Morgunblaðið - 11.10.1996, Blaðsíða 34

84 FÖSTUDAGUR 11. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
ALÞJÓÐA GEÐHEILBRIGÐISDAGURIIMN
Geðheilsa í tengslum
við ofbeldi gegn konum
GEÐHEILSA snýst um tilfinn-
ingar gagnvart sjálfum sér og öðr-
um og hvernig tekist er á við að-
stæður og kröfur lífsins. Því er það
nokkuð Ijóst að heimilisofbeldi hefur
j veruleg áhrif á geðheilsu þeirra sem
j við það búa og oft má lítið út af
bera til að einn aðili fari á einhvem
hátt að misnota annan og úr þróist
| ofbeldissamband.
í þessari grein er eingöngu lögð
áhersla á andlegt ofbeldi gegn kon-
um, áhrif þess á geðheilsu þeirra
og þar sem gerendur eru eigin-
menn/sambýlismenn.
Skilgreining á ofbeldi
„Norska karlanefndin" segir:
„Ofbeldi er hvers kyns beiting valds,
sem hindrar aðra manneskju í að
framkvæma, hugsa eða hafa þær
tilfinningar sem hún vill, eða að fá
aðra til að gera eitthvað gegn vilja
sínum." Ofbeldi getur aidrei verið
réttlætanlegt og er alltaf á ábyrgð
þess sem beitir því.
Nauðsynlegt er að skilja á milli
^venjulegs „pirrings" og ýmissa
„uppákoma", sem eru eðlilegar í
flestum samböndum, og andlegs
ofbeldis. Andlegt ofbeldi verður ekki
fyrr en sjálfsmynd konunnar fer að
brotna niður og maðurinn nýtir sér
það sem stjómtæki. Stjómunin felst
í því að maðurinn hefur meiri áhrif
á líðan, hegðun og skoðanir konunn-
ar en hún hefur sjálf.
Sameiginleg atriði
í andlegu ofbeldi
í gegnum árin hafa komið í ljós
átriði sem eru nokkuð sameiginleg
og einkennandi fyrir andlegt ofbeldi
s.s:
Konan fer að finna sárt fyrir nið-
urlægingu og skömm. Hún fer að
líta á sig sem minna virði en aðra
og að eitthvað sé at-
hugavert við sig, e.t.v.
að hún sé heimsk, ljót,
vanhæf á flestum svið-
um, og að fátt sem hún
segi eða geri sé rétt eða
viðeigandi.
Líf konunnar ein-
kennist af ótta og kvíða
þar sem andrúmsloftið
á heimilinu er hlaðið
spennu vegna stöðugt
yfirvofandi „árása“,
sem hún reynir árang-
urslaust að koma í veg
fyrir. Það hefur alvar-
leg áhrif á líðan og
geðheilsu að hafa litla
sem enga stjórn á eigin
öryggi, á eigin heimili. Þegar svo
er komið má segja að konan sé á
vissan hátt „heimilislaus" þar sem
hún finnur þar ekki lengur öryggi,
skjól og vernd.
Ruglun á raunveruleikaskynjun
gerist þegar konan fer að efast um
sínar eigin upplifanir. Það sem hún
skynjar segir maðurinn henni að sé
„öðruvísi" og að hennar túlkun sé
röng. Konan fer að halda að „eitt-
hvað sé að sér“, hún sé jafnvel „geð-
veik“. Raunveruleikinn riðartil falls,
konan fer að efast um eigin dóm-
greind, hvað sé rétt eða rangt, gott
eða vont, hvað hún vill eða vill ekki,
hvemig henni líður eða „á að líða“.
Maðurinn fer að líta á konuna
sem sína eign, „hlut“, sem hann
reynir að breyta samkvæmt eigin
hugmyndum um „góða“ konu. E.t.v.
þvingar hann konuna til að afneita
persónulegu einstaklingseðli sínu
með því að verða í útliti og klæða-
burði eins og hann ætlast til að hún
sé. í krafti eignarhaldsins telur hann
sig einnig ráða hvað hún gerir, seg-
ir og hveija hún umgengst. Maður-
inn óttast einna mest
álit annarra á málun-
um, og konan fær sí-
fellt færri tækifæri til
að deila reynslu sinni
með öðrum.
Kona sem býr við
ofbeldi líður oft af
óraunhæfri ábyrgð og
sektarkennd. Astæðan
er m.a. að hún er gerð
ábyrg fyrir veraldleg-
um og tilfinningaleg-
um málum heimilis-
manna. Flest er á
hennar ábyrgð og þeg-
ar eitthvað gefur sig
þá er það túlkað þann-
ig að hún hafi ekki
staðið sig. Þegar svo er komið verð-
ur sektarkenndin dyggur förunaut-
ur.
Afleiðingar ofbeldis
Afleiðingarnar hafa áhrif á geð-
heilsu sem og líkamlega heilsu.
Umræður beinast í auknum mæli
að því að átta sig á þeirri staðreynd
Heimilisofbeldi hefur,
segir Vilborg G.
Guðnadóttir, veruleg
áhrif á geðheilsu þeirra
er við það búa.
og að þessar afleiðingar eru e.t.v.
eitt alvarlegasta og útbreiddasta
heilbrigðisvandamál, sem við stönd-
um frammi fyrir í dag.
Einna alvarlegast er að konan
getur ekki nýtt hæfileika sína sem
skyldi og á erfitt með að gefa og
þiggja, á jákvæðan hátt, í mannleg-
Vilborg G.
Guðnadóttir
um samskiptum. Ofbeldið hefur
þannig áhrif á möguleika hennar á
að „njóta sín“ í lífinu, s.s. í starfi,
námi, fjölskyldulífi, frístundum og
áhugamálum og hefur einnig sömu
áhrif á börn hennar og þeirra mögu-
leika.
Þar sem geðheilsa snýst um til-
fínningar, líðan og aðstæður, er
nokkuð ljóst að geðheilsu konu, sem
býr við ofbeldi, er verulega ógnað.
Hún finnur t.a.m. gjarnan fyrir
þunglyndiseinkennum, sem byggja
að stórum hluta á vonleysi og rang-
hugmyndum um eigin vanmátt. Að
álíta konuna þá þunglynda, er að
líta á hana sem sjúka. Að álita kon-
una kúgaða, er að líta á hana sem
ranglega sigraða af þeim sem meiri
völd hefur. í ofbeldi er þunglyndi
gjarnan eðlileg svörun konu sem býr
við erfiðar og oft illþolanlegar að-
stæður sem ekki eru alltaf greinan-
legar í fljótu bragði.
Stuðningur
Tilgangur stuðnings er að konan
endurheimti sjálfsvirðinguna og
stjórnina á eigin lífi og aðstæðum,
með því að átta sig sem best á stöð-
unni og hvaða valmöguleika hún
hafi til að vinna sig út úr ofbeldinu.
Þrátt fyrir ýmislegt sameiginlegt
ber að forðast að búa til „staðlaða
mynd“ af ofbeldi, konum sem verða
fyrir því eða mönnum sem beita
því. Ef það er gert er um leið búið
að taka sér það vald að dæma m.a.
um það hvaða kona býr við ofbeldi
og hver ekki, án þess að þekkja til
aðstæðna nema e.t.v. að afar tak-
mörkuðu leyti. Sérstaklega á þetta
við ef ekki hefur verið um líkamlegt
ofbeldi að ræða. Oft er þá takmark-
aður skilningur á sársaukanum,
reiðinni, óttanum, kvíðanum, sorg-
inni, einangruninni og hratt dvín-
andi sjálfsvirðingunni. Þetta er
nokkuð sem alltaf er mjög einstak-
lingsbundið og verður aldrei „staðl-
að“ nema að mjög litlu leyti.
Lokaorð
Andlegu ofbeldi hefur stundum
verið lýst sem köngulóarvef, listi-
lega vel spunnum, sem sést aðeins
þegar betur er að gáð og nokkuð
vitað hvar hans er að leita. í þessu
samhengi má líta á andlegt ofbeldi
sem flókinn „vef“ hegðunar og til-
finninga. Konan festist í samskipt-
um, sem ógna andlegri og líkam-
legri heilsu hennar. Konan situr föst
á meðan hún trúir því að það sé
hún sem orsaki ofbeldið og með því
að breyta sinni hegðun geti hún
komið í veg fyrir það. Hún situr
einnig föst ef stuðningsaðilar eru
með „staðlaða mynd“ af ofbeldi, sem
rúmar illa, eða ekki, andlegt ofbeldi
viðkomandi konu.
Konan fer að vinna sig út úr erfið-
leikunum þegar hún hættir að
vemda manninn sem þá neyðist til
að horfast í augu við eigin gerðir
og afleiðingar þeirra. Taka ber
fram, að margir menn ná því þó
ekki, heldur festast í að leita utan-
aðkomandi „sökudólga". Að maður-
inn átti sig og óski sjálfur að leita
sér aðstoðar, til að ná fram breyt-
ingum á ofbeldishegðun sinni, er ein
mikilvæg grundvallarforsenda þess
að jákvæðar breytingar gætu orðið
á sambandinu. Breytingar sem ann-
aðhvort gætu leitt af sér áframhald-
andi sambúð án ofbeldis eða skiln-
að/sambúðarslit. Komið hefur í ljós
að þrátt fyrir bestu aðstæður og
góðan stuðning þróast þessi sam-
bönd oftar til skilnaðar/sambúðar-
slita. Ástæðan hefur m.a. verið talin
sú, að „eyðileggingin" er orðin of
mikil og grunnur góðra fyrirheita,
sem lagt var af stað með í upphafi
sambúðar, er brostinn.
Það tekur mislangan tíma fyrir
konu, sem búið hefur við ofbeldi,
að endurheimta geðheilsu sína að
nýju. Kona, sem hefur búið við of-
beldi, verður ekki söm, þar sem of-
beldi er einfaldlega þannig reynsla.
Þessi reynsla getur þó með tímanum
orðið dýrmæt, jafnvel eins og perla
„vísdóms og leikni" þar sem kon-
unni tekst þá að nýta hana til að
auka persónulegt innsæi og innri
styrk.
Höfundur er hjúkruiuirfrædingur
og framkvæmdastjóri
Kvennaathvarfsins.
Frumtengsl barna -
hornsteinn samfélagsins
Geðvernd barna hefst á meðgöngu
HVERT ungbarn hefur frá upp-
hafi lífsins fjölmargar þarfir,
líkamlegar, félagslegar og tilfínn-
ingalegar, sem nauð-
synlegt er að mætt sé
af eins miklum skiln-
ingi og mögulegt er
þegar frá fæðingu og
eftirleiðis í uppeldinu.
Á þessu veltur fram-
tíðarvelferð bamsins,
heilsa þess og þá eink-
um geðheilbrigði og
hæfni til að vaxa og
þroskast eðlilega og
að læra að takast
•sjálft á við lífið af
frumkvæði og öryggi.
í þessari grein vil
ég sérstaklega undir-
i strika mikilvægi
fyrstu tengsla móður
j og barns fyrir eðlilegan þroska og
1 vöxt þess. Móðirin er barn sinna
foreldra og er hún verður sjálf
foreldri nýfædds einstaklings,
endurupplifir hún náið og með
FLÍSASKERAR
OG FLÍSASAGIR
í: :e -- i;
l'c li H
í
Stórhöfða 17, við Gullinbrú,
sími 567 4844
sérstökum hætti sín eigin frum-
tengsl við móður/foreldri. Þessu
hlutverki fylgir mikil ábyrgð og
álag sem við erum
misvel í stakk búin til
að mæta. Bakgrunnur
okkar í æsku er mis-
munandi gæfuríkur og
veganesti misjafnt.
Þessu þurfa heilbrigð-
isstéttir að gera sér
nægilega grein fyrir
og heilsugæslan í
landinu þarf að geta
mætt mæðra- og ung-
bamavernd á viðun-
andi hátt. Efla þarf
þekkingu, skilning,
innsæi og rannsóknir
til að tryggja velferð
bama og foreldra.
Persónuleiki og
þroski hvers barns er flókinn vefur
erfða og umhverfis sem getur
haft úrslitaáhrif á þroskaferil
bamsins. Inn í hverskonar veröld
fæðist barnið? Hvernig er jarðveg-
urinn/umgjörðin sem leggur
grunninn að þroska- og vaxtarskil-
yrðum þess? Barnið hefur marg-
víslegar þarfir, heilbrigðar og
sterkar, en það á sér ekki enn
hugsun og mál til að tjá þær.
Hverjir em talsmenn barnsins þeg-
ar þörf krefur? Er samfélagið,
heilsugæslan og við öll nægiiega
meðvituð um þessar þarfir og um
ábyrgð okkar í því efni að mæta
þeim strax frá upphafi?
Misbrestir á fyrsta þróunar-
skeiði barnsins geta leitt af sér
erfiðan vítahring. Persónustyrkur
verður veikbyggður, viðkvæmur
og barnið skortir alhliða getu til
að ráða við krefjandi verkefni, t.d.
námskröfur og samskipti við aðra,
börn sem fullorðna. Eftir því sem
barnið skaðast fyrr verða erfiðleik-
arnir þungbærari og erfiðara verð-
ur að hjálpa barninu. Allar fyrir-
byggjandi aðgerðir, forvarnir i
þágu geðheilbrigðis barna, skipta
því miklu máli. Ein allra mikilvæg-
Fyrstu tengsl móður og
bams, segir Hulda
Guðmundsdóttir,
skipta miklu máli fyrir
þroska þess.
asta forvörnin í þágu geðheilbrigð-
is er að styðja við fjölskyldurnar
í landinu og styðja vel við tengsl
móður og barns. Sé mæðra- og
ungbarnavernd vanrækt er illa
komið fyrir þjóðinni og horfurnar
slæmar. Geðvernd/mannvernd er
hornsteinn heilbrigðis og siðmenn-
ingar hverrar þjóðar. Rannsóknir
og fræðsla fyrir fagfólk og al-
menning eru frumforsenda árang-
urs, ef takast á að efla og greiða
fyrir framgangi þessa mikilvæga
málaflokks sem snertir velferð ís-
lensku þjóðarinnar.
Höfundur er forstödumaður
Meðferðarheimilis fyrir börn,
Kieifarvegi 15.
Hulda
Guðmundsdóttir
Eiga uuglingar
rétt á (geð)heil-
brigðisþj ónustu?
MIKIÐ hefur verið
rætt um málefni ungl-
inga undanfarið í fy'öl-
miðlum landsmanna.
Settar eru á laggirnar
nýjar stofnanir og aðrar
lagðar niður svo oft að
undrun sætir.
Barna- og unglinga-
geðdeild Landspítala er
eina stofnunin innan
heilbrigðiskerfisins sem
hefur sérhæft sig í
margflóknum vanda-
málum unglinga. Utan
heilbrigðiskerfisins
hafa aftur á móti vaxið
upp umfangsmikil þjón-
ustukerfí kringum
þennan hóp, sérstak-
lega á vegum félagsmálayfirvalda.
Móttöku- og meðferðarstöð ríkisins,
sem er undir yfirstjóm Barnavemd-
arstofu, er fyrst og fremst ætlað að
taka á móti unglingum með hegðun-
artruflanir sem ekki ræðst við úti í
samfélaginu, enda byggt á grunni
upptökuheimilis.
Hvenær ekki verður ráðið við
hegðun unglings hlýtur að ráðast af
mörgum þáttum s.s. hvað hefur ver-
ið reynt áður en til vistunar er grip-
ið, hvers konar og hve mikill stuðn-
ingur hefur verið veittur o.s.frv.
Ekki þarf mikið hugarflug til átta
sig á að lítil sveitarfélög sem hafa
ekki fagfólki á að skipa til að sinna
þessum málaflokki, hljóta að þurfa
að grípa fyrr en ella til þess að sækja
um langtímavistun fyrir ungling sem
á við hegðunarvandkvæði að stríða.
Þeir sem eiga í öðrum alvarlegum
vanda, sem ekki kemur fram í hegð-
unarvanda, eiga minni eða engan
rétt á vistun á þeim heimilum sem
rekin eru af félagsmála-
yfirvöldum.
Aðgangur unglinga
að heilbrigðisþjónustu
er mjög þröngur svo
ekki sé meira sagt. Þar
sem áhyggjur og vanlíð-
an unglinga eru oftast
samofin líkamlegum
einkennum og áhyggj-
um, er nauðsynlegt að
þeir hafí greiðan að-
gang að læknum. Með-
ferð unglinga sem ann-
arra byggist á greining-
arvinnu þar sem læknis-
fræðileg þekking þarf
að koma til, oft í sam-
vinnu við aðra faghópa.
Um 20% unglinga á
aldrinum 10-18 ára eru talin hafa
að minnsta kosti eitt alvarlegt vanda-
mál sem tengist heilsu þeirra. Enda
Unglingageðdeildin er
eina stofnunin, segir
Yalgerður Baldurs-
dóttir, sem hefur sér-
hæft sig í margflóknum
vandamálum unglinga.
þótt félagsmálakerfið hafi vilja til
að taka að sér öll mál unglinga í
vanda, kemur sú nálgun aldrei í stað
heilbrigðisþjónustu og skora ég því
á heilbrigðisyfirvöld að sinna þessum
hópi til jafns við aðra landsmenn.
Höfundur er yfirlæknir á Barna-
og unglingageðdeild Landspítala.
Valgerður
Baldursdóttir
4
I
í
i
<
<
i
<
i
(
I
(
(
I