Morgunblaðið - 01.09.1996, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 1. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
fylgir sem hluti af dómnum. Síðan
er dómur kveðinn upp í formlegu
réttarhaldi sem er á hveijum
fimmtudegi í dómsal. Þá mæta lög-
menn og aðilar málsins iðulega til
að hlýða á.“
Sá dómur er endanlegur, enginn
kóngur eða danskur réttur lengur,
leyfum við okkur að skjóta inn í án
þess að forseti Hæstaréttar geri
athugasemd við. Hann heldur áfram
skýringum sínum:
Málsmeðferð
opin almenningi
„Það er grundvallarregla í okkar
réttarkerfi að öll málsmeðferð á að
vera opin með sérstökum undan-
tekningum. Sérstakt lagaákvæði er
um að heimilt sé að loka réttarhöld-
um, til dæmis til verndar ungmenn-
um og fórnarlömbum í sambandi
við kynferðisafbrotamál. Mér finnst
að hinn almenni borgari ætti að
koma meira og fylgjast með máls-
meðferðinni, hvort sem er fyrir hér-
aðsdómi eða Hæstarétti. Það eflir
réttarvitund almennings. Þarna eru
til meðferðar mál sem varða ýmis-
konar réttindi bogaranna og fyrir
þjóðfélagið er mikilvægt að almenn-
ingur sé vakandi um réttarkerfið
og hvernig það starfar. Réttarkerfið
er mjög opið fyrir almenning. Þó
hefur borið á kvörtunum um að
dómarar séu ekki aðgengilegir. En
umijöllun dómaranna sjálfra um
málið eftii' dómtöku verður að vera
lokuð. Og það er grundvallarregla
að dómarar geti ekki tekið þátt í 1
umræðu um einstök mál sem þeir
hafa dæmt í.“
Aheyrendur örva
„í okkar samtíma miðast allt
gjarnan við auglýsingagildi. Breytir
það ekki einhveiju í réttarhaldinu
ef áheyrendur eru í salnum? Til
dæmis ef fréttamenn eru þar? Verða
málflytjendur þá ekki langorðari og j
málflutningur annar?“
„Því er ekki hægt að leyna að I
ef fréttamenn eða aðilar máls eru |
í dómsalnum þá geti það haft áhrif
á málflytjandann og hann lengi sitt
mál með hliðsjón af því. Ég held
að mál, sem eru mikið í fréttunum,
geti haft sín áhrif. En ég held að
lögmenn hafi í auknum mæli skiln-
ing á þörf réttarins til að málflutn-
ingur sé markviss og ekki lengri en
þörf krefur.“ |
Nú leyfir blaðamaðurinn sér að
rifja upp atburð sem undirbúning >
að næstu spurningu. Á skólaárunum )
var hann daglegur gestur hjá fjöl-
skyldu á efri hæðinni í húsi Jóns
Ásbjörnssonar hæstaréttardómara.
Einn daginn höfðu tvö börn orðið
fyrir bíl á horninu á móti húsinu
og beðið bana, en bílstjórinn ekki
orðið þess var. Þegar Jón kom upp
til að líta í síðdegisblaðið með þess-
um fregnum kom húsmóðirin á i
móti honum með orðunum: Voðalegt
er þetta Jón! Og hæstaréttardómar- p
inn svaraði sem okkur, unglings- )
stelpunum, fannst skrýtið:,, Já, en
ég má ekki Iáta í Ijós neina skoðun
á því. Það kynni að koma til Hæsta-
réttar.“ Nú er spurningin hvernig
þið dómarar farið að því að láta
ekkert hafa áhrif á ykkur. Ekki
getið þið hætt að lesa blöðin?“
„Auðvitað er það skylda dómarar-
ans að skoða máiið hlutlægt frá öll- k
um hliðum, óháð hvers konar tilfinn-
ingamálum, og að dæma á þann veg p
sem hann telur samkvæmt réttum )
lögum. Hann er því ákaflega varkár
varðandi það að taka afstöðu til
þess sem ijölmiðlar segja. Sú frá-
sögn getur verið einhliða og miðast
kannski við sjónarmið eins aðila í
ferlinu. Ein grundvallarreglan í
þessu kerfi öllu er að öll sjónarmið
komi fram. Það er ekki hægt að
leggja dóm á mál nema þau liggi )
fyrir í heild. I sambandi við umræð-
una, þegar fjölmiðlar eru að skýra '
frá málum, og á það kannski mest )
við um Ijósvakafjölmiðlana, þá hætt-
ir þeim oft til að taka málin frá einni
hlið og gæta þess ekki að það er
til önnur.“
„Þið eruð þá ekkert líkir
Matlock?"
„Nei, svoleiðis sjónarmið úr ein-
hveijum sjónvarpsþáttum hefur fólk
kannski í huga, þar sem málin eru )
matreidd á afar einfaldan hátt, en
slík matreiðsla stæðist ekki í ís- r
lenskum dómsal,“ svarar Haraldur I
Henrysson brosleitur.
Tákn um áherslu á
sjálfstæði dómsvaldsins
Hæstiréttur er að flytja
í hið nýja Dómhús við
Arnarhól. Forseti
Hæstaréttar, Haraldur
Henrysson, kvaðst
leggja megináherslu á
táknræna þýðingu þess
er Elín Pálmadóttir
ræddi við hann. Að
þjóðin sé að sýna í
verki vilja sinn til þess
að dómurinn sé sjálf-
stæður aðili í stjórnskip-
aninni. Mikilsvert sé að
fólkið í landinu geti að
verðleikum litið á hann
sem vígi er stendur vörð
um réttlætið.
EG TEL það að Hæstiréttur
fær nú sjálfstæða bygg-
ingu á sérstakri lóð sé
árétting á því sem hefur
verið að gerast að undanförnu, að
skilja enn frekar að dómsvald og
framkvæmdavald. Hluti af því er
að æðsti dómstóllinn sé, eins og
alls staðar í lýðræðisríkjum, í sér-
stakri, virðulegri byggingu, sem
undirstrikar sjálfstæða stöðu hans
gagnvart öðrum þáttum ríkisvalds-
ins, enda er honum ætlað að dæma
um athafnir stjórnvalda og takmörk
löggjafans gagnvart stjórnar-
skránni," segir Haraldur sem við
sitjum í þröngri skrifstofu hans í
gamla hæstaréttarhúsinu og rétt
utan við gluggann blasir við hið
nýja Dómhús Hæstaréttar við Arn-
arhól, virðuleg bygging og svarar
til Alþingis við Austurvöll og Stjórn-
arráðshússins við Lækjartorg. Sem
við horfum á þá nýju glæsilegu
byggingu bætir Haraldur við, að
kostnaðaráætlun að byggingu húss-
ins muni standast, samkvæmt upp-
lýsingum Framkvæmdasýslu ríkis-
ins, sem skipti líka miklu máli sem
fordæmi.
Forseti Hæstaréttar kveðst mjög
ánægður með hið nýja Dómhús, það
sé sérlega vel hannað með tilliti til
þarfa réttarins og vel úr öllu leyst.
Nýtingin sé mjög góð á ekki stærri
lóð. „Ymsir voru staðsetningunni
andvígir sem maður hafði auðvitað
áhyggjur af. En mér finnst það efla
borgarkjarnann að hafa þetta hús
einmitt hér. Og okkur finnst mikil-
vægt að þessi bygging sé á sama
svæði og höfuðstofnanir löggjafar-
valds og framkvæmdavalds. Það
fari vel á því að þær séu í námunda
hver við aðra en þó sjálfstæðar ein-
ingar. Það hefur verið mörgum lög-
fræðingum þyrnir í augum að
Hæstiréttur hefur hingað til verið
sem útbygging frá Stjórnarráðinu.“
„Við þennan flutning verður eng-
in skipulagsbreyting á réttinum,11
segir Haraldur. „Hæstiréttur er
æðsti dómstóll landsins og þangað
er skotið málum frá héraðsdómi,
hvort sem er með áfrýjun eða kæru.
Okkar kerfi er þannig byggt upp
að þar eru aðeins tvö dómsstig,
héraðsdómur og hæstiréttur. Það
er eini dómstóllinn sem hægt er að
áfrýja til, öfugt við það sem er ann-
ars staðar, þar sem eru þijú dóms-
stig, t.d. eru landsréttimir í Dan-
mörku millidómastig.“
„Hvers vegna tókum við það
fyrirkomulag ekki eins og allt annað
beint frá Dönum?
Morgunblaðið/Golli
HARALDUR Henrysson, forseti Hæstaréttar, fyrir utan nýja Dómhúsið við Arnarhól.
„Okkar landsyfirréttur var milli-
stig sem síðan var hægt að áfrýja
til Danmerkur. Þegar Hæstiréttur
var stofnaður hér 1920, fyrir 76
árum, féll það dómsstig niður.
Umræður hafa orðið um þetta og
lögð fram frumvörp í þinginu um
Lögréttu sem átti að vera milli-
dómsstig. En vegna smæðar þjóð-
arinnar var horfið frá því að stofna
til Lögréttu, talið að þessi tvö stig
gætu dugað. Fyrir nokkrum árum
var gerð breyting á Hæstarétti,
dómurum fjölgað og deildaskipting
fest í sessi.
Rétturinn starfar í tveimur deild-
um, fimm manna deild og þriggja
manna deild. Og 1994 var sú breyt-
ing gerð að alltaf skuli fímm elstu
dómararnir sitja í þeirri fyrrnefndu,
en yngri dómarar í hinni. Fimm
manna deildin á að taka meiri hátt-
ar mál sem hafa fordæmis- og sam-
ræmingargildi fyrir réttinn í land-
inu. En þiggja manna deildin tekur
þá smærri mál, þau sem ekki hafa
fyrst og fremst eins mikla þýðingu
að því er varðar fordæmi."
Hæstaréttardómarar verða þá að
vera jafnvígir á öll mál, eru ekki til
kallaðir af því að þeir séu ákveðnum
málum sérlega kunnugir. Haraldur
segir það rétt vera. Til dæmis er
kona sem hæstaréttardómari ekkert
frekar til kölluð i svonefnd kvenna-
mál, eins og konur virðast stundum
halda, eða hann sjálfur í slysavarna-
og sjómannamál þar sem hann kom
mikið við sögu áður fyrr.
Starfshættir Hæstaréttar
Ekkert segir fyrir um að forseti
Hæstaréttar skuli vera úr eldri
hópnum? Forseti er kosinn af öllum
dómurunum úr hópi dómara til
tveggja ára í senn. Þannig skiptast
dómarar á um forsetasætið. Þetta
er fyrra ár Haraldar Henryssonar
sem forseti Hæstaréttar. Það hlýtur
að auka vinnuálagið, þar sem for-
seti dómsins heldur áfram að sinna
dómstörfum með sama hætti og
aðrir dómarar. Og jafnframt er hann
handhafi forsetavalds ásamt forsæt-
isráðherra og forseta Alþingis í fjar-
veru forseta."
Störf Hæstaréttar eru ekki oft í
sviðsljósinu, utan fallnir dómar. Því
væri ekki úr vegi að biðja forseta
Hæstaréttar að útskýra hvernig þau
ganga fyrir sig.
„Málin koma í hendur dómaranna
í formi ágripa sem málflytjendur
vilja leggja fram og undirbúa. Það
eru sömu skjöl sem lögð hafa verið
fram í héraðsdómi. Hér í Hæsta-
rétti fara ekki fram neinar yfir-
heyrslur eða sönnunarfærsla yfír-
leitt. Fyrir málflutning kynna dóm-
arar sér rækilega þessi ágrip og
málskjöl öll. Áður en mál er tilbúið
til flutnings fer fram gagnaöflun
sem er undir stjórn hæstaréttarrit-
ara. Lögmenn skila greinargerðum
og gögnum sem þeir telja nauðsyn-
legt að bæta við. En í rauninni er
ekki ætlast til að fyrir Hæstarétti
komi fram ný gögn. Þar eiga að
vera sömu gögn og dæmt er eftir í
héraði. Grundvöllur málsins á að
vera sá sami og þar var. Menn geta
yfírleitt ekki komið með ný gögn
nema alveg sérstaklega standi á.
Sé talin þörf á vitnaleiðslu þá fer
hún fram fyrir héraðsdómi."
Þetta hlýtur að vekja spurningu
um hvernig stendur á því að dómar
breytast svona milli héraðsdóma og
hæstaréttardóms? Er það af því að
lögin eru svoddan hrákasmíði?
„Nei, það þarf ekki að vera,“ flýt-
ir Haraldur Henrysson sér að svara.
„Það mat sem Hæstiréttur leggur á
fyrirliggjandi gögn getur verið ann-
að eða önnur túlkun á viðeigandi
lagaákvæðum, sem leiðir til annarar
niðurstöðu en héraðsdómur hefur
komist að.
Þegar gagnaöflun er lokið fer
málið til flutnings," heldur Haraldur
Henrysson áfram. „Það fer í biðröð-
ina og bíður málflutnings. Því miður
hafa mál dregist. Til skamms tíma
gátu liðið upp undir tvö ár frá því
að mál var tilbúið til málflutnings
og þar til málflutningur fór fram.
En sá tími er að styttast. Að því
höfum við unnið undanfarin ár með
miklu átaki. Bæði með fjölgun dóm-
ara og með sérstakri heimild sem
dómurinn hefur haft til að kalla til
varadómara án þess að um forföll
sé að ræða. Sú heimild rennur út
um næstu áramót. Aðallega hafa
hér verið kallaðir til héraðsdómarar,
prófessorar eða fyrrverandi hæsta-
réttardómarar.
Þegar kemur að málflutningnum
eiga lögmenn með glöggum og
markvissum hætti að flytja málið.
Hæstiréttur hefur lagt áherslu á að
sá málflutningur sé mjög saman-
þjappaður, þannig að hann eigi ekki
að taka langan tíma. Að því hefur
verið unnið markvisst og málflutn-
ingur hefur styst. Lögmenn verða
fyrirfram að gera grein fyrir því
hvað þeir hyggist vera langan tíma
að flytja málið og er gert að standa
við þær áætlanir. Talsvert hefur
verið gengið eftir því að málflutn-
ingsræður séu styttri en áður var
sem m.a. kemur fram í því að menn
lesa ekki eins mikið upp úr skjölum.
Dómarar hafa hvort eð er lesið þau.
Ætlast er til þess að lögmenn ein-
beiti sér að höfuðatriðum í þeim
ágreiningi sem uppi er. Þetta hefur
m.a. hjálpað okkur til að ná þeim
árangri sem við töluðum um áðan,
að stytta biðtímann.“
Að loknum málflutningi er málið
dómtekið. Þá ganga dómarar til
fundarherbergis. Einum dómara
hefur áður verið falið að semja drög,
atkvæði að dómi, eins og það er
kallað. Hann hefur framsögu um
málið og reifar það. Og á eftir hon-
um hver dómarinn af öðrum. Að því
loknu semur þessi framsögumaður
drögin að atkvæði, sem er lagt að
nýju fyrir dómarafund til umræðu.
Málið er rætt eftir þörfum og til
þrautar. Miðað er við að dómur sé
kveðinn upp ekki síðar en þremur
vikum eftir málflutning. Yfírleitt er
dómur kominn eftir eina til tvær
vikur.
Ef ekki eru allir sammála semur
sá eða þeir, sem eru í minnihluta,
sératkvæði. Atkvæði meirihlutans
gildir sem dómur en sératkvæði