Morgunblaðið - 09.04.1995, Síða 20

20 SUNNUDAGUR 9. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Þjóðemisátök ógna stöðugleika í Evrópu.
Olafur Þ. Stephensen veltir fyrir sér
ýmsum hliðum á þjóðemismálum í álf-
unni, meðal annars hvort aðrar leiðir kunni
að vera líklegri til lausnar á vandanum
en sú sem farin er í stöðugleikasáttmálan-
um, sem undirritaður var í síðasta mánuði.
h
/7?

L
■ J/r *=
y
)
% j
FINN-
LAND
BRETLAND.
DANMÖRK
{« rC
JJj I
HOL-
LÁND
RUSSLAND

BHLÓÍA
FRAKKLAND
Lúx-
SVISS
AUSTURRIKI-
UNGVERJALAND
é-,: SPÁNN
<3 :>
• V
SMi > ( . RUMENÍA
hN SVART ^
h FJALLA-^; BÚLGARÍA
I
-r I.AND
A1.BANÍA ^
1914
r
i TYRKJAVELDI
RIKKLAND
ÍSLAND !
'VH-
> ;
/V
<v(
h Q í
'Cj 'O ' FINN-
"S 4 LAND

> y 05 >

)C
^
HOL.—
DAiIÉte M
IKftcr

LAND A.

SOVET-
RÍKIN
■-? fýska pólland
>:BELGÍA ^ LAND ruLLAr,L;
Aí

FRAKKLAND
[RRIKI
UNGVERJAL.

RUMENIA
. ______________
X,-V h BÚLGARÍA'Í
-/ ^
TYRKLAND
1989

v i
V:
ÞJOÐERNI
1. Abkkasar
2. Adygar
3. Albanir
4. Akvitanar
5. Armenar
6. Astar
7. A-Fríslendingar
8. Balkarar
9. Bashkirar
10. Baskar
EVRÓPUKORTIÐ - ekki
sízt austurhluti þess —
hefur tekið gífurlegum
breytingum á tuttugustu
öldinni. í stað þriggja stórvelda,
Rússlands, Austurríkis-Ungverja-
lands og Tyrkjaveldis, sem réðu lög-
um og lofum í Austur-Evrópu um
aldamótin, eru nú komin yfír tutt-
ugu „þjóðríki."
Eftir fyrri heimsstyrjöldina sett-
ust sigurvegarar stríðsins að samn-
ingaborði í París og stofnuðu ijölda
nýrra ríkja í Evrópu. Veldi Tyrkja
á Balkanskaga hafði liðið undir lok
á fyrstu árum aldarinnar, en nú var
veldi Habsborgara og Romanova
skipt upp, samkvæmt reglunni um
sjálfsákvörðunarrétt þjóða, sem
hafði náð fótfestu á Vesturlöndum
á nítjándu öldinni. Wilson Banda-
ríkjaforseti var einn helzti talsmaður
þessarar stefnu. Skipting gömlu
keisaraveldanna upp í þjóðríki átti
að leysa þjóðemisspennuna, sem
ríkt hafði innan þeirra.
Þjóðir blandast saman
Nýju landamærin í Evrópu reynd-
ust hins vegar engin töfralausn.
Vandamál Evrópu — rétt eins og
flestra annarra heimsálfa nema
kannski Suðurskautslandsins — er
að þjóðir vilja ekki búa í nett af-
mörkuðum hólfum. Þær blandast
saman, búa hver innan um aðra I
sömu þorpunum — eða þá að það
er önnur þjóð á landsbyggðinni en
í bæjunum og þar fram eftir götun-
um. Þannig háttaði víða svo til í
Austur-Evrópu að bændur, sem
töluðu slavneskar mállýzkur, fóm í
bæinn að verzla við þýzka eða gríska
kaupmenn og Gyðinga.
Hinir og þessir minnihlutahópar
vora því lokaðir inni í nýjum ríkjum,
sem tilheyrðu annarri þjóð, og var
þar af leiðandi farið með þá sem
annars flokks borgara. Hugmyndin
um þjóðríkið gerir ráð fyrir að það
sé aðeins ein þjóð í hverju landi, og
reiknar ekki með minnihlutahópum.
Þannig segir formaður Rúmenska
þjóðareiningarflokksins, Gheorge
Funar, í nýlegu blaðaviðtali: „Það
era engir Ungveijar í Rúqieníu,
aðeins rúmenskir borgarar.“ Þeir,
sem hafa skoðað málið betur, vita
að a.m.k. 10% af íbúum Rúmeníu
era Ungveijar — og það er ekki
farið sérlega vel með þá, sem „rúm-
enska borgara."
íslendingar era heppnir að þessu
leytinu. Samkvæmt rannsókn, sem
gerð var árið 1985, er ísland „hrein-
asta“ þjóðríki heims, þ.e. hér eru
nánast engir minnihlutahópar og
þjóðin er afar einsleit í menningar-
legu tilliti. En þannig háttar nánast
hvergi annars staðar til í Evrópu,
nema ef vera kynni í Portúgal. Segja
má að þessi tvö Evrópuríki séu þau
einu, sem standa undir nafni sem
„þjóðríki" — annars staðar er það
skáldskapur. í öllum öðram Evrópu-
ríkjum era stærri eða minni þjóðem-
isminnihlutahópar, sem flestir hafa
búið á staðnum sínum frá aldaöðli
— löngu áður en hugmyndin um
þjóðríkið varð til einhvem tímann
síðla á átjándu öldinni og þjóðemis-
hugmyndir hófu sókn sína í Evrópu.
Þjóöernishyggja og stöóugleiki
Inntak þjóðemishyggjunnar er sú
trú, að einhver hópur fólks, sem
yfírleitt á sameiginlega tungu, sögu
og menningu, (þjóðin) 'sé náttúra-
legt samfélag, sem eigi að búa við
sameiginlegt pólitískt samfélag
(ríki), eigi að vera fijáls og óháður
öðrum (fullvalda) og eigi rétt á að
krefjast jafnréttis á við aðrar þjóðir
í heiminum. Þjóðemissinnar gera
yfírleitt ráð fyrir því að þegar allar
þjóðir verði fijálsar — m.ö.o. að
sérhver þjóð eigi sitt ríki, verði betra
að lifa í heiminum. Þetta könnumst
við íslendingar við, sem gjaman
samgleðjumst smáþjóðum, sem
losna undan erlendu valdi eins og
við gerðum, og stofna sjálfstætt og
fullvalda ríki.
Þjóðernishyggjan er hins vegar
ekki uppskrift að friði og hamingju
í heiminum, vegna ofangreinds ann-
marka; að fæstar þjóðir búa á eyjum
langt úti í hafi. Hún er þvert á
rnóti uppskrift að átökum og glund-
roða. Þjóðemishyggjan., er einhver
áhrifaríkasta hugmyndafræði, sem
hefur verið fundin upp, að því leyt-
inu að ótrúlega margir hafa verið
þess fýsandi að deyja — og drepa
— fyrir þjóð sína í stríði. Þessi trúar-
hiti þjóðemishyggjunnar, ásamt
þeirri staðreynd að þjóðríkishug-
myndin er oftast í raun óframkvæm-
anleg nema með þjóðemishreinsun-
um á borð við þær sem hafa átt sér
stað í fyrrverandi Júgóslavíu, er
ástæða þess að þjóðernisdeilur era
helzta ógnunin við frið og stöðug-
leika í Evrópu nú á dögum.
Breytingar ó kortinu og
mannlegar þjáningar
Það er sjaldgæft að breyting hafí
orðið á Evrópukortinu á þessari öld
án þess að það hafí kostað einhveij-
ar mannlegar þjáningar, sem oftar
en ekki hafa verið liðnar I nafni
þjóðernishyggju. í sáttmála gamla
íjóðabandalagsins vora ákvæði,
sem áttu að tryggja sjálfsákvörðun-
arrétt minnihlutahópa. Misnotkun
Hitlers á sáttmálanum í þágu þýzkr-
ar útþenslustefnu kom hins vegar
óorði á ákvæði af þessu tagi, og í
lok seinni heimsstyijaldar voru millj-
ónir Þjóðveija hraktar frá austur-
héruðum Þýzkalands, sem innlimuð
voru í Pólland og Sovétríkin, og
Súdetahéruðunum í Tékkóslóvakíu,
svo dæmi séu nefnd, í einhverri stór-
tækustu þjóðemishreingemingu
sem farið hefur fram. Svipaðir at-
burðir áttu sér stað varðandi Pól-
veija í Hvíta-Rússlandi og Úkraínu,
ítali í Slóveníu og þar fram eftir
götunum. Milljónir Evrópubúa
misstu heimili sín.
Sumir urðu eftir í ríki, sem viður-
kenndi ekki tilvist þeirra, og létu
lítið fara fyrir sér, þótt þeir legðu
ef til vill rækt við menningu sína
heima við. Þannig er það fyrst á
seinni áram að opinber hreyfing er
að verða til á meðal t.d. Þjóðveija
í Póllandi og Tékklandi.
Öll þau nýju ríki, sem urðu til við
upplausn Sovétríkjanna árið 1991,
urðu til með sæmilega friðsamlegum
hætti. Hins vegar er athyglisvert
að þótt tugir, ef ekki hundrað, þjóða
hafi búið í Sovétríkjunum, hefur
umheimurinn aðeins viðurkennt
sjálfstæði þeirra, sem áttu sitt eigið
Sovétlýðveldi; til dæmis Eystrasalts-
þjóðanna, Úkraínumanna og
Moldova.
Gleymdar þjóðir úr fylgsnunum
Nú eru hins vegar að koma upp
um alla Austur-Evrópu svipuð
vandamál og urðu til upp úr 1918;
nýju „þjóðríkin“ falla lítið betur að
þeirri flóknu mósaíkmynd, sem evr-
ópska þjóðasúpan er, en þau sem
urðu til eftir fyrra stríð. Innilokaðir
minnihlutahópar og ríkislausar smá-
þjóðir krefjast sjálfsákvörðunarrétt-
ar og era jafnvel reiðubúin að beij-
ast fyrir honum.
Margar þessar þjóðir koma nú
fram á sjónarsvið sögunnar eftir að
hafa verið flestum gleymdar í ára-
tugi eða jafnvel aldir. Hver hafði —
í alvöru — heyrt minnzt á Tsjetsj-
ena, sem eru fjóram sinnum fjöl-
mennari en íslendingar og með
skýrt skilgreinda þjóðarvitund, fyrr
en þeir hófu uppreisn gegn rúss-
neskri stjórn og heimtuðu eigið ríki?
Og hver vissi af nágrönnum þeirra
I Norður-Kákasus, til dæmis Osset-
um (sem hafa líka gert uppreisn),
Kabördum og Ingúsetum, sem allir
era sömuleiðis fjölmennari en ís-
lenzka þjóðin? Hundruð þúsunda