Morgunblaðið - 22.03.1996, Blaðsíða 31
30 FÖSTUDAGUR 22. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
4-
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 22. MARZ 1996 31
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
SAMEINING
HÁTÆKNI-
S JÚKRAHÚ S A
HEILBRIGÐISRÁÐHERRA hefur kynnt tillögur um
samvinnu og verkaskiptingu sjúkrahúsa í Reykja-
víkur- og Reykjanesskjördæmum fram til aldamóta. í
þeim eru viðraðar ýmsar leiðir til hagræðingar og sparn-
aðar. Megintillögur eru þessar: Lagt er til að sjúklingar
verði fluttir úr rúmum bráðadeilda í ódýrari pláss á
endurhæfingar- og öldrunardeildum. Gert er ráð fyrir
að auka heimahjúkrun og sjúkrahúsatengda heimaþjón-
ustu. Mælt er með svokallaðri kjörmeðferð ákveðinna
sjúklingahópa, sem leitt hefur til nokkurs sparnaðar
erlendis. Bent er á nauðsyn þess að endurskoða vakta-
fyrirkomulag sérfræðinga, lækna og hjúkrunarfræð-
inga, með tilliti til aukinnar verkaskiptingar. Gerðir
verði tímabundnir þjónustusamningar til að stytta bið-
lista fyrir liðskiptaaðgerðir o.fl. aðgerðir. Komið verði
á fót sameiginlegum „sérfræðingakjörnum" innan sér-
greina í skurðlækningum.
Hugmyndir heilbrigðisráðherra eru allrar íhugunar
virði. Höfuðkostur þeirra er sá að þær fela í sér ákveð-
in skref til náins samstarfs hátækni- og háskólasjúkra:
húsanna, Landspítalans og Sjúkrahúss Reykjavíkur. í
því sambandi er óhjákvæmilegt að minna á tillögur virts,
alþjóðlegs fyrirtækis um rekstrarráðgjöf sjúkrahúsa,
sem fram voru settar fyrir nokkrum árum, þar sem
lögð var til sameining þessara sjúkrahúsa. Meginrök-
semdin var sú að lítið samfélag, eins og það íslenzka,
hefði naumast ráð á nema einu hátækni- og háskóla-
sjúkrahúsi. Með samruna spítalanna væri auðveldara
að afla nýrra og dýrra tækja. Fágætar og nýjar sérgrein-
ar læknisfræðinnar nýttust betur vegna stærðar, sem
og sjúkradeildir, sérhæfing starfsfólks og bakvaktir
fyrir sérhæfða þjónustu. Þá mætti með sameiningu
hátækni- og háskólasjúkrahúsanna stórbæta aðstöðu
til rannsókna og kennslu. Og síðast en ekki sízt mætti
spara umtalsverða fjármuni.
Sigurður Guðmundsson, dósent við læknadeild Há-
skóla íslands, fjallaði um sameiningu hátæknisjúkrahús-
anna í tveimur greinum hér í blaðinu í upphafi ársins.
Hann sagði m.a.:
„Þegar hugmyndir erlends ráðgjafafyrirtækis komu
fram fyrir nokkrum árum um sameiningu Borgarspítala
og Landspítala var ljóst, að ekki var jarðvegur fyrir
slíkri sameiningu þá. Nú hefur mikið vatn til sjávar
runnið. Borgarspítali og Landakotsspítali hafa verið
sameinaðir í Sjúkrahús Reykjavíkur ... Rökin, sem kom-
ið hafa fram í samtölum manna á meðal gegn þessú
[sameiningu] hafa flest verið tilfinningaleg og vissulega
mun samruni af þessu tagi reynast erfiður. Rétt er þó
að minnast þess, að mönnum tókst að sameina flugfélög-
in á sínum tíma, þrátt fyrir mikið umrót og ég held,
að flestir séu nú sammála um, að sú ákvörðun hafi
verið skynsamleg. Bankar og tryggingafélög hér hafa
verið sameinuð án verulegra blóðsúthellinga, einfaldlega
vegna þess, að það var hagkvæmt."
I leiðara Morgunblaðsins 14. janúar sl. segir um sama
efni:
„Þegar hér er komið sögu átta menn sig kannski
betur á því, að það er lítið vit í því fyrir svo lítið samfé-
lag sem okkar að halda uppi tveimur hátæknisjúkrahús-
um. Til hvers? Margvíslegur tækjabúnaður, sem sjúkra-
hús nota verður stöðugt fullkomnari og um leið dýrari.
Hvaða þorf er á því fyrir lítið þjóðfélag að eiga þennan
búnað tvöfaldan? ... Er ekki tímabært, að [heilbrigðis-
jráðherrann beiti sér fyrir rækilegri könnun á kostum
þess og göllum að sameina sjúkrahúsin tvö í Reykjavík?“
Tillögur heilbrigðisráðherra eru góður umræðugrund-
völlur. Þær þarf að sjálfsögu að grunda vel og ná sem
mestri samstöðu um niðurstöður. Höfuðkostur þeirra
er nánara samstarf háskóla- og hátæknisjúkrahúsanna.
Spurning Morgunblaðsins frá 14. janúar stendur samt
sem áður óhögguð: „Er ekki tímabært, að ráðherrann
beiti sér fyrir rækilegri könnun á kostum þess og göll-
um að sameina sjúkrahúsin tvö í Reykjavík?“
IFYRSTA hefti Félagsbréfa AI-
menna bókafélagsins sem kom
út á stofnunarári félagsins
1955 ritar Bjarni Benedikts-
son, formaður þess og þáverandi
menntamálaráðherra, ávarpsorð. í
þeim leggur hann út af kenningu
Ara fróða um að skylt sé að hafa
það sem sannara reynist og segir:
„Nú eru uppi hér á landi aðfluttar
kenningar þess efnis, að á fyrstu
árum vísindalegra rannsókna hafi
fundist algild lögmá! í þjóðfélags-
fræðum. Þeir, sem þessum kenning-
um fylgja, þykjast einir vita allt og
telja sjálfsagt að aðrir séu sviptir
skoðana- og rannsóknarfrelsi. Slík
einokun og stöðvun sannleiksleitar-
innar er andstæð meginstoðum ís-
lenskrar menningar frá öndverðu."
Segir Bjarni að Almenna bókafélagið
(AB) sé félagsskapur manna sem
„trúa því, að enn muni þjóðinni holl-
ast að hafa það, sem sannara reyn-
ist.“
Stofnun AB á miðjum sjötta ára-
tugnum var einn athyglisverðasti
viðburðurinn í baráttu vinstri og
hægri aflanna í íslenskri menningar-
og þjóðfélagsumræðu á þessari öld,
baráttu sem snerist um að ná valdi
á sannleikanum, á orðræðu sannleik-
ans.
Aðdragandi - vinstrihreyfingin
Eins og Bjarni Benediktsson lýsir
töldu stofnfélagar AB vinstri menn
hafa náð afgerandi yfirburðum í
þessari valdabaráttu, að þeir væru
yfirgnæfandi í þjóðfélags- og menn-
ingarlegri umræðu hér á landi og
er það ekki fj'arri sanni. íslenskir
róttæklingar voru þegar farnir að
láta mjög að sér kveða á þessum
vettvangi um miðjan þriðja áratug-
inn. Sumir telja bók Þórbergs Þórð-
arsonar, Bréf til Láru, vera upphafið
að framgangi vinstrihreyfingarinnar
en hún kom út árið 1924. Eins og
Örn Ólafsson bendir á í bók sinni,
Rauðu pennarnir (1990), kom þó
meira til. Árið 1926 sölsa vinstri-
menn undir sig menningartímaritið,
Iðunni, og stjórnmálatímaritið, Rétt,
sem verða helsti vettvangur skrifa
þeirra næsta áratuginn.
í skrifum sínum um bókmenntir
fylgdu íslenskir vinstrimenn stefnu
Álþjóðasambands kommúnista;
þetta voru ungir menn sem voru
nýbúnir að kynna sér marxisma en,
eins og Örn getur í fyrrnefndri bók
sinni, voru ólíkar hugmyndir uppi
innan þessa hóps. „Þeir höfðu lesið
ýmis rit eftir Marx, Engels og Len-
ín, en einnig nýjustu rit talsmanna
kommúnistaflokka Vesturlanda og
Sovétríkjanna, sem voru æ meir að
snúa við blaðinu, einkum eftir 1928,
að boða vélræna efnishyggju og for-
sjá leiðtoga Sovétríkjanna í stað
byltingarstefnu.“ (s. 213) í viðhorf-
um sínum til bókmennta voru þeir
fyrst opnir „gagnvart margskonar
bókmenntum, síðan, eftir 1930 fer
hún að afmarka róttækar bókmennt-
ir skarpt frá öðrum, loks þvert á
móti eftir miðjan fjórða áratuginn."
(s. 213)
Árið 1933 var stofnað Félag bylt-
ingarsinnaðra rithöfunda. Helsti
forsprakki þess var Kristinn E.
AndÆsson en ásamt honum voru
stofnendur meðal annarra skáldin
Halldór Stefánsson, Steinn Steinarr
og Halldór Kiljan Laxness. Tveimur
árum síðar stofnaði félagið ársritið,
Rauða penna, en þar birtist stefna
þess hvað best. Árið 1937 er svo
bókmenntafélagið og bókaútgáfan,
Mál og menning, stofnuð en hún hóf
útgáfu tímarits um þjóðmál og bók-
menntir árið 1940 og hafði áður
gefið út ársfjórðungslegt fréttabréf.
Mál og menning átti erfitt uppdrátt-
ar fyrstu tíu árin, einkum vegna
harðrar samkeppni frá bókaútgáfu
Menningar- og fræðslusambands al-
þýðu og sameinaðri útgáfu Menning-
arsjóðs og Þjóðvinafélagsins sem
stofnuð var árið 1940.
Um og eftir 1950 efldist Mál og
menning hins vegar og um leið
tímaritið, rödd róttæklinga var
sterk og kannski sem aldrei l'yrr.
Þeir héldu sósíalrealismanum
áfram á lofti en, eins og Örn Olafs-
son rekur í bók sinni, var megin-
áherslan lögð á alþýðumenntun og
þjóðernisstefnu.
að undanförnu mjög breytzt og á
bókafélagið þar áreiðanlega ríkan
þátt.“
Glöggt má sjá af skrifum höfunda
ritstjórnargreinanna að þeir litu á
það sem meginverkefni félagsins að
ná valdi á hinni þjóðfélagslegu og
menningarlegu orðræðu, að koma
höndum á sannleikann. Fljótlega í
sögu félagsins dró hins vegar mjög
úr þessari pólitísku áherslu þess.
Þegar í upphafi sjöunda áratugarins
má segja að skrif með jafnþungri
pólitískri slagsíðu og fyrrnefndar rit-
stjórnargreinar leggist af. í stað
þeirra kom fastur dálkur í bréfið sem
nefndist AB-fréttir þar sem einungis
var fjallað um útgáfumál félagsins.
Skáldskapur og greinar um skáld-
skap og önnur. málefni héldu vissu-
lega áfram að birtast í Félagsbréfinu
en í þeim dró einnig mjög úr pólitísk-
um áherslum og viðhorfum. Nokkurt
hlé varð á útkomu Félagsbréfsins á
síðari hluta sjöunda áratugarins og
þegar Bókaklúbbur Almenna bókafé-
lagsins var stofnaður árið 1974
breyttist nafn ritsins í Fréttabréf AB
sem einungis íja'ilaði um starfsemi
bókaklúbbsins og kynnti bækur hans.
Blómlegt starf
BÓKMENNTARÁÐ Almenna bókafélagsins á formannsárum Tómasar Guðmundssonar. Sitjandi frá vinstri eru Tómas, Kristján AlbertSson,
Sturla Friðriksson, Matthías Johannessen, Jóhannes Nordal, Indriði G. Þorsteinsson, Höskuldur Ólafsson, Birgir Kjaran og Guðmundur
G. Hagalín. Standandi eru Baldvin Tryggvason, framkvæmdasljóri, og Páll Bragi Kristjónsson.
Baráttan um
orðræðu sannleikans
Almenna bókafélagið var stofnað árið 1955
af hópi áhrifamanna á ýmsum sviðum þjóðfé-
lagsins til að mynda mótvægi við sterk áhrif
vinstrihreyfingarinnar hér á landi. Fljótlega
minnkaði þó hin pólitíska áhersla.félagsins.
Þröstur Helgason rekur hér aðdragandann
að stofnun Almenna bókafélagsins og segir
frá fyrstu áratugum í starfsemi þess en það
hefur nú lagt upp laupana.
ÞESSI mynd var tekin við útkomu bókar eftir Gunnar Gunnarsson
hjá Almenna bókafélaginu. Frá vinstri eru Tómas Guðmundsson,
Gylfi Þ. Gíslason, Gunnar, Bjarni Benediktsson, Gunnar Gunnars-
son yngri og Baldvin Tryggvason.
Stofnun AB
AB var stofnað til höfuðs málstað
vinstri hreyfingarinnar hér á landi.
í fyrsta tölublaði Félagsbréfa AB
segir að félagið hafi það hlutverk að
sameina skáld sem „aðhyllast lýð-
ræðislega og frjálslynda stefnu í
menningarmálum og þjóðmálum“.
Um tilgang félagsins segir ennfrem-
ur í nokkurs konar yfirlýsingu frá
stofnendum félagsins: „Almenna
bókafélagið er til þess stofnað að
efla menningu þjóðarinnar með út-
gáfu úrvalsrita í fræðum og skáld-
skap og veita miinnuni kost á að eign-
ast þau með eins vægum kjörum og
unnt reynist.“
I fyrstu stjórn félagsins sátu
áhrifamenn af ýmsum sviðum þjóðfé-
lagsins; Bjarni Benediktsson var eins
og áður sagði formaður en með hon-
um voru dr. Alexander Jóhannesson,
Jóhann Hafstein, bankastjóri, Karl
Kristjánsson, alþingismaður, og Þór-
arinn Björnsson, skólameistari. I
stjórnina áttu síðarmeir eftir að bæt-
ast Gylfi Þ. Gíslason, Björn Bjarna-
son (stjórnarformaður) og fleiri. Við
hlið stjórnarinnar var skipað bók-
menntaráð sem hafði með höndum
að velja útgáfubækur félagsins og
vera stjórninni til ráðgjafar um annað
sem laut að megintilgangi félagsins.
Til formennsku í bókmenntaráði var
valinn Gunnar Gunnarsson, skáld,
og með honum sátu Birgir Kjaran,
hagfræðingur, Davið Stefánsson,
skáld, Guðmundur Gíslason Hagalín,
skáld, Jóhannes Nordal, hagfræðing-
ur (síðar formaður), Kristján Alberts-
son, bókmenntafræðingur, Krist-
mann Guðmundsson, skáld, Tómas
Guðmundsson, skáld, og dr. Þorkell
Jóhannesson, háskólarektor. Þorkell
var formaður ráðsins um skeið og
einnig Tómas Guðmundsson en með-
al annarra sem tóku sætý í ráðinu
síðarmeir voru Höskuldur Ólafssson,
Indriði G. Þorsteinsson, Matthías
Johannessen, Sturla Friðriksson og
Þórarinn Björnsson. Framkvæmda-
stjóri félagsins fyrstu árin var Eyjólf-
ur Konráð Jónsson en Baldvin
Tryggvason tók við því starfi árið
1960 og gegndi því allt fram til árs-
ins 1976. Aðrir framkvæmdastjórar
félfagsins voru Brynjólfur Bjarnason,
Kristján Jóhannsson, Óli Björn Kára-
son og Friðrik Friðriksson.
Stutt pólitískt skeið
Á fyrsta starfsári sínu gaf AB út
sex bækur ásamt Féiagsbréfinu sem
var í raun tímarit félagsins þar sem
birtar voru greinar og skáldskapur.
í fyrstu heftum þess voru meðal
annars birt ljóð og smásögur eftir
Sigurð A. Magnússon, Jón Dan,
Matthías Johannessen, Ingimar Er-
lend Sigurðsson, Hannes Pétursson,
Jóhann Hjálmarsson og Indriða G.
Þorsteinsson. Skrifaðar voru greinar
um Qölda höfunda, svo sem Einar
Benediktsson og William Faulkner,
en einnig yfirlitsgreinar um bók-
menntir einstakra þjóða.
í raun var Félagsbréfið eins og
andlit félagsins; í því má lesa stefnu
þess og þróun. 1 ritstjórnargreinum
fyrstu árin kemur pólitískur grund-
völlur félagsins glöggt í ljós. Skrifað
er gegn hinni sósíalísku og komm-
únísku heimssýn og valdastefnu,
bæði hér heima og erlendis. Greinar-
höfundum verður tíðrætt um að ís-
land standi berskjaldað fyrir áhrifum
og áróðri heimskommúnismans.
í ritstjórnargrein 13. heftis árið
1959 er til dæmis fjallað um þann
„meginvanda, sem í dag hvílir á ís-
lensku þjóðinni — vanda, sem sprett-
ur af því, að samhliða heimt sjálf-
stæðisins var einangrun landsins rof-
in og rás heimsviðburðanna orðin
nákvæmlega jafnmikilvæg fyrir ís-
lenskan alþýðumann og leiðtoga stór-
þjóðar." Greinarhöfundur segir að
engin stofnun eða samtök hafi verið
til sem reyndi að gera landslýð ljóst
„óháð öllum öðrum skoðunum og
deilum, að hann væri þátttakandi í
baráttu, sem háð væri um heim allan
um það, hvort frelsi og siðmenning
ætti að fá að ríkja í framtíðinni."
Höfundur segir að AB hafi því mikil-
vægum hugsjónum að gegna og þótt
ýmislegt hafi ef til vill farið miður
hafí starfið ekki verið árangurslaust:
„Það er t.d. ekki ýkjalangt síðan álit
kommúnista í menningarefnum var
nokkurs konar hæstiréttur. Það er
ekki langt síðan rithöfundar og
menntamenn áttu aðeins tveggja
kosta völ, annaðhvort að ganga
kommúnistunum á hönd — eða a.m.k.
sýna þeim hlutleysi — semja frið við
djöfulinn eins og Hagalín orðar það
— eða þá eiga það á hættu, að al-
menningsálit, mótað af fjandmönn-
um vestrænnar menningar, bannaði
allar bjargir. Þetta hygg ég, að hafi
Útgáfustefna AB var ætíð að ein-
hveiju leyti mörkuð hinum pólitíska
grunndvelli félagsins. Að sögn Eiríks
Hreins Finnbogasonar, sem hóf störf
hjá félaginu ári eftir stofnun þess og
var einn af ritstjórum Félagsbréfanna
og útgáfustjórum félagsins til langs
tíma, var félaginu ætlað að vera vett-
vangur borgaralegra höfunda. „Til-
gangur félagsins var að vega á móti
sterkum áhrifum Máls og menningar
í íslenskum bókmenntaheimi þótt það
hafi engan veginn verið stofnað til
höfuðs þeirri útgáfu; AB var hugsað
sem mótvægi. Það er svo aftur rétt
að fljótlega dró úr beinni pólitískri
baráttu þessara félaga og ég held að
það hafí komið til af því hvernig tíðar-
andinn var; fólk var búið að fá nóg
af pólitískum áróðri. Það var því tek-
in sú stefna hjá AB að draga úr slík-
um skrifum. Þess í stað birtist pólitík-
in ef til vill í útgáfustefnunni að ein-
hveiju leyti. Samt held ég að hvorki
AB né Mál og menning hafi verið
mjög pólitískar útgáfur þegar árin
liðu.“
Eiríkur Hreinn bendir á að AB
hafi lagt sérstaka áherslu á útgáfu
ýmiss konar fræðslurita fyrir al-
menning. „Félagið vann mörg stór-
virki í þeim efnum; gefinn var út
ijöldi rita af þessu tagi á sviði nátt-
úrufræði og sagnfræði, bæði inn-
lendra og erlendra. Nægir að nefna
að á meðal fyrstu sex bókanna sem
félagið sendi frá sér var annars veg-
ar að finna íslandssögu eftir dr. Jón
Jóhannesson og hins vegar mynda-
bókina ísland sem fjallaði um náttúru
landsins. Frá seinni tíma má nefna
ritröð eins og íslenska þjóðfræði.
Það voru einnig unnin mörg stór-
virki á öðrum sviðum. Félagið gaf
út ritsöfn úölda skálda, svo sem
Gunnars Gunnarssonar, Tómasar
Guðmundssonar, Kristmanns Guð-
mundssonar, Guðmundar Kamban,
Jakobs Thorarensen og fleiri. ís-
lenska ljóðasafnið hans Kristjáns
Karlssonar seldist líka í stóru upplagi
og það sama má segja um bækur
eins og Ólaf Thors eftir Matthías
Johannessen. Lengst af fór því mjög
blómlegt starf fram í félaginu."
Tími pólitískra útgáfa löngu
liðinn
Sigfús Daðason, skáld og fyrrum
ritstjóri Tímarits Máls og menningar
og starfsmaður bókaútgáfu Máls og
menningar, segist ætíð heldur sleg-
inn yfir því þegar fyrirtæki í þessum
geira leggja upp laupana. „Almenna
þókafélagið stóð sig að mörgu leyti
ágætlega þegar það var í góðum
gangi, það kom mikið út af góðum
bókum hjá því, hygg ég, þótt það
verði auðvitað ekki allt vegið á gull-
vog fremur en hjá öðrum útgáfum."
Sigfús segir um þau tímamót sem
verða nú með brotthvarfi AB að tími
hinna pólitísku bókaútgáfa sé löngu
liðinn. „Og það er langt síðan menn
áttuðu sig á því að það er ekki hægt
að reka bókaútgáfu á þröngum póli-
tískum grunni. Almenna bókafélagið
áttaði sig snemma á þessu og Mál
og menning einnig.“
Erfiðleikar í rekstri
AB árum saman
Þrátt fyrir margar tilraunir til að endurreisa
fjárhag Almenna bókafélagsins hf. á síðustu
árum komst reksturinn aldrei á réttan kjöl.
Kristinn Briem stiklar hér stóru í löngum
aðdraganda að gjaldþroti félagsins.
ARALANGRI baráttu að-
standenda Almenna bóka-
félagsins hf. við að koma
rekstrinum á réttan kjöl
lyktaði með því í síðustu viku að fyrir-
tækið var úrskurðað gjaldþrota í
Héraðsdómi Reykjavíkur. Skömmu
áður hafði það endanlega hætt
rekstri. Hefur Skarphéðinn Þórisson
hrl. verið skipaður skiptastjóri bús-
ins. Nákvæmt yfirlit liggur ekki fyrir
um skuldir félagsins en þær eru tald-
ar vera nálægt 100 milljónum króna.
Fara verður langt aftur í tímann
til að leita skýringa á þeim fjárhags-
erfiðleikum sem einkennt hafa rekst-
ur félagsins um langt árabil. Almenna
bókafélagið var stofnað sem sjálfs-
eignarstofnun árið 1955, en nokkrum
árum síðar var hlutafélagið Stuðlar
stofnað til stuðnings bókaútgáfunni.
Byggði það m.a. húsið í Austurstræti
18 þar sem starfsemin var lengst af
til búsa ásamt bókaversluninni Ey-
mundsson.
Reksturinn virðist hafa verið í all-
föstum skorðum allt til ársins 1986.
Þá hófst útþensla í rekstri bókaversl-
ana Eymundssonar sem varð félaginu
þung í skauti. Á næstu árum voru
opnaðar verslanir í Kringlunni, Mjódd
og á Eiðistorgi þrátt fyrir veika eig-
infjárstöðu. Jafnframt var ráðist í
önnur kostnaðarsöm verkefni án þess
að fjármögnun væri tryggð.
Árið 1988 var gripið til hagræð-
ingaraðgerða sem fólu í sér að
ákveðnir rekstrarlegir þættir bóka-
verslana Eymundssonar og Almenna
bókafélagsins voru sameinaðir. í des-
ember árið 1989 var félaginu síðan
breytt í hlutafélag og það sameinað
Stuðlum. Var hlutafé jafnframt aukið
um 21 milljón króna. Á þeim tíma
var kjörin ný stjórn og tóku þar sæti
þeir Brynjólfur Bjarnason, Hörður
Sigurgestsson, Björn Bjarnason,
Gylfi Þ. Gíslason, Eyjólfur Konráð
Jónsson, Davíð Ólafsson og Ingi-
mundur Sveinsson.
Mikið tap árið 1989
í fréttaskýringu Morgunblaðsins
um málefni félagsins frá árinu 1991
kemur fram að snemma á árinu 1990
kom í ljós að reksturinn gekk ekki
sem skyldi. Mikið tap á árinu 1989
kom stjórn félagsins í opna skjöldu
skömmu fyrir aðalfund og lét fram-
kvæmdastjórinn þá af störfum í kjöl-
farið. Ráðinn var nýr framkvæmda-
stjóri að félaginu um mitt ár 1990
og uppgötvaði hann að staðan var
mun verri en í fyrstu var talið.
í framhaldi af því var ákveðið að
ráðast í viðamikla fjárhagslega end-
urskipulagningu og naut félagið vel-
vildar öflugra hluthafa sinna. Prent-
smiðjan Oddi keypti bókaverslanir
Eymundssonar og Kvos hf. keypti
húseignina í Austurstræti. Að Kvos
hf. stóðu Eimskip, Grandi, Sjóvá-
Almennar og Prentsmiðjan Oddi.
Ennfremur tókst að semja við lánar-
drottna og fá felldar niður skuldir
og vexti. Loks var safnað nýju hlut-
afé að fjái'hæð um 50 milljónir, en
alls þýddu þessar ráðstafanir liðlega
200 milljóna króna lækkun á skulda-
stöðu.
Nauðasamningar árið 1992
Allt kom þó fyrir ekki því í ljós
kom nokkrum mánuðum síðar að
staðan var um 50 milljónum verri en
ráð var fyrir gert og tapið um 140
milljónir á árinu 1990. Þar kom upp
úr kafinu margra ára uppsafnaður
fjarhags- og rekstrai'vandi sem
mönnum hafði ekki verið ljós. Svo
virðist sem eiginfjárstaðan hafi verið
orðin neikvæð í árslok 1990. Stefndi
þvi í gjaldþrot á árinu 1991 og fékk
félagið greiðslustöðvun seint á því ári.
Á þeim tíma var kominn til skjal-
anna hópur athafnamanna undir for-
ystu Friðriks Friðrikssonar, hagfræð-
ings, sem sýndi áhuga á að taka við
rekstri félagsins. Gerðu þeir tilboð i
félagið sem var háð því skilyrði að
nauðasamningartækjust. í apríl 1992
tókust svo nauðasamningar við lánar-
drottna sem fólu í sér greiðslu 25%
almennra krafna. Á aðalfundi
skömmu síðar var samþykkt að færa
hlutafé niður um 95%. Jafnframt
samþykkti fundurinn að auka hlutafé
um 45 milljónir en þar af var gert
ráð fyrir að 25 milljónir yrðu seldar
Friðriki Friðrikssyni.
Á fundinum tóku sæti í stjórn fé-
lagsins þau Gunnlaugur Sævar Gunn-
laugsson, dr. Sigurður Magnússon,
Margrét TUeódórsdóttir, dr. Guð-
mundur Heiðar Frímannsson, Ásgeir
Bolli Kristinsson og Steinar Berg
ísleifsson.
Kröfur um gjaldþrotaskipti
settar fram 1995
Á árinu 1993 varð enn um 10
milljóna tap á Almenna bókafélaginu
og augljóst er að reksturinn hefur
ekki gengið sem skyldi á árinu 1994.
Sumarið 1995 var skýrt frá því að
komnar væru fram kröfur um gjald-
þrotaskipti frá Lífeyrissjóði verslun-
armanna og Nýherja hf. Þær vóru
hins vegar afturkallaðar um mitt
sumar.
Slíkar kröfur á félagið skutu aftur.
upp kollinum nú í ár, að þessu sinni
frá Hugveri, sýslumanninum í Kópa-
vogi og Heimilistækjum hf. Þá var
komið að endalokunum.
Sáralítil starfsemi hefur farið fram
í félaginu síðustu mánuði og hún
nánast eingöngu snúist um að selja
bókalager til að lækka skuldir. Frið-
rik Friðriksson, stjórnarformaður,
skýrði frá því í samtali við Morgun-
blaðið í síðustu viku að vonast hefði
verið til að þetta dygði til að forða
félaginu frá gjaldþroti, en það hefði
ekki dugað.
Hann sagði ennfremur að forsend-
ur varðandi hlutafé og aðra þætti í
fjárhagslegri endurskipulagningu fé-
lagsins árið 1992 hefðu ekki gengið
eftir. Þar að auki hefði reksturinn
verið þungur eins og á mörgum öðr-
um bókaforlögum.
Velvildln kom félaginu í koll
Hægt er að benda á fjölmargar
skýringar á því hvers vegna þetta
stórveldi í íslenskri bókaútgáfu riðaði
til falls á sínum tíma. í áðurnefndri
fréttaskýringu Morgunblaðsins árið
1991 kom fram að eiginfjárstaða fé-
lagsins var lengi mjög veik þannig
að fjármagnskostnaður lagðist þungt
á reksturinn. Þá blasir það við að
ráðist var í fjárfestingar af vanefnum
á sínum tíma og kostnaðarsöm tölvu-
væðing skilaði ekki tilætluðum ár-
angri. Félagið réðst í umfangsmikla
útgáfu á sínum tíma, t.d. á íslenskum
söguatlas, án þess að fjármögnun
væri tryggð. Loks virðist sjálfseign-
arfyrirkomulagið sem í gildi var hjá
félaginu fram til ársins 1989 hafa
leitt af sér að ekki var gætt nægjan-
legs aðhalds m.a. af hálfu stjórnar
félagsins. Síðast en ekki síst naut
félagið alla tíð mikillar velvildar í
viðskiptalífinu og svo virðist sem
ýmsir lánardrottna hafi sýnt því mikla
þolinmæði. Sú velvild átti liins vegar
eftir að koma félaginu í koll því ekki
var gripið nægilega fljótt í taumana
þegar í óefni var komið.