Morgunblaðið - 26.01.1996, Page 22

22 FÖSTUDAGUR 26. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Morgunblaðið/Þorkeii GUÐSMÓÐIR Hodegetria. íkon frá 16. öld.
TATJANA Koltsova og Maja Mitkevitsj frá ríkislistasafninu í Arkangelsk ásamt Beru Nordal forstöðumanni Listasafns Islands.
Einstök
íkonalist
Sýning á íkonum frá Norður-Rússlandi verð-
ur opnuð í Listasafni Islands í kvöld. Koma
verkin, sem eru frá 16.-19. öld, frá einu
stærsta listasafni landsins, ríkislistasafninu
í Arkangelsk. Orrí Páll Ormarsson kom
að máli við tvo sérfræðinga frá safninu sem
hingað eru komnir til að vera viðstaddir
opnun sýningarinnar og skyggnast í fórur
íslenskra íkonaeigenda.
EIKON er grískt orð og þýð-
ir mynd. Upprunalegu
íkonin vom andlitsmyndir
af helgum mönnum en
elstu íkon sem vitað er um em frá
7. og 8. öld. íkon sem sækja fyrir-
myndir úr biblíunni eða helgisögum
komu síðar til skjalanna.
í grísk-rómverska heiminum var
alger samsvömn milli fyrirmyndar
og andlitsmyndar — andlitsmyndin
varð ígildi fyrirmyndarinnar. Þar
sem íkonið var upprunalega andlits-
mynd öðlaðist það því sérstakan
sess. „í rauninni er enginn munur á
keisara og mynd af honum,“ ritar
Artemidoros frá Daldis í Litlu-Asíu,
sem á 2. öld skrifaði bók um drauma-
ráðningar, þegar hann greinir frá
manni sem dreymdi að hann steig
fæti á keisarann og hrasaði daginn
eftir um gullmynt prýdda mynd af
sama keisara. Þá segir sagan að
Theodosius 2. keisari (408-450) hafí
látið mynd af sér koma í sinn stað
í öldungaráðinu þegar hann átti ekki
heimangengt.
Engar myndir sem öruggt mega
kallast kristnar eru til frá fýrstu
öldum kristninnar, að undanskildum
nokkrum táknum. Kristileg myndlist
var lengi illa séð innan kirkjunnar,
því kirkjan var fjandsamleg í garð
myndlistar eins og raunar gyðingar
og múslimar voru síðar. Á 7. og 8.
öld risu upp deilur um myndir og
fjandsamleg viðhorf músiima til
þeirra urðu fýrirmynd valdamanna
í býsanska ríkinu.
Deilurnar, sem skóku hina aust-
rænu rétttrúnaðarkirkju í hartnær
120 ár (725-843), voru settar niður
á dögum Irene keisaraynju og voru
íkon þá leyfð á nýjan leik. Sjöunda
heimskirkjuþingið, sem haldið var í
Nikeu 787, staðfesti stöðu íkona
innan rétttrúnaðarkirkjunnar, enda
þótt reglugerðir þingsins hafi ekki
tekið gildi fyrr en 843 — eftir endan-
legan ósigur kenningarinnar sem
vildi umtuma viðteknum reglum um
íkon.
Upp frá þessúm tímamótum mót-
uðust fastari reglur um íkon og
kirkjulist. Voru meðal annars settar
ákveðnar reglur um hvem mætti
mynda og hvar mætti staðsetja íkon
í kirkjum. Einnig voru ritaðar
kennslubækur fyrir íkonamálara,
þar sem fram kom hvemig mála
ætti aðskilin viðfangsefni.
Eitt verðmætasta listasafn
Rússlands
íkonin á sýningunni sem opnuð
verður í Listasafni Islands í kvöld
eru frá 16.-19. öld og koma frá
Norður-Rússlandi, nánar tiltekið frá
ríkislistasafninu í Arkangelsk. Er
forstöðumaður safnsins, Maja
Mitkevitsj, hingað komin við annan
mann, Tatjönu Koltsovu listfræðing.
Að sögn Mitkevitsj er safnið í
Arkangelsk, sem sett var á laggim-
ar 1960, eitt verðmætasta listasafn
Rússlands. „Safnið á mjög veglegt
safn listmuna sem endurspegla í
stórum dráttum sögu og menningu
Norður-Rússlands frá fornum tímum
til dagsins í dag; jafnt listaverk og
muni úr hversdagslífi fólkins á þess-
um slóðum."
Mitkevitsj segir að íbúar Norður-
Rússlands hafi í gegnum tíðina kost-
að kapps um að varðveita rússneska
fommuni, þar á meðal íkon, þótt
vissulega hafí róðurinn verið þungur
á tímum kommúnismans. „Fyrsta
verkefni listasafnsins í Arkangelsk
var að safna þessum munum saman.
Sérfræðingar voru gerðir markvisst
út af örkinni og á árunum 1960-70
fór fram feikilega umfangsmikil
söfnun á fommunum í Norður-Rúss-
landi,“ segir forstöðukonan og bætir
við að safnið hafí ekki látið deigan
síga í seinni tíð, þótt söfnunin hafí
risið hæst á 7. áratugnum.
Á 3. áratugi þessarar aldar geng-
ust bolsévíkar fyrir aðskilnaði ríkis
og kirkju í Rússlandi. Fyrir vikið
koðnaði kristnihald niður og kirkjur
fóm unnvörpum í eyði. Að sögn
Mitkevitsj vom gömlu timburkirkj-
umar í mikilli niðumíðslu þegar
björgunaraðgerðir listasafnsins í
Arkangelsk hófust fyrir hálfum
íjórða áratug. íkon hafí engu að síð-
ur leynst víða — ötuð aur og grúti.
„Undir þessum kringumstæðum var
þýðingarmikið að hafa sérfræðinga
í meðferð íkona til staðar — þeir
átu veitt „skyndihjálp“ á staðnum.
það heila hefur okkur tekist að
bjarga um fjögur þúsund íkonum frá
glötun með þessum hætti.“
Vandasamt verk
Mitkevitsj segir að það sé afar
vandasamt verk að hreinsa og lag-
færa forn og illa farin íkon. Nefnir
hún sem dæmi að það geti tekið
mörg ár að hreinsa sum verkin. „Það
er ekki búið að hreinsa nema 10%
af þessum fjögur þúsund íkonum
sem bjargað hefur verið. Við eigum
því enn mikið verk fyrir höndum en
erum undir það búin að margar
merkar uppgötvanir, sem varða sögu
norður-rússneskrar íkonalistar, verði
gerðar meðan hreinsunin stendur
yfir.“
Þótt niðurstöður sérfræðinganna,
sem vinna nú baki brotnu við að
hreinsa íkonin, muni ekki liggja fyr-
ir í bráð, benda bráðabirgðaniður-
stöður þeirra, að sögn Mitkevitsj, til
þess að forn norður-rússnesk íkona-
list sé dæmafá. „Þessi listaverk eru
ekki einvörðungu verðmæt heldur
virðast þau jafnframt njóta sérstöðu
í rússneskri menningu. Þessa sér-
stöðu má að líkindum skýra með
sögulegum aðstæðum í Norður-
Rússlandi, en listin hefur alla tíð
verið samofín mannlífínu þar um
slóðir."
Ríkislistasafnið í Arkangelsk, hér-
aðssöfn í Norður-Rússlandi og ein-
staklingar hafa forðað umtalsverð-
um verðmætum frá glötun á liðnum
misserum. „Það er hins vegar ekk-
ert leyndarmál að feikilegur fjöldi
íkona og annarra muna hefur farið
forgörðum," segir Mitkevitsj lágum
rómi, en umræðuefnið fær augljós-
lega á hana. „Þeir sem lagt hafa
okkur lið við björgunina eiga heiður
skilinn," heldur hún hægt áfram.
„Þessi verk eru undirstaða endur-
reisnar kirkjunnar f Norður-Rúss-
landi. Þau hafa gert okkur kleift að
endurvekja gamla þekkingu og það
er ánægjulegt að greina frá því að
samskipti listasafnsins í Arkangelsk
IKONOSTAS. Frá 19. öld.
íkonostasinn er elsti stáss-
gripur í hverri rétttrúnaðar-
kirkju, myndveggur sem að-
greinir framkirkjuna, þar
sem söfnuðurinn heldur sig,
frá kórnum þar sem altarið
stendur.
BOÐUN Maríu. Þetta íkon er
í viðgerð en var tekið með á
sýninguna sem dæmi um þá
vinnu sem listviðgerðarmenn
inna af höndum til að færa
ikonum aftur sína fyrri fegurð.
og kirkjunnar eru orðin afar náin.
Kirkjulistamenn læra meðal annars
að mála íkon hjá sérfræðingum á
okkar snærum."
Engill lauk við íkon
í langelsta klaustri Rússlands,
Hellaklaustrinu í Kænugarði, er að
finna nafnið á elsta rússneska íkona-
málaranum, Alipij. Samkvæmt ann-
álum lést hann 1114 og var síðan
tekinn í dýrlingatölu. Ýmis krafta-
verk tengdust persónu Alipij. Meðal
annars er frá því sagt að þegar hann
lá banaleguna hafi hann ekki fundið
nokkra ró vegna þess að í klaustur-
klefa hans var íkon af heilagri guðs-
móður sem hann hafði ekki lokið við
að mála. En þá birtist honum engill
— í líki ungs manns í lýsandi klæðum
— sem lauk við íkonið svo að Alipij
gat dáið rólegur.
Tatjana Koltsova segir að íkona-
list skipi veglegan sess í rússneskri
listasögu og hafí ekki einungis haft
áhrif á rússneska myndlist heldur
jafnframt menninguna í heild. „Það
stafar þó sennilega að hluta til af
því að margir fremstu íkonamálarar
Rússlands hafa einnig verið snilling-
ar á sviði annarskonar- myndlistar,"
segir hún og nefnir 19. aldar menn-
ina Roerich og Vereschagin máli
sínu til stuðnings.
íkon gegna viðameira hlutverki
en að vera aðeins veggskraut; þau
á að kyssa, taka með í ferðalög og
grípa til þegar raunir steðja að.
„íkon hafa í gegnum aldirnar þjónað
mikilvægu hlutverki við bænahald,
auk þess sem talið hefur verið að
þau verndi fólk gegn illum öflum.
Sakir þess hefur fólk meira að segja
gripið til þess ráðs að bera agnarsmá
íkon úr málmi eða kopar innan klæða
eða um hálsinn," segir Koltsova.
Hún segir ennfremur að þetta við-
horf sé enn ríkjandi, þótt íkon hafí
óhjákvæmilega átt undir högg að
sækja á tímum Sovétríkjanna, en
kommúnistar fyrirskipuðu að þeim
skyldi eytt. „Margir létu sér hins
vegar ekki segjast og íkonin þjónuðu
áfram sama hiutverki í heimahúsum
— á laun. Nú hefur tímanum hins
vegar verið snúið til baka að þessu
leyti.“
Mikill fengur
Bera Nordal forstöðumaður Lista-
safns íslands segir að mikill fengur
sé í sýningunni sem biskup íslands,
hr. Ólafur Skúlason, mun opna í
kvöld klukkan 20 að viðstöddum
forseta íslands, Vigdísi Finnboga-
dóttur og menntamálaráðherra,
Birni Bjarnasyni. Það hafí lengi ver-
ið draumur safnsins að fá sýningu
á rússneskum íkonum hingað til
lands. „Þetta er sýning í hæsta
gæðaflokki og á án nokkurs efa er-
indi við okkur, enda er áhugi á
ýmsu sem viðkemur rússnesku rétt-
rúnaðarkirkjunni mikill um þessar
mundir á Vesturlöndum, auk þess
sem áhrifa íkonalistar hefur gætt í
myndlist 20. aldarinnar. Þannig að
ég er viss um að fólk á eftir að verða
mjög heillað."
Mitkevitsj og Koltsova hafa ekki
í annan tíma stigið fæti á íslenska
grund. Binda þær vonir við að sýn-
ingin falli í fijóa jörð, enda skilst
þeim að Islendingar beri mikla virð-
ingu fyrir listum. „Ef til vill er þetta
upphafíð að samstarfi íslenskra og
norður-rússneskra listasafna, en
Arkangelsk og ísland eru, merkilegt
nokk, á sömu breiddargráðu. Það
verður því athyglisvert að bera list-
muni og listsköpunarhefð landanna
tveggja saman.“
Stöllurnar eru ekki eingöngu
hingað komnar til að vera viðstaddar
opnun sýningarinnar, því á morgun
milli klukkan 12 og 16 munu þær
verða til staðar í fundarsal Lista-
safns fslands í því skyni að skoða
og meta gömul íkon í eigu íslend-
inga gegn vægu gjaldi. „Við munum
veita alla mögulega aðstoð en það
er alltaf spennandi að sjá rússnesk
áhrif í öðrum löndum,“ segir Mitke-
vitsj og bætir við að þær hafí boðið
upp á samskonar þjónustu í Osló
nýverið. „Sú tilraun gafst einkar
vel, en við lítum á þjónustu sem
þessa sem nauðsynlegan þátt í okkar
starfí.“