Morgunblaðið - 11.10.1995, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
MIÐVIKUDAGUR 11. OKTÓBER 1995 29
p.
)
I
k
t
\
>
\
$
I
I

’
J

í tilefni alþjóða-
dags geðheilbrigðis
í DAG, 10. október,
er alþjóðadagur geð-
heilbrigðis. I tilefni
þess langar mig til að
geta nokkurra þeirra
sjúkdóma er kallast
geðsjúkdómar og eru
algengastir allra sjúk-
dóma er tengjast
truflun á starfsemi
heilans.
Þið allir, lesendur
góðir, hafið kynnst
einhverjum þessara
sjúkdóma, ef ekki af
eigin raun, þá af sam-
ferðamönnum ykkar.
Þeir eru algengir og
valda ómældum vandræðum, þján-
ingum og óhamingju.
Ég kynntist geðsjúkdómum
löngu áður en ég þekkti á þeim
nokkur deili. Foreldrar mínir voru
Skagfirðingar en höfðu flutt hing-
að á mölina í Reykjavík í leit að
betra lífi. Tengsl við ættingja og
vini úr Skagafirði voru þó mikil
og margir samsveitungar komu
heim til okkar í Reykjavíkurferð-
um sínum og þáðu að borða og
húsaskjól. Margir voru þeir hress-
ir og kátir en aðrir alvörugefnari.
Eins aldraðs bónda minnist ég
sérstaklega vegna þess hve hnýp-
inn hann var. Hann kom til höfuð-
borgarinnar til að leita sér lækn-
inga við ýmsum þrautum er ekki
hafði tekist að ráða bót á fyrir
norðan. Auk margvíslegra verkja
er ég heyrði hann lýsa vakti það
eftirtekt mína að hann var á þeirri
skoðun að flest væri á leið til
verri vegar, grassprettan lélegri,
veðrið lakara, rollurnar dugminni
og hrossin ekki söm og áður.
Hann sat beygður,
tárfelldi og tók engum
hughreystingum.
Ekki held ég að hann
hafi fengið hér neina
bót og fór víst heim
jafn hnugginn og
þjáður og hann var
þegar hann kom. Nú
tel ég víst að hann
hafi verið þunglyndur.
Hefði hann verið á
ferðinni nú nær 50
árum síðar eru öll lík-
indi á að hægt hefði
verið að létta honum
lundina og þrautirnar.
En nú er hann löngu
fallinn frá.
Á þessum árum olli það mér
nokkurri furðu og umhugsun að
nágrannakona fjölskyldu minnar
tók sig stundum til og gekk
skrautbúin og syngjandi um götur
og tún þótt oftast nær virtist hún
hæglætið sjálft og kæmi stundum
ekki út úr húsi langtímum saman.
Ég tel nú líklegt að þessi kona
hafi liðið af geðhvarfasjúkdómi
sem lýsir sér aðallega í því að fólk
verður á köflum óhæfilega ört en
er þar á milli oft niðurdregið og
þunglynt. Ekki veit ég hvort hún
leitaði læknis vegna þessa en nú
væri hægt að hjálpa henni mikið
við þá erfíðleika sem líklegt er að
veikindin hafi skapað henni.
í bamaskóla átti ég marga góða
félaga og vini. Einn þeirra var
nábúi minn og jafnaldri. Fórum
við oft saman gangandi all Ianga
leið í skólann. Hann var skemmti-
legur og einstaklega skýr og
greindur. Einn ljóður var þó á
ráði hans sem mér þótti þá afar
Algengi geðsjúkdóma,
segir Jón G. Stefáns-
son, er svipað á íslandi
og meðal annarra þjóða.
stór. Hann var svo hræddur við
flest dýr að lægi leið okkar hjá
túni þar sem kýr voru á beit fékkst
hann með engu móti til að fara
þar um og urðum við því oft að
Íeggja langa lykkju á veg okkar
mér til sárrar skapraunar. Ég sé
nú að hann hefur þjáðst af fælni
sem er algengur kvíðasjúkdómur.
Að því er ég best veit fór þetta
af honum er hann fullorðnaðist.
Þannig gengur það þó alls ekki
alltaf því kvíðasjúkdómar er oft
mjög langvarandi og sumir glíma
við þá meira eða minna ævilangt.
Þá er þó hægt að bæta verulega
með læknismeðferð og stundum
lækna alveg.
Beklq'arfélagi minn í mennta-
skóla var afar hraustur og góður
íþróttamaður, duglegur og ósérhlíf-
inn, en feiminn og hlédrægur. Milli
okkar dafnaði vinátta og urðum
við sessunautar og gengum oft
saman heim á leið í lok dags. Á
göngunni þögðum við mest en
ræddum á milli um tilveruna. Oft
vorum við sama sinnis en stundum
greindi okkur á. Fór sá ágreiningur
vaxandi er leið að vori í 4. bekk.
Þótti mér vinur minn óhæfilega
einsýnn og tortryggin og mér tókst
ekki að skilja hugmyndir hans eða
fella mig við þær. Ég reyndi, með
löngum fortölum, að snúa honum
til minnar sýnar af umhverfi og
mannlífi, en án merkjanlegs árang-
Jón G.
Stefánsson
Hvað er maðurinn
eiginlega að segja?
TALIð er sundurslitið
og höktandi. Talfærin
eru föst og spenna er í
andliti. Augun blikka
og hendumar eru á
hreyfingu. Orðin þrýst-
ast út, oft með erfiðis-
munum. Sama atkvæð-
ið er endurtekið aftur
og aftur. Við vitum að
þetta er stam og verð-
um óþolinmóð, óörugg
og finnum til með við-
mælandanum. Flestir
hafa talað við mann-
eskju sem stamar. Af
hveiju á hún svona erf-
itt með að segja það
sem hún ætlar sér? Er
hægt laga stamið? Hvemig eigum
við að bregðast við? Getum við
gert eitthvað til að hjálpa?
Af hverju stamar fólk?
Þrátt fyrir miklar rannsóknir
hefur ekki fundist einn einstakur
líkamlegur, sálrænn eða félagsleg-
ur þáttur sem orsakar stam. Lík-
lega em orsakavaldar margir og
jafnvel mismunandi eftir einstakl-
ingum. Flestir sem stama á fullorð-
insaldri byijuðu að stama þegar
þeir voru á aldrinum 3-5 ára.
Stamið hefur áhrif á allt líf þess
sem stamar. Sjálfsmyndin og sam-
skiptin em lituð af því hvemig
gengur að tala við aðra. Stam
getur legið í ákveðnum ættum og
mun fleiri strákar stama en stelp-
ur. Stamið getur ver-
ið vægt, miðlungs eða
alvarlegt, allt eftir því
hve oft er stamað og
hvemig stamið er.
Niðurstöður erlendra
rannsókna benda til
þess að um 4% bama
stama og um 1% full-
orðinna.
Er hægt að sigrast
á staminu?
Það er hægt að
breyta því hvernig
maður talar. Fyrsta
skrefið er að viður-
kenna stamið. Hlusta
á stamið en forðast
það ekki. Finna hvað gerist þegar
maður stamar. Hvaða aðstæður
em erfiðar og hvaða tilfinningar
eru tengdar staminu. Flestir sem
stama vona að það hverfi af sjálfu
sér. Þeir skammast sín fyrir stam-
ið. Næsta skref er að breyta tal-
inu. Það þarf að læra ákveðna
tækni til að stýra talinu. Mjög
mikilvægt er að tala hægt. Við-
komandi þarf að ná valdi á stam-
inu, stama með mikilli eða lítilli
spennu. Hann þarf að geta breytt
talhraðanum eftir hentugleikum.
Þá þarf að yfirfæra breytt tal á
(allar mögulegar aðstæður. Að lok-
um er mikilvægt að vita hvemig á
að forðast bakslag og hvað á að
gera ef stamið byijar aftur. Sigur
felst að hluta til í því að glínia við
Stamið, segir Jóhanna
Einarsdóttir, hefur
áhrif áalltlífþess
sem stamar.
stamið í stað þess að forðast það
eða afneita því. Því fyrr sem með-
ferðin byijar þeim mun betra.
Mikilvægt er að leita sér hjálpar
hjá sérfræðingum og ræða við aðra
sem eru í svipuðum sporum. Mál-
björg er félagsskapur þeirra sem
vinna að málefnum þeirra sem
stama.
Hvernig bregstu við ef þú
hittir einhvern sem stamar?
Við könnumst við að vita ekki
hvernig við eigum að bregðast við
ef við hittum einhvern sem stam-
ar. Við horfum eitthvert annað eða
jafnvel forðumst að tala við við-
komandi. Grundvallarreglan er sú
að við eigum að tala við þann sem
stamar eins og við tölum við aðra.
Við hlustum róleg á hvað hann er
að segja og grípum ekki fram í.
Horfum á hann þegar hann talar.
Þeir sem stama eru ekkert frá-
brugðnir öðrum nema þeir eiga
erfitt með að koma orðunum frá
sér. Þeir hafa frá jafnmörgu og
jafnmerkilegu að segja og aðrir.
Gefum þeim tækifæri.
Höfundur er tnlmeinafræðingur.
Jóhanna
Einarsdóttir
urs. Nokkru fyrir vorprófin hvarf
hann úr skólanum. Hann sagði mér
síðar að hann hefði farið á Klepp.
Löngu seinna varð mér ljóst að
hann hafði veikst af geðklofa. Þótt
hann yrði nýtur þjóðfélags þegn
og ynni fyrir sér alla tíð olli sjúk-
dómurinn honum ævilangri fötlun.
Hann er nú látinn en ég vona að
einhveijir drauma hans hafi náð
að rætast þrátt fyrir allt.
í menntaskólanum byijuðu
margir að nota áfengi. Þótt ég
væri ekki sérstaklega bindindis-
samur vakti það mér ugg að sjá
skólafélaga mína ofurölvi og fór
sá ótti vaxandi með árunum er ég
sá þetta koma fyrir þá sömu aftur
og aftur. Sumir þessara félaga
minna hafa síðan látið lífið vegna
drykkjuskapar, aðrir hafa sloppið
með kal. íslenskir drykkjusiðir hafa
ótrúlega lítið breyst frá dögum
Egils Skalla-Grímssonar og valda
gífurlegum skaða í samfélagi okk-
ar. Ég held að yngra fólkið sé
menningarlegra í áfengisneyslu
sinni en mín kynslóð var en þó
skortir enn töluvert á að vel sé.
Frá þessum árum minnist ég
þess að hafa haft fregnir af sjálfs-
vígi pilts á mínum aldri. Þótt ég
væri honum ekki kunnugur, vakti
fregnin mér þá óhug og angur,
nánast reiði og verknaðurinn var
mér óskiljanlegur. Síðan hef ég
þekkt marga náið er hafa fallið
fyrir eigin hendi. Ég veit nú um
og tel mig stundum skilja þær þján-
ingar og kvöl er liggja að baki slíks
atburðar. Frétt um slíkan dauð-
daga þyngir alltaf huga minn.
Hér á Islandi er algengi geð-
sjúkdóma svipað og meðal annarra
þjóða. Það eina er sker sig úr er
hve margir hafa einhvemtíma
misnotað áfengi eða um 27%
þeirra sem komnir era yfir miðjan
aldur. Það er mun meira en gerist
víðast hvar annars staðar þótt til
séu menningarsamfélög þar sem
tíðnin er sambærileg. Afengismis-
notkun er miklu algengari meðal
karla en kvenna þótt þær hafi því
miður heldur nálgast karla að
þessu leyti í seinni tíð. Innan við
einn af hveiju hundraði veikist af
geðklofa en nokkra fleiri af geð-
hvarfasjúkdómi. Tíðni þessara
sjúkdóma er svipuð meðal karla
Nýtt morgunútvarp
Rásar I, Rásar 2 og
fréttastofu Útvarps!
„Á níunda tímanum“
er fréttatengt útvarp
sem sent er út á báðum
rásum eftir ki. 8.00.
tne<L tnáíi cUufáúu,
t ‘ÚttMVtfUiUtl
1 ©
RÁS I . RÁS 2 OG FRÉTTASTOFA ÚTVARPS.
og kvenna og algengið sambæri-
legt við það sem er hjá öðrum þjóð-
um. Um 12% fólks líður af þung-
lyndi á einhveju æviskeiði og helm-
ingi fleiri af kvíðasjúkdómum.
Bæði þunglyndi og kvíðasjúkdóm-
ar eru tíðari meðal kvenna. Verið
getur að kvíðasjúkdómar og þung-
lyndi felist að baki áfengissýki hjá
körlum og algengi geðsjúkdóma í
heild er það sama hjá báðum kynj-
um. Að baki hveiju sjálfsvígi, en
þau skipta tugum árlega hér á
landi, liggur oftast einhver þessara
sjúkdóma og stundum fleiri en
einn. Það er nefnilega svo að sé
maður veikur af einum sjúkdómi
er líklegra að maður veikist af
öðrum en ella væri.
Það er mikið verk, sem þarf að '
vinna af kunnáttu og ummhyggju,
að lækna og líkna, styrkja og
styðja þá sem sjúkir era. Það er
gleðilegt þegar sjúklingur læknast
og sá sem var óvinnufær getur
aftur tekið við starfi sínu. Það er
gott að geta linað þjáningar, ang-
ist og kvíða, depurð og vonleysi.
Hitt er slæmt þegar lítt gengur
að draga úr veikindum og vanlíð-
an. Sem betur fer er oftast hægt
að hjálpa að einhveiju leyti.
Það er misjafnt hvernig menn
standa af sér sjógang mannlífsins,
veijast brotum og .þola kulda og
vosbúð. Öll höfum við takmarkan-
ir og veikleika og öll getum við*“
orðið vanheil. Ekki hefur það ver-
ið okkar vani, íslendinga, að haf-
ast ekki að vissum við af manni
í lífsháska eða nauð hvort sem er
við strendur landsins eða á fjöllum
uppi. Oft hefur verið lagt í svaðil-
för til að ná í lækni til sjúklings.
Hjálpsemi og umhyggja fyrir ná-
unganum hefur hjálpað þjóðinni
til að lifa af harðindi og hamfarir
og gert lífið þess virði að lifa því
hér á ísaköldu landi. Ekki er til_
svo vesælt kot að ekki hafi þar
verið hlúð að veðurbörðum ferða-
langi og honum veitt hlutdeild í
því sem til var. Þessi náttúra þjóð-
arinnar er samofín náttúru lands-
ins. Hún er sannur þjóðarauður
sem við þurfum að varðveita á
hveiju sem gengur.
Hðfundur er formnður Geðvemd-
arfélngs tslands.
ANDREW
• Hraöhleösla í bílinn fyrlr
GSM farsíma
• Tæknilegir yfirburöir
• Lengir líftíma
rafhlaöna
• Leiöandi framleiöandi á aukahlutum
fyrir GSM farsíma
J. áSTVALDSSON HF.
Skipholtl 33,105 Reyfcjavík, slmi 552 3580
ALLl Tlt mnnUNAZ!
ELFA-LVI
Einfaldir eða tvöfaldir olíufylltir
rafmagnsofnar350 - 2000w.
Hæð 30, 50 eða 59 cm.
ELFA-OSO
Hitakútar úr ryðfríu stáli. Stærðir
30 - 300 lítra, útvegum aðrar stærðir
frá 400-10.000 lítra.
ELFA-VORTICE
Rafmagnsþilofnar, 600 ■ 2000w.
Elfa rafhitunarbúnaðurinn er þraut-
reyndur við íslenskar aðstæður.
HAGSTÆTT VERÐ OG ■ fmf“
GREIÐSLUSKILMÁLAR. HKt"
Einar Fanestveít & Co.hf.
Borgartúni 28 - ® 5622901 og 5622900