Morgunblaðið - 14.11.1995, Blaðsíða 31

30 ÞRIÐJUDAGUR 14. NÓVEMBER 1995
MORGUKBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 14. NÓVEMBER 1995 31

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MORÐININIGERIU
MORÐIN á rithöfundinum Ken Sare-Wiwa og átta
öðrum stjórnarandstæðingum í Nígeríu í síðustu
viku hafa vakið reiði og hrylling um allan heim. Her-
stjórnin, sem drottnar i þessu fjölmennasta ríki Afr-
íku, hefur misboðið réttlætinu, troðið á mannréttindum
og látið álit umheimsins sem vind um eyrun þjóta með
því að taka mennina, sem tilheyrð'u Ogoni-þjóðflokkn-
um, af lífi eftir sýndarréttarhöld.
Þrátt fyrir hörð viðbrögð um allan heim, sýnir þetta
mál þó í raun hvað alþjóðakerfið ræður yfir fáum
tækjum til að refsa með árangursríkum hætti þeim
ríkisstjórnum, sem brjóta gróflega alþjóðleg lög og
sáttmála. Reynslan sýnir að alþjóðlegar refsiaðgerðir
bera yfirleitt ekki tilætlaðan árangur. Valdhafarnir,
sem sökina eiga, sitja sem fastast, en refsingin kemur
niður á saklausum almenningi. Þannig er vafamál að
bann á sölu skreiðar frá íslandi til Nígeríu myndi koma
valdhöfunum, sem lifa í allsnægtum, illa. Það er hins
vegar varla vafi á að það væri ekki hagur nígerísks
almennings að hætta innflutningi lífsnauðsynja á borð
við íslenzkan fisk.
Vesturlönd og önnur þau ríki, sem hafa lagzt gegn
mannréttindabrotum og einræði í Nígeríu, eiga þann
kost helztan að beita herstjórnina í Abuja siðferðilegum
þrýstingi á alþjóðavettvangi, að styðja við bakið á
andófsmönnum í landinu og að halda áfram að reyna
að efla virðingu fyrir lýðræði og mannréttindum í Níg-
eríu og í þriðja heiminum almennt.
Hluti vanda Nígeríu er að hún er, eins og mörg
önnur Afríkulönd, margklofin í hundruð þjóðflokka.
Átök milli múslima í norðurhluta landsins og kristinna
manna í suðurhlutanum hafa jafnframt sett svip á
sögu landsins. Það er því erfitt að viðhalda einingu
og stöðugleika í þessu fjölmenna ríki. Þjóðernisdeilur
í Nígeríu hafa oft vakið athygli umheimsins, til dæmis
í Biafrastríðinu, er Ibo-þjóðin í Suðaustur-Nígeríu lýsti
yfir stofnun eigin ríkis og háði blóðugt sjálfstæðis-
stríð, sem endaði með sigri norðanmanna.
Andóf Ogoni-manna gegn herstjórninni, sem einkum
er skipuð mönnum af Hausa-þjóðinni, er öðrum þræði
þjóðernislegt, en jafnframt hafa þeir barizt gegn um-
hverfisspjöllum, sem þeir segja alþjóðleg olíufyrirtæki
vinna á landi sínu. Þetta setur ástandið í Nígeríu að
sumu leyti í nýtt ljós. Athygli umheimsins hlýtur af
þeim sökum að beinast að samskiptum hinna vestrænu
olíufyrirtækja og herstjórnarinnar í landinu. Aðhald
almenningsálitsins að fyrirtækjunum, sem um ræðir,
getur verið áhrifaríkt, eins og dæmin sanna.
TREGÐULÖGMÁL
KVENNALISTANS
UMRÆÐUR á landsfundi Kvennalistans, sem hald-
inn var á Nesjavöllum um seinustu helgi, báru
ekki vott um að kvennalistakonur eygðu leið út úr til-
vistarkreppu flokks síns.
Umræðurnar sýndu vissulega fram á að flokkskonur
viðurkenna nú loks að flokkur þeirra eigi undir högg
að sækja, enda sýndu úrslitin í seinustu þingkosningum
ljóslega fram á það. Af þeim möguleikum, sem ræddir
voru, völdu kvennalistakonur hins vegar þann kost að
halda áfram á sömu braut og áður og halda áfram
að tala um vandamálin í stað þess að taka af skarið
um breytingar, til dæmis samstarf við aðra flokka.
Tregðulögmálið í Kvennalistanum virðist þannig
vera orðið sterkt, líkt og í gömlu flokkunum sem
kvennalistakonur hafa gagnrýnt. Ottinn við breytingar
ræður, þótt ljóst sé að gömlu aðferðirnar skili ekki
árangri lengur.
■ Úrelt og stöðnuð viðhorf í þjóðfélaginu eru, eins og
Kvennalistinn hefur margoft bent á, það sem einna
helzt stendur kvennabaráttu fyrir þrifum. Nú virðist
hins vegar svo komið að kreddufesta og fastheldni við
gamalt form innan kvennahreyfingarinnar sjálfrar
geti farið að hamla gegn árangri hennar.
Áningarstaður fjallgöngumanna
Morgunblaðið/Garðar Siggeirsson
ÞORPIÐ Gokyo er innst í Gokyo-dal í Nep- matar og hlífðarklæða í um 5000 m hæð yfir hægri sýnir Gokyo-þorp klukkan sex að
al. Á þessum slóðum í Himalaja-fjöllum eru sjávarmáli eftir snjóflóð um helgina. Áköf morgni. Gokyo er dæmigerður áningarstaður
nú um 500 ferðalangar strandaglópar og leit fer nú fram að nokkur hundruð manns, fjallgöngumanna í Nepal. Ymist er gist í tjöld-
þurfa að berjast gegnum þykka skafla án sem er saknað á hættusvæðunum. Myndin til um eða skálum eins og sjást á myndinni.
Tiigir niamia
farastí
snjóflóðum
íNepal
Mannskæð flóð féllu á örlítið þorp undir brött-
um fjallshlíðum Himalajafjalla í Nepal um
___ *
helgina. Fjórír Islendingar voru í leiðangri, sem
fór um þessar slóðir í október, og var þá ekki
minnst á að hætta væri á skriðum.
NATTURUHAMFARIR I NEPAL
Talið er að rúmlega 4o manns hafi farist í náttúru-
hamförum í Nepal um helgina. Á laugardag féll
snjóflóð á þorp skammt frá Everast-tindi og á
sunnudag féllu skriður á gististaði göngumanna í
héruðunum Manang og Panchather.
K í N A
Talið er að 25
manns hafi beðið
bana í snjóflóði á
búðir í Pangka,
nálægt Everest
REUTER
Kathmandu. Reuter.
Norskur snjóflóðafræðingur undraðist andvaraleysi
Islendinga gagnvart snjóflóðahættu árið 1984
Taldi mun meiri líkur á
mannskaða hér en í Noregi
Magnús Jónsson veðurstofustjóri
gagnrýnir forsendur hættumats
Morgunblaðið/Þorkell
SNJÓFLÓÐIÐ féll að kirkjunni á Flateyri.
TALIÐ er víst að 42 hafi
beðið bana í snjóflóðum í
Nepal. aðfaranótt laugar-
dags og þeir gætu verið
fleiri. Björgunarstarfið gekk illa í
gær vegna slæms veðurs og
skyggnis. Á meðal fórnarlambanna
voru 17 erlendir fjallgöngumenn,
þar af þrettán Japanar sem fórust
í búðum nálægt Everest, hæsta
b'allstindi heims. Talið er að um 500
erlendir fjallgöngumenn hafi verið
á svæðinu og ekki var vitað hversu
margir þeirra urðu fyrir snjóflóðum
eða lentu í þrengingum vegna kulda
og fannfergis.
Þyrla og lítil flugvél komust í gær
til Gokyo-dals, afskekkts svæðis
nálægt Everest þar sem 26 fjall-
göngumenn, þar af þrettán Japan-
ar, urðu fyrir snjóflóði þegar þeir
sváfu í búðum í þorpinu Pangka í
mynni dalsins. Sautján til viðbótar
- þar af fjórir Vesturlandabúar,
tveir Kanadamenn, írsk kona og
Þjóðverji - hurfu þegar snjóflóð
féllu á hús á öðrum svæðum.
Að sögn lögreglunnar í Nepal eru
aðstæður mjög erfiðar og matar-
skortur blasir við fjölda ijallgöngu-
manna, sem týnt hafa fötum og
farangri í snjóflóðunum.
Fjórir íslendingar voru í leið-
angri, sem fór um þessar sömu slóð-
ir fyrir mánuði, og sagði einn leið-
angursmanna, Garðar) Siggeirsson,
verslunarstjóri í Herragarðinum, að
sér hefði verið brugðið þegar hann
frétti af flóðinu.
„Það var ekkert talað um að
þarna væri hætta á skriðum og
maður fékk ekki á tilfínninguna að
þarna væri skriðuhætta,“ sagði
Garðar. „Staðhættir minntu hins
vegar um margt á aðstæður á Vest-
fjörðum, nema hvað allt er miklu
hrikalegra. Þarna eru pínulítil þorp
undir snarbröttum fjallshlíðum.
Maður hugsaði ekki út í það þá, en
vitaskuld bregður manni að heyra
að snjóflóð hafi orðið á þessum slóð-
um.“
Að sögn Garðars búa aðeins milli
20 og 40 manns í þorpunum á snjó-
flóðasvæðinu.
Bjargað eftir sólarhring
Hætta varð björgunarstarfinu um
tíma á sunnudag vegna veðurs.
Nepölsk stjórnvöld sögðu í gær að
237 manns hefðu verið fluttir af
hættusvæðunum, þar af 111 útlend-
ingar. 21 lík hafði fundist I gær.
Sautján ára nepalskur piltur, sem
var með japönsku fjallgöngumönn-
unum, fannst á sunnudag eftir að
hafa legið í snjónum í sólarhring.
Hann varð fyrir kali en var ekki í
lífshættu.
Japanarnir og þrettán nepalskir
leiðsögu- og burðarmenn voru í
skála í Pangka, um 275 km norð-
austur af Kathmandu, þegar þeir
urðu fyrir snjóflóði klukkan eitt
aðfaranótt laugardags að staðar-
tíma. Þeir voru á leið til Gokyo-
dals, sem er vinsæll áfangastaður
fjallgöngumanna, um 18 km suð-
vestur af Everest.
65.000 útlendingar á ári
Talið er að snjóflóðin á laugardag
séu þau mestu sem fallið hafa á
fjallgöngumenn í Nepal. Áætlað er
að 65.000 erlendir fjallgöngumenn
fari til Nepal á ári hverju og nóvem-
ber er yfirleitt vinsælasti mánuður-
inn. Fellibylur í Bengalflóa olli
óvenjumikilli snjókomu á þessum
slóðum í vikunni sem leið.
Árið 1972 féll mannskæðasta
snjóðflóð, sem áður var vitað um.
Þá létu 14 fjallgöngumenn lífíð á
Manaslu-íjalli, áttunda hæsta tindi
heims.
Garðar Siggeirsson fór ásamt
Birgi Rafni' Jónssyni og hjónunum
Kristínu Guðmundsdóttur og Will-
iam ÞóV Dadison í leiðangur að
Gokyo-tindi, sem gnæfir yfir sam-
nefndan dal, 3. til 25. október. Auk
þess voru með í för Finnar, Skotar,
Englendingar og nepalskir burðar-
menn.
Garðar sagði að mikil hitasveifla
hefði verið á hverjum degi. Á nótt-
unni hefði verið 12 til 15 gráðu
frost, en 15 til 20 stiga hita á dag-
inn. Þorpið Pangka, sem er án-
ingarstaður fyrir ferðalanga á leið
upp Gokyo-dal, er í um 4.500 m
hæð. Þegar komið er til þorpsins
Gokyo við rætur samnefnds fjalls
hafa 700 m bæst við og loftið orð-
ið æði þunnt.
„Hér er falleg fjallasýn og bratt-
ar hlíðar,“ skrifaði Garðar í ferða-
bók sína. „Manni verður erfitt um
andardrátt og loftið er þungt. Við
vöknuðum um klukkan fimm og það
var erfitt að klæða sig í,. fötin köld
og skór frosnir.“
Ferðalangarnir sváfu í tjöldum í
ferðinni og urðu að klæðast ullar-
peysu, húfu og vettlingum til að
halda á sér hita í svefnpokunum.
MAGNÚS Jónsson veður-
stofustjóri segir að sam-
kvæmt gildandi lögum
og reglugerðum sé svo-
kallað hættumat gagnvart snjóflóð-
um unnið á forsendum sem séu fyrst
og fremst pólitískar en ekki vísinda-
legar. Forsendurnar séu ákveðnar í
lögum og reglugerð og gangi út frá
því að stærstu hugsanlegu snjóflóð
hafi þegar fallið og um þau séu til
skráðar heimildir, fremur en að meta
líkindi á aftakaflóðum. Þar með séu
stjórnmálamenn að hafa áhrif á for-
sendur matsins en ekki að meta
áhættu að loknum vísindalegum
rannsóknum.
I innanhússskýrslu norsku jarðeðl-
isfræðistofnunarinnar um vinnu-
heimsókn norsks snjóflóðafræðings
til Vestfjarða og Snæfellsness árið
1984 — áður en nokkrar reglur voru
settar um snjóflóðavarnir hér á landi
— segir að 10 sinnum meiri hætta
sé á að fólk lendi í snjóflóðum á ís-
landi en í Noregi. Mikil uppbygging
eigi sér stað á hættusvæðum án þess
að séð verði að skeytt sé um hugsan-
legar afleiðingar, sem sérfræðingur-
inn taldi fyrir 11 árum að gætu orð-
ið alvarlegar.
í framhaldi af mannfalli í flóðun-
um á Patreksfirði heimsótti norski
sérfræðingurinn Erik Hestnes ísland
sumarið 1984 til að kynna sér snjó-
flóðahættu hér á landi. Hann ferðað-
ist um Vestfirði og Snæfellsnes í eina
viku, ræddi við starfsmenn Veð-
urstofu og Vegagerðar og fleiri, þar
á meðal staðkunnuga menn á Flat-
eyri, Isafirði, Hnífsdal, Bolungarvík,
Patreksfirði og Olafsvík.
Heim kominn ritaði hann stutta
samantekt um ferð sína, sem að sögn
Magnúsar Jónssonar veðurstofu-
stjóra, virðist fyrst og fremst hafa
verið hugsuð sem innanhússplagg á
norsku jarðeðlisfræðistofnuninni,
Norges geotekniske institutt.
Skýrsluhöfundurinn ítrekaði við veð-
urstofustjóra í gær að um innan-
hússplagg væri að ræða; í raun sam-
antekt og lýsing á ástandi sem ekki
væri ætluð til opinberrar birtingar.
Magnús segir að til-
gangur þessarar náms-
ferðar virðist fyrst og
fremst hafa verið að afla
upplýsinga til fróðleiks
fyrir norsku stofnunina en
alrangt sé að leggja þann
skilning í skýrsluna að í henni birtist
hættumat sérfræðings á snjóflóða-
hættu á Flateyri eða öðrum byggðar-
lögum hér á landi.
Magnús segir að höfundur hafi
sent skýrsluna til Veðurstofu íslands
árið 1985. Þar hafi hún verið geymd
sem vinnuplagg og. verið á fárra vit-
orði. Hún hafi komið fram í dagsljós-
ið nýlega og sjálfur hafi hann fyrst
séð hana fyrir um 2 vikum. Það hefði
engu breytt um snjóflóðavarnir á
íslandi þótt þessi skýrsla hefði komið
fyrr fram enda hafi verið unnið að
þeim málum með ýmsum hætti síðan
hún var rituð og m.a. sett lög og
reglugerðir.
Undrun á uppbyggingu
„Niðurstaða höfundarins er í raun
fyrst og fremst undrun á því að hér
á landi hafi menn byggt á svæðum
sem hann taldi augljós snjóflóða-
hættusvæði og að hér væri engin
löggjöf til um þessi mál,“ segir Magn-
ús.
Magnús segir ástæðu þess að
skýrslan hafi komið fram nú vera
þá að undanfarið hafi því verið hald-
ið fram opinberlega hér á landi við
umræður um hin mannskæðu snjó-
flóð hér á landi að vísindaleg þekking
hafi bnjgðist við gerð hættumats.
„Það má segja að forsendur hins
svokallaða hættumats hafi brugðist
en þær hafa ekkert með náttúruvís-
indi að gera,“ segir Magnús. „Veður-.
fræðingar hafa frá upphafi bent á
að þær forsendur sem
gerð hættumats hefur
byggst á mundu ekki
standast," segir hann.
„Það að gera ráð fyrir
því að þau snjóflóð sem
heimildir eru um að hafi
fallið séu jafnframt stærstu snjóflóð
sem fallið hafa og muni falla er svip-
að og ef maður gerði ráð fyrir því
að þar sem maður hefði mælt veður
í 10-20 ár þá væri maður búinn að
upplifa öll verstu veður sem hugsan-
lega gætu komið. Það gefur augaleið
að það er til betri leið til að meta
hættuna en þessi leið, sem þó er
gengið út frá í reglugerð hér.“
Víða erlendis eru metnar líkurnar
á því að á ákveðnum stað geti snjó-
flóð geti fallið svo og svo langt. Inn
á kort draga menn síðan línur þar
sem afmarkað er það svæði sem
hætta er á að flóð falli yfir á 50 ára
fresti og enn stærra svæði þar sem
hætta er á flóði á 100 ára fresti, 333
ára fresti og loks á 1000 ára fresti.
Stjórnvalda að meta áhættu
Að því loknu er það hlutverk
stjórnvalda að taka pólitíska ákvörð-
un um það hvað menn ætla að leyfa
sér mikla áhættu. Ef snjóflóð er talið
geta fallið á 1000 ára fresti yfir
ákveðið svæði í Noregi er ekki heim-
ilt að byggja þar nema gera sérstaka
úttekt á staðnum. Það er þessi lík-
indalega áhætta sem Norðmenn og
fleiri þjóðir leggja til grundvallar en
ekki sögulegar staðreyndir eða túlk-
anir.
Við mat á snjóflóðahættu hér er
ekki tekið tillit til þess að á ákveðnu
árabili komi svokölluð aftakaflóð. Við
vitum að hér koma aftakaveður á
50 ára fresti, enn öflugri veður geta
komið á t.d. 100 eða jafn-
vel 1000 ára fresti. Það
er þessi tölfræðilega nálg-
un sem ekki er inni í þeim
aðferðum sem menn eru
að reyna að nota núna
hérlendis. Þ.e.a.s menn eru
ekki að reyna að leggja mat á það
hversu líklegt það er að þau snjóflóð
sem þegar hafa fallið séu mikil af-
takaflóð sem vænta megi á 50, 100,
333 eða 1000 ára fresti eða hvort
þetta séu jafnvel flóð sem vænta
megi á 10 eða 20 ára fresti.
Auðvitað getur verið að menn hafi
upplýsingar um einstaka flóð sem
hafi verið aftakaflóð, jafnvel 1000
ára flóð, en almennt séð er það ekki.“
Magnús Jónsson segir að veður-
fræðingar hafi gert athugasemdir við
þá leið sem farin var í reglugerð
hérlendis að miða við hámarksút-
rennsli út frá þekktum snjóflóðum
undanfarin 50 ár.
„Við bentum á að það væri engin
trygging fyrir að snjóflóð gæti ekki
runnið lengra en við hefðum skrán-
ingu um. Skráning er mjög breytileg
og sums staðar mjög ófullkomin. Það
hefur verið byggt mikið undanfarin
ár á svæðum sem ekki voru byggð
áður og menn hafa ekki verið að
skrá nákvæmlega snjóflóð sem féllu
á áður óbyggð svæði. Þar af leiðandi
verður að taka alla snjóflóðasöguna
með fyrirvara.“
-Hvaða forsendur geta verið fyrir
því að hafna því að nálgast líkinda-
lega áhættu og velja í staðinn „sagn-
fræðilegu leiðina"?
„Það er alveg ljóst að með því að
velja „sagnfræðilegu leiðina", miða.
við þekkt flóð, verður snjóflóða-
hættusvæðið minna, í flestum tilfell-
um að minnsta kosti.
Hins vegar er ég þeirrar skoðunar
að ef menn hefðu valið hina leiðina,
reiknað út líkindi á aftakaflóði og
ætlað að kynna slíkar niðurstöður á
sínum tíma þá er ég ekki í vafa um
að menn hefðu neitað að taka mark
á því, miðað við það hvernig afstaða
manna til þessara mála hefur verið.“
Uppbygging síðustu ára
„Þetta kom m.a. glöggt fram opin-
berlega í kjölfar Súðavíkurslyssins
að menn hefðu neitað að taka mark
á slíku. Menn hefðu neitað að trúa
því að snjóflóð gæti fallið eins langt
og líkindaaðferðin hefði sýnt að gæti
gerst á 100-200 ára fresti.
Hvaða vísbendingar voru um það?
„Fyrst og fremst þær að gildandi
hættumat olli víða gífurlegum hags-
munaárekstrum og margir börðust
með kjafti og klóm gegn því að það
yrði samþykkt og töldu að það væri
hreinasta fásinna.
Landið lá einfaldlega þannig á
þessum tíma (1989) að menn voru
ekki reiðubúnir að stíga stærra skref
en stigið var; að miða við þekkt snjó-
flóð.
Við megum ekki
gleyma því að uppbygg-
ing í þessum þorpum hef-
ur víða átt sér fyrst og
fremst stað síðustu 30-40
ár og tekur ekki síst kipp
eftir 1970. Þá fara menn
að byggja lengra upp í hlíðarnar og
þar með eru menn að auka hættuna
þar sem einhver hætta er á annað
borð.
Að því er virðist var þeirri hættu
lítill gaumur gefinn fyrr en eftir
Patreksfjarðarslysið árið 1983. Þá
fyrst komst undirbúningur lagasetn-
ingar á skrið. Það fór einhver um-
ræða fram eftir Neskaupsstaðarslys-
ið 1974 en hún datt að að verulegu
leyti niður þar til eftir Patreksfjarð-
arslysið," sagði Magnús Jónsson.
Þorsteinn Pálsson dómsmálaráðherra um norskt mat á snjóflóðahættu
ÞORSTEINN Pálsson dómsmálaráðherra segist
telja eðlilegt að almannavarnaráð fjalli um og
láti álit sitt í Ijósi á skýrslu norskra vísinda-
manna um snjóflóðahættu í nokkrum byggðar-
lögum hér á landi en skýrslan var unnin fyrir
tíu árum og hefur ekki verið gerð opinber.
Kristján Jóhannesson, sveitarstjóri á Flateyri,
kvaðst aldrei hafa séð eða heyrt um skýrslu
norsku vísindamannanna. Hann sagðist reikna
með að óska eftir að fá að sjá þessa skýrslu.
„Það var unnið hættumat fyrir okkur árið 1989
og það var endurunnið í haust en þessi skýrsla
kom aldrei fram. Eg hef aldrei séð hana og frétti
ekki af henni fyrr en í gær (sunnudag),“ sagði
Kristján.
Kristján segist vísa því á bug að pólitík en
Almanna-
varnaráð
ræði málið
ekki vísindi búi að baki þegar hættumat er unn-
ið fýrir einstök sveitarfélög, aðspurður um um-
mæli Magnúsar Jónssonar veðurstofustjóra að
að grundvöllur hættumats á einstökum stöðum
væri pólitískur fremur en vísindalegur.
„Hættumat er unnið af sérfræðingum. Við höfum
ekkert haft um það að segja og þetta hefur
verið unnið samkvæmt frásögnum manna fyrr
á árum og einhverri tækni sem menn hafa not-
að. Það eru engar pólitískar ákvarðanir, það er
misskilningur í Magnúsi,“ sagði Kristján.
Aðspurður hvort nauðsynlegt væri að endur-
meta forsendur hættumats vegna ummæla
Magnúsar sagði Þorsteinn Pálsson: „Reynslan
hefur alla vega sýnt að hættumat, sem stuðst
hefur verið við lengst af, hefur ekki staðist.
Reynsla manna á þessu ári er ólygnust í því
efni að það þarf að fara í gegnum þá hluti alla
á nýjan leik,“ sagði hann.
Líkindaleg
áhætta yfir-
leitt lögð til
grundvallar
Byggt lengra
upp í hlíðarn-
ar síðustu
áratugina