Morgunblaðið - 17.12.1996, Blaðsíða 56

56 ÞRIÐJUDAGUR 17. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Berlínarblús
Slqaldborg hefur gefíð út bókina Berlínar-
*
blús - Islenskir meðreiðarsveinar og
fómarlömb þýskra nasista. Höfundur er
Ásgeir Guðmundsson sagnfræðingur.
í bókinni er m.a. að fínna kafla um vem
Jóns Leifs í Þýskalandi og samskipti hans
við nasista. Sýnir höfundur fram á að Jón
hafí ranglega verið sagður hallur undir
nasista, hann hafí fyrst og fremst viljað hag
fósturjarðarinnar sem mestan.
IBÓKINNI er lýst heimkomu
Jóns Leifs með Esju en hann
var handtekinn um leið og
hann kom um borð og að
nafninu til hafður í haldi alla ferð-
ina til íslands eftir að hafa neitað
að afhenda fulitrúum breskra eftir-
litsmanna vegabréf sitt en hugsan-
lega einnig vegna þessa gruns um
' samstarf hans við nasista. í þessu
kaflabroti segir frá eftirmálum
þessa:
Líklegt er, að ekki hefði orðið
mikil umræða um það, hvort Jón
Leifs hefði átt samvinnu við þýsk
stjómvöld, ef hann hefði ekki verið
handtekinn um borð í Esju. Eins
og við var að búast, tók Jón hand-
tökuna mjög óstinnt upp. Hann
krafðist þess af utanríkisráðuneyt-
inu, að íslensk stjómvöld færu þess
á leit við sænsk yfirvöld, að með-
- ferð málsins yrði rannsökuð í Sví-
þjóð, að grafist yrði fyrir um upp-
tökin að fangelsun hans og að þeir
erlendu aðilar, sem hefðu átt hlut
að máli, bæðust opinberlega afsök-
unar á aðförinni gegn honum og
gæfu út yfírlýsingu, sem hreinsaði
hann af öllum grun. Sem kunnur
listamaður, sem starfaði opinber-
lega heima og erlendis, gæti hann
engan veginn sætt sig við, að mál-
ið yrði látið niður falla eða afgreitt
á annan hátt en hann hafði farið
fram á. Að öðrum kosti ætti hann
á hættu, að þetta mál myndi spilla
fyrir starfsemi hans.
Svar utanríkisráðuneytisins varð
á þá leið, að það gæti ekki borið
fram mótmæli við sænsk stjórnvöld
vegna afgreiðslu málsins, því að
hermenn Bandamanna hefðu skoð-
að vegabréf og farangur, eins og
hefði verið samið beinlínis um.
Ráðuneytið greindi einnig frá því,
að það hefði kvartað við sendiráð
Bandaríkjanna í Reykjavík vegna
framkomu Knudsens liðsforingja
bæði í sambandi við afgreiðslu
Esju í Gautaborg og á leiðinni það-
an til íslands. Um leið hefði þess
verið farið á leit, að grafíst yrði
fyrir um upptök að fangelsun Jóns
um borð í Esju.
Jón var síður en svo ánægður
með svar ráðuneytisins. Hann
kvartaði undan því, að fimm vikur
væru liðnar frá því að hann kom
til íslands, án þess að málið væri
afgreitt. Hann kvaðst ekki geta
fallist á að liggja undir grun vikum
saman og benti sérstaklega á tjón
það, sem atvinna hans erlendis
gæti beðið, ef ekkert yrði að gert.
Hann áskildi sér rétt til máls-
höfðunar gegn réttum aðilum.
Meðal þess, sem utanríkisráðu-
neytið gerði, til að fá einhvern botn
í málið, var að útvega að beiðni
Ragnars Stefánssonar majórs í
leyniþjónustu Bandaríkjahers end-
urrit úr fundargerðabók Félags ís-
lenskra stúdenta í Kaupmannahöfn
af ræðu þeirri, sem Jón hélt á fundi
í félaginu 8. janúar 1942 og hann
flutti síðan kafla úr í útsendingu
þýska útvarpsins til íslands 25.
sama mánaðar, eins og áður hefur
verið sagt frá. Leyniþjónustan fékk
íslendinga til að hlusta á útsend-
ingar þýska útvarpsins á íslensku
og þýða það, sem þar var sagt, á
ensku. Samkvæmt þýðingunni á
ræðu Jóns þótti leyniþjónustu-
mönnum sem Jón hefði látið vafa-
söm ummæli falla um Bandamenn.
Við samanburð á texta ræðunn-
ar, sem Jón hélt I útvarpið, og á
fundargerð frá fundi í stúdentafé-
laginu kom í ljós, að í útvarpserind-
inu komst Jón svo að orði, þegar
hann var að ræða um þann ótta
sinn, að stórþjóðirnar kynnu að
eyða íslensku þjóðemi, að sumir
héldu, að lýðræðislönd notuðu ekki
slíkar aðferðir, en í fundargerðinni
var þetta orðað þannig: „Þess get-
um vér vænzt bæði af lýðræðis-
landi og einræðislandi, en ég álít
að hin óbeina aðferð lýðræðisland-
anna sé hættulegust, enda hefur
Þýskaland sýnt þjóðerni voru mik-
inn skilning." Taldi Jón þetta sýna,
að túlkur herstjómarinnar hefði
orðið ber að ósannsögli.
Til stuðnings því, að hann hefði
ekki átt samvinnu við þýsk stjórn-
völd, bað Jón Leifs lögfræðing sinn,
Einar Baldvin Guðmundsson hrl.,
að koma á framfæri við utanríkis-
ráðuneytið afriti af bréfi því frá
þýsku flotastjórninni, sem vitnað
var til hér að framan. Jón taldi,
að bréf þetta mætti tilfæra sem
sönnun fyrir því, að hin svokallaða
„samvinna" hans við Þjóðverja mið-
aði að því að reyna að fá þýsk yfír-
völd til að hlífa íslenskum eignum
og mönnum og viðurkenna hlut-
leysi, þjóðerni og sjálfstæði íslend-
inga, einnig ef þeir gerðu innrás í
ísland. Hann kvaðst þekkja Þjóð-
vetja jafnvel og sína eigin þjóð og
vita, að viðkvæmni þeirra krefðist
þess, að hann létist að einhveiju
leyti fallast á hugsunarhátt þeirra,
ef hann hefði átt að gera sér nokkra
von um árangur.
Ekki er alveg ljóst, hvort ástæða
þess, að Jón Leifs var handtekinn
um borð í Esju, var eingöngu sú,
að hann neitaði að afhenda bresku
éftirlitsmönnunum vegabréf sitt. í
bréfí, sem hann skrifaði sendiráði
íslands í Kaupmannahöfn, koma
fram vísbendingar um, að handtök-
una hafi mátt rekja til herstjórnar
Bandamanna í Danmörku. Jón hélt
því fram í bréfinu, að til hefði stað-
ið að flytja hann til Bretlands og
Danmerkur til fangelsisvistar. Að
sögn hans rannsakaði herstjórn
Bandaríkjamanna hér á landi mál
hans rækilega og bandaríska sendi-
ráðið í Reykjavík lýsti yfír því, að
herstjóm Breta í Danmörku bæri
ábyrgð á fangelsun hans. Breska
sendiráðið í Reykjavík féllst að vísu
á, að svo væri, að sögn Jóns, en
lét svo ummælt, að handtökuna
mætti rekja til upplýsinga frá
dönskum aðilum. Þess vegna ósk-
aði Jón eftir því við sendiráðið í
Kaupmannahöfn, að það sneri sér
til herstjómar Bandamanna í Dan-
mörku og spyrðist fyrir um, hve
langt rannsókn á máli hans væri
komin. Ekki er að sjá af fyrirliggj-
andi gögnum, að Jón hafí fengið
upplýsingar um þetta atriði.
I árslok 1945 taldi Jón það hafa
komið æ greinilegar í ljós, að hann
og verk hans væru á skráðum og
óskráðum svörtum lista á Norður-
löndum og að menn virtust líta svo
á, að mannorð hans væri naumast
óflekkað vegna „samvinnu" við
Þjóðveija, einkum þar sem engin
yfírlýsing hefði komið fram eftir
fangelsun hans,_ sem hreinsaði hann
af öllum grun. Ihugaði hann ýmsar
leiðir til að fá fram viðunandi lausn
á málinu, m.a. að höfða mál gegn
þeim aðila, sem bar ábyrgð á aðför-
JÓN Leifs sljórnar útvarpshljómsveitinni í Breslau
í kringum 1930.
inni gegn honum, og fara fram á
opinbera afsökunarbeiðni og fullar
skaðabætur. Hlyti sú skaðabóta-
krafa að verða þeim mun hærri,
sem hann hefði orðið að liggja leng-
ur undir ærumeiðandi grun og þol-
að atvinnutjón á meðan. Honum
virtist ríkisstjórn íslands vera sá
aðili, sem höfða ætti mál gegn, þar
sem hún hefði látið undir höfuð
leggjast að tilkynna honum, að
Esja væri með samþykki hennar
undir stjórn erlends hervalds.
Nokkuð rofaði til í máli Jóns
Leifs í ágúst 1946, þegar hann
fékk vegabréfsáritun til Bretlands,
og taldi hann það staðfesta sak-
leysi sitt. Þá höfðu fulltrúar sendi-
ráðs og hers Bandaríkjanna lýst
yfír því í viðurvist íögfræðings
Jóns, að þau litu ekki á hann sem
„collaborateur," þ.e. samverka-
mann Þjóðveija, en þeim var af
grundvallarástæðum ekki heimilt
að gefa út skriflegar yfirlýsingar
um þetta né rannsókn leyniþjón-
ustu Bandaríkjahers á máli Jóns.
Hann taldi samt sem áður nauðsyn-
legt, að íslensk stjórnvöld gæfu út
yfirlýsingu um mál hans vegna
samninga við útgefendur og sam-
vinnu við félög og stofnanir, sem
héldu mörg uppi leynilegum svört-
um listum og útilokunarráðstöfun-
um gegn listamönnum og höfund-
um.
Utanríkisráðuneytið varð við
þessari ósk Jóns og gaf út opinbera
yfirlýsingu í október 1946 þess efn-
is, að við rannsókn á máli hans
hefði ekkert komið í ljós, sem benti
til, að hann hefði veitt Þjóðveijum
pólitíska aðstoð á stríðsárunum.
Jafnframt fór ráðuneytið fram á
það við bandaríska sendiráðið að
beiðni Jóns, að það reyndi að afla
upplýsinga frá bandarískum stjórn-
völdum um það, hvort þeim væri
kunnugt um, að hann hefði veitt
Þjóðveijum pólitíska aðstoð í stríð-
inu. Svar sendiráðsins var á þá leið,
að í skjalasafni þess væri ekkert
að fínna um handtöku Jóns Leifs
um borð í Esju eða ástæður henn-
ar. Þar væri einungis að finna þær
upplýsingar um Jón Leifs, sem
væru á allra vitorði, þ.e. að hann
hefði tekið þátt í þýskum útvarps-
sendingum til íslands á stríðsárun-
um.
Jón brást öndverður við þessum
ummælum og kvaðst í bréfi til
utanríkisráðuneytisins ekki geta
fallist á þessa staðhæfíngu sendi-
ráðsins. Rétt væri aðeins, að frá
Þýskalandi hefði verið útvarpað af
hljómplötum nokkrum upplestrum
og ræðum hans um þjóðleg íslensk
efni, og væru til orðréttir textar
af þessu efni. Til sönnunar því,
hversu þetta hefði verið fjarlægt
stjómmálaáróðri Þjóðveija mætti
geta þess, að þýska utanríkisráðu-
neytið hefði reynt að koma í veg
fyrir, að ræðurnar væru haldnar,
því að það hefði talið þær svo and-
stæðar stjórnmálastefnu sinni og
standa í vegi fyrir vinsamlegri sam-
vinnu milli Þýskalands og Dan-
merkur.
Jón Leifs sótti það mjög fast,
að fá viðurkenningu Bandaríkja-
manna á því, að hann hefði ekki
starfað fyrir Þjóðveija. í því skyni
sótti hann um vegabréfsáritun til
Bandaríkjanna snemma árs 1947
og lét frá sér fara af því tilefni
yfírlýsingu í 17 liðum, þar sem
hann gerði grein fyrir athöfnum
sínum í Þýskalandi á stríðsárunum.
Jafnframt óskaði hann eftir liðsinni
utanríkisráðuneytisins í skiptum
sínum við bandaríska sendiráðið.
Jón gekk svo hart fram í því að
fá úrlausn mála sinna, að sá starfs-
maður utanríkisráðuneytisins, sem
sinnti máli hans, kvartaði yfir sí-
felldu kvabbi hans á hendur ráðu-
neytinu. Frá því að hann hefði kom-
ið heim sumarið 1945, hefði hann
verið mjög tíður gestur í ráðuneyt-
inu og skrifað því óteljandi bréf.
Vafasamt væri, hvort ráðuneytið
ætti yfirleitt að sinna þessu sífellda
kvabbi Jóns Leifs, sem væri ber-
sýnilega með „fixar ídeur“ á heilan-
um. Hann hefði valdið ráðuneytinu
miklum töfum og vinnu með ýms-
um hugmyndum sínum og kröfum,
en um hlédrægni af hans hálfu
hefði aldrei verið að ræða í viðskipt-
um hans við ráðuneytið.
Nú varð alllangt hlé á mála-
rekstri Jóns Leifs, að því er varð-
aði hugsanlega samvinnu við Þjóð-
veija á stríðsárunum, eða frá því
í febrúar 1947 fram í október 1950.
í september það ár birtist í sænska
dagblaðinu Expressen dómur um
Sögusinfóníu Jóns, sem hafði verið
flutt á norrænum tónlistardögum í
Helsinki, eftir kunnan tónlistar-
gagnrýnanda, Bo Wallner að nafni,
þar sem ýjað var að orðrómi um,
að Jón hefði átt samvinnu við Þjóð-
veija. í tilefni af þessum skrifum
sneri Jón sér t’I utanríkisráðuneyt-
isins rúmum mánuði síðar og benti