnaði S listum
og menningu áttu kon-
urnar erfiðara upp-
dráttar.
Það var aldrei ráðist
á Ragnheiði beint í
menningarumræðunni
og henni var gefin
nokkur sérstaða í hópi „kerlinganna“
eins og Ólafur Jónsson segir í ritdómi
(1964): „Ragnheiður Jónsdottir er
miklu fágaðri, menntaðri höfundur
en þær Guðrún Jónsdóttir og Guðrún
frá Lundi og viðleitni hennar að því
skapi alvarlegri. Þær segja móralsk-
ar skemmtisögur; hún leitast við
miklu djúptækari þroskasögu, sál-
könnun og -lýsingu.“ Eftir þessa yfir-
lýsingu notar Ólafur Jónsson sama
niðrandi mælikvarða á bók hennar
og þeirra.
Engum hefði verið það fjær skapi
en Ragnheiði Jónsdóttur að vera lýst
eins og kvenkristi, negldri á krossinn
af illum og grimmum karlritdómur-
um. Hún var heldur ekki krossfest,
eftir því hefði verið tekið. Þegar við-
tökur við bókum hennar eru skoðað-
ar má sjá að þögnin lagðist æ þéttar
að þeim eftir því sem þær urðu betri.
Til þessa lágu margar ástæður en
þetta hlýtur að hafa verið erfitt fyrir
rithöfund í fullu starfi. Hvernig gat
hún tekið það gilt að þögnin hefði
ekkert að gera með persónu hennar
eða listrænt gildi verka hennar?
Á meðan þessu fór fram í menn-
ingarumræðu eftirstríðsáranna lásu
íslendingar bækur Ragnheiðar Jóns-
dóttur sem var ein af fímm mest
lesnu höfundum alþýðubókasafn-
anna í kringum 1960. Hún fékk
mikla svörun frá lesendum og þótti
vænt um það. Hún dó 9. maí 1967
en bækur hennar lifa hana.
Höfundur er dósent við Háskóla
íslands.
Ragnheiður
Jónsdóttir
N áttúrustemmn-
ingar Nínu
MYNDLIST
Listasafn Islands
MÁLVERK
Nína Tryggvadóttir
Opið alla daga (nema mánud.)
kl. 12-18 til 20. apríl.
Aðgangur ókeypis.
Sýningarskrá kr. 1.200.
STUNDUM er rétt að minna á að
málverk er ekki bara málverk. Það
er einnig afrakstur margslungins
ferlis menningarlegra, persónu-
legra, félagslegra og jafnvel pólití-
skra þátta sem koma saman í einni
manneskju, og fá þar útrás á
ákveðnum tíma í ákveðnu verki,
sem verður eilífur vitnisburður um
aðstæður og aðdraganda.
Það er eitt mikilvægasta hlutverk
listfræðinga á hveijum tíma að
stuðla að stöðugu endurmati á þeirri
myndlist, sem þegar hefur markað
sín spor í söguna. Við slíka endur-
skoðun er hægt að líta til margra
þátta sem ekki voru til staðar í
þeim samtíma sem viðkomandi
myndlist spratt úr, og kunna að
verða til þess að breyta viðhorfum
manna til listarinnar, bæði til betri
og verri vegar. Af slíkum þáttum
má nefna áhrif listarinnar á síðari
þróun, breyttar áherslur i myndlist-
inni almennt, og síðast en ekki síst
sögulega þróun almennt, í félags-
legu, menningarlegu og jafnvel pól-
itísku samhengi.
I þessu sambandi má nefna að á
síðastliðnum áratug hefur orðið
nánast bylting í viðhorfum til lista-
sögunnar víða um lönd, sem rekja
má til endurskoðunar af þessu tagi.
Svokölluð „Endurskoðunar" - eða
„gagnrýnin“ listasaga hefur verið
hvatinn að mörgum stórsýningum
síðustu ára, þar sem varpað hefur
verið nýju ljósi á myndlist fyrri tíma,
bæði með því að rekja þróun ein-
stakra listhreyfinga af meiri kost-
gæfni (sýningin „Aðdragandi Im-
pressionismans" í Þjóðlistasafninu
í Washington D.C. á síðasta ári
sýndi glögglega tengsl hreyfingar-
innar við eldri myndlist), með því
að tengja þær við samtímann (sýn-
ingin „Vestrið sem ímynd Ameríku“
1991 Qallaði um þátt myndlistar-
innar í sköpun þeirrar ímyndar af
„Vestrinu“, sem enn er lífseig) eða
með því að skoða myndlist með
pólitískum gleraugum (á sýning-
unni „Thomas Cole: Frá landslagi
til Sögu“ sem opnuð var í fyrra og
verður sett upp í Brooklyn-safninu
í New York á þessu ári er sýnt fram
á að hinn stórkostlegi málverka-
flokkur listamannsins, „Þróun keis-
aradæmis" er líkast til spá um hvert
útþenslustefna þáverandi stjórn-
valda mundi leiða bandarískt þjóð-
félag - spá sem er ef til vill að
rætast nú, hálfri annari öld síðar).
Fyrir tilstilli rannsókna og nýrra
viðhorfa getur eldri myndlist þannig
ætíð verið fersk, umdeilanleg og
gróskumikil í samtímanum, og átt
sinn þátt í að myndlist verði áfram
mikilvægur þáttur í menningarlíf-
inu.
Því er þessi aðdragandi hafður
hér á, að Listasafn íslands er með
sýningunni á verkuin Nínu
Tryggvadóttur einmitt að sinna
Nína Tryggvadóttir:
Abstrakt. 1960.
þessu hlutverki í íslenskri listasögu.
Þó aðeins sé rúmur aldaify'órðungur
frá því listakonan lést, eru verk
hennar nú hluti sögunnar, og frem-
ur en að láta þau gleymast er því
eðlilegt að skoða þau í nýju sam-
hengi og reyna að átta sig betur á
hvað býr að baki þeim. Þetta er
leitast við að gera hér, bæði með
vali verkanna og ekki síður með
efni sýningarskárinnar.
Nú eru rúmlega tuttugu ár frá
því haldin var viðamikil yfirlitssýn-
ing á verkum listakonunnar í Lista-
safni Islands, og frá þeim tíma
hafa aðeins verið haldnar tvær sýn-
ingar á verkum hennar, auk verka
sem hafa verið á‘ samsýningum.
1982 kom út bók um listakonuna,
en með þessari sýningu og ritgerð
Aðalsteins Ingólfssonar í sýningar-
skránni má segja að gerð sé fyrsta
tilraunin til að endurskoða verk
Nínu í sögulegu samhengi.
Hvað varðar persónulega þróun
listakonunnar er einkar fróðlegt að
velta fyrir sér áhrifum pólitískra
aðstæðna á list hennar. Áralöng
útlegð frá Bandaríkjunum í kjölfar
brennimerkingar á McCarthy-tíma-
bilinu kom í veg fyrir að hún gæti
haldið áfram að starfa í grósku-
mestu miðstöð heimlistarinnar á
sjötta áratugnum, New York, en
þar hafði hún þegar getið sér gott
orð; þegar henni var loks boðið að
koma þangað á ný, hafði listheimur-
inn skilið hana eftir.
Þrátt fyrir þennan mótbyr hélt
Nína að sjálfsögðu áfram að þróa
list sína á sjötta áratugnum, sem
var henni á margan hátt gjöfull á
listræna sviðinu, en væntanlega
hefði sú þróun orðið önnur hefði
hún getað búið í New York, eins
og Aðalsteinn bendir á í ritgerð
sinni. Þarna gripu því pólitísk við-
horf illilega inn í mögulega fram-
vindu íslenskrar myndlistar, og
ætti sú staðreynd að vera mönnum
víti til varnaðar
Það er síðan einkum eftir að lista^
konan fær loks vilyrði fyrir að fá
að flytja til New York á ný (1957),
sem íslensk náttúra tekur að
blómstra í verkum hennar, en þá
hefst síðasti og að margra áliti
öflugasti áratugurinn á listferli
hennar. Þetta er hins vegar ekki
einangruð tilhneiging Nínu, eins og
Aðalsteinn bendir á; um svipað leyti
var ný náttúrusýn að koma fram í
verkum ýmissa þekktra banda-
rískra afstrakt-expressionista.
Eins og sýningargestir sjá glögg-
lega á sýningunni verður nokkur
þróun í verkum listakonunnar innan
þessa tímabils. Má þar sjá ólík
vinnubrögð, sem þó hverfast öll að
landinu; víða er sem sjónarrönd
skipti grunnfletinum, en síðan dansi
litfletir þar ofan í loftkenndri leit
að samastað. Aðalsteinn telur að
kveikja þessara mynda sé vissulega
íslenskt náttúrufar, en með vissum
formerkjum: „... er eins og tvinnist
saman í þessum myndum mjög svo
óáþreifanlegir þættir: bjartir vor-
vindar, sumarnæturkyrrur, stríð
haustveður.“
Slíkar hugleiðingar vekja einnig
upp aðra spurningu: Er ef til vill
misráðið að gera jafn mikið úr sér-
stöðu afstraktlistar á grunni forms-
ins (eða formleysisins) og verið
hefur, og réttara að líta fremur á
hana sem ákveðið skeið myndlistar,
þar sem hlutbundin myndgerð víkur
að mestu fyrir hinni huglægu, þó
grunn beggja sé að finna í raun-
heiminum, náttúrunni? - Slík álykt-
un væri ekki fjarri út frá miklum
samhljómi orða ýmissa listamanna
í viðtölum í gegnum árin, og þessi
sýning bendir vissulega einnig í
sömu átt. Væri áhugavert að kanna
verk fleiri svonefndra afstraktlista-
manna út frá þessu sjónarmiði.
Sýningin í Listasafninu er ekki
mikil um sig - rúmlega þijátíu verk
í tveimur sölum - en myndar engu
að síður sterka heild. Þar kemur
salur 4 einkum vel út, sem og síð-
asti myndaflokkur Nínu (verk nr.
25-26 og 31-33) sem má segja að
rísi upp úr myrkri hins dökka bak-
grunnar.
Sýningarskráin er einnig vel
heppnuð og fróðleg, utan þess að
litgreining mynda er nokkuð mis-
jöfn, og gjalda ljósmyndir af verk-
um nr. 13, 27 og 29 þess sérstak-
lega. Engu að síður er hún eiguleg-
ur gripur, sem sem flestir listunn-
endur ættu að tryggja sér, um leið
og þeir skoða þessa sýningu.
Máverk eru ekki bara málverk,
heldur einnig tákn síns tíma og
afrakstur persónulegra, jafnt sem
menningarlegra og pólitískra að-
stæðna. Abstrakt-tímabilið í ís-
lenskri myndlist hefur verið nokkuð
vel kynnt á undangengnum áratug-
um, en einkum út frá formlegum
og tæknilegum forsendum. Hér
kann brátt að verða breyting á, og
náttúrustemningar Nínu Tryggva-
dóttur kunna að marka tímamót
um á hvern hátt við ræðum ab-
strakt-list hér á landi.
Eiríkur Þorláksson