Morgunblaðið - 22.03.1997, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 22. MARZ 1997 13
_____________________FRÉTTIR_____________________
Þing Heimssamtaka um framtíðarrannsóknir á íslandi
W W yENDELL Bell, fyrrum
■ A/ prófessor við Yale-
W W háskóla og einn helsti
» * fræðimaður á sviði
framtíðarrannsókna í heiminum,
fjallaði í upphafserindi þingsins um
stöðu framtíðarfræða, sem hann
sagði hafa það að markmiði að
aðstoða einstaklinga og hópa við
að öðlast æskilega framtíð.
Áttu við fordóma
að elja
Bell starfaði við Yale frá 1963
til 1995, þegar hann lét af störfum
sökum aldurs. Áhugi hans á fram-
tíðarrannsóknum vaknaði snemma
á 7. áratugnum, samfara því að
hann kynnti sér pólitískar og þjóð-
félagslegar breytingar í löndum í
Karíbahafi, sem þá voru mörg hver
að öðlast sjálfstæði.
„Ef við gerum ráð fyrir að hegð-
un okkar í nútímanum hafí áhrif
á það hvernig högum okkar verður
háttað í framtíðinni, þurfum við
að vita eitthvað um hvernig við
viljum haga okkur til að hafa eitt-
hvað um framtíðina að segja. Við
reynum því að hjálpa fólki til að
búa sig undir framtíðina, svo hún
verði því að skapi,“ segir hann.
Bell benti meðal annars á að
framtíðarfræðingar hafi þurft að
beijast við fordóma innan mustera
menntunar og vísinda.
Upphafsmenn þessara fræða
hafi verið orðnir leiðir á þröngsýni
margra starfsbræðra sinna og
hversu fylgispakir þeir hafi verið
hefðbundum hugmyndum innan
viðurkenndra vísindagreina. Þeir
hafi því leitað griðastaðar þar sem
frumlega og skapandi hugsun var
að finna, án hræsnisfulls áróðurs.
Vilja bæta
hag manna
„Mörg ríkjandi viðhorf innan
helstu vísindagreina á þeim tíma
virtust einnig lítt tengjast fjölda
þeirra vandamála sem mannkynið
stendur frammi fyrir. Hins vegar
benti margt til að framtíðarrann-
sóknir miðuðu rakleiðis að því að
bæta hag manna. Ríkjandi vísinda-
greinar löðuðu ennfremur of oft
til sín frekar víðsýna námsmenn
og breyttu þeim í takmarkaða,
ósiðlega framagosa án fleiri vídda
en einnar og einvörðungu bundnir
viðkomandi vísindagrein.
Til að bregðast við þessu urðu
margir okkar fylgismenn framtíð-
arstefnunnar og um leið hluti af
nýlegri þróun í þá veru að hagnýt
þekking væri á faraldsfæti utan
háskólanna. Nokkrum okkar sem
Hjálpað til
við að undirbúa
framtíðina
Norrænt svæðisþing Heimssamtaka um
framtíðarrannsóknir var haldið á Hótel
Loftleiðum í gær og fyrradag með þátttöku
yfir sjötíu erlendra gesta, auk íslenskra fræði-
*
manna. A þinginu var sjónum beint að stöðu
framtíðarrannsókna í dag og framtíð norrænna
velferðarsamfélaga í ljósi hraðfara breytinga
nútímans, tækniþróun og fleira.
Dr. Wendell Bell
Morgunblaðið/Kristinn
FORSETI Islands, hr. Olafur Ragnar Grímsson, setti ráðstefnuna. Guðmundur Bjarnason heil-
brigðisráðherra var einnig meðal fundargesta.
gegndum stöðum innan háskól-
anna tókst þó að hrinda af stað
fáeinum námskeiðum um framtíð-
arfræði, nokkrum tókst að koma
á fót stofnunum eða miðstöðvum
framtíðarrannsókna og örfáum
tókst að fá viðurkenningu háskóla
á námi sem lyktaði með gráðu í
faginu.“
Þekking um
framtíðina
Bell sagði að fræðimenn á sviði
framtíðarrannsókna sæktust ekki
endilega eftir viðurkenningu af
hálfu hins rótgróna fræðiheims,
og gerðu sér grein fyrir að vegna
skipulags háskóla ættu nýjar deild-
ir erfitt uppdráttar. „Fyrir vikið
hefur flestum framtíðarmönnum
þótt auðveldara að vinna utan há-
skólakerfisins, og þá fyrir stórfyr-
irtæki, stjórnvöld og þau samtök
sem hafa ekki hagnað að leiðar-
ljósi,“ segir hann.
í erindi sínu kvað hann þörf á
þekkingarlegum grundvelli eða
kenningum til að réttlæta staðhæf-
ingar er varða framtíðina. „Það
er nú einu sinni svo að ekki er
hægt að skoða framtíðina og flest
höfum við verið alin upp við þá
hugsun, að til að geta sett fram
raunsannar fyllyrðingar þurfa þær
að byggjast á því sem hægt er að
skoða. En þegar betur er að gáð,
kemur í ljós að gagnlegasta þekk-
ingin er sú sem lýtur að framtíð-
inni, því að þegar maður gerir ein-
hvern tiltekinn hlut vill hann sjá
afieiðingar gerða sinna.
Eitt af því sem framtíðarfræð-
ingar gera af þessum sökum er
að leita leiða til að spádómar verði
meðvitaðri og beinskeyttari tæki
til rannsókna, í því skyni að reyna
að auðvelda fólki að ná markmið-
um sínum, sem tilheyra alltaf
framtíðinni. Einfaldað og tíma-
bundið dæmi um slíkt gæti t.d.
verið að hægt sé að spá fyrir um
að maður sem stendur á miðri
götu verði fyrir bíl, að því tilskildu
að hann víki ekki úr vegi.
Lífið keðja
spádóma
Að nokkru leyti er lífið keðja
slíkar spádóma, sem rætast ekki
allir því spáin sjálf leiddi til breyt-
inga, á sama hátt og ef ég bendi
eiginkonu minni á um miðjan mán-
uð að eyða minni peningum, því
að öðrum kosti verði þeir uppurnir
við lok mánaðar, veldur slíkur spá-
dómur breytingum á hegðun henn-
ar og leiðir til þess að við mánaða-
mót er eitthvert fé eftir.“
DR. William Maher Lafferty er prófessor í
stjórnmálavísindum við Óslóarháskóla og
yfirmaður ProSus-verkefnisins, sem beinist
að rannsóknum og skráningu varðandi sjálf-
bært þjóðfélag.
„Við vinnum að markvissum rannsóknum
með sjálfbært þjóðfélag að leiðarljósi, sem
er í sjálfu sér einstætt verkefni, auk þess
að fylgjast með og meta hvernig Noregi
miðar í sjálfbærri þróun og hvernig landinu
gengur að halda ákvæði Ríó-sáttmálans,“
segir hann.
Sjálfstæði frá
stjórnvöldum
Lafferty segir að verkefnið sé um margt
sér á báti og um bæði mikla áskorun og
einstakt tækifæri að ræða. Flestar stofnanir
sem tengist náttúruvernd og umhverfismál-
um í Noregi þurfi að gera stjórn verkefnis-
ins grein fyrir athöfnum sínum, auk þess
sem stjórnin geti áminnt stjórnvöld, þyki
nefndarmönnum Noregur á rangri leið hvað
þetta efni varðar.
„Okkur þykir mjög mikilvægt að ríkis-
stjórn leiti til sjálfstæðra rannsóknaraðila
en treysti ekki einvörðungu á skýrslur emb-
ættismanna hins opinbera, enda sú hætta
fyrir hendi að þeir gefi ranga mynd af
ástandinu til að þóknast stjórnvöldum eða
vegna annarra þátta,“ segir hann.
Sjálfbær þróun er, að sögn Laffertys,
ferli sem svarar kröfum nútímans án þess
að stefna í hættu getu komandi kynslóða
Siðareglur fyrir
allan heiminn
til að bregðast við eigin þörf-
um. Lykilatriði í því sambandi
sé annars vegar að bregðast
við mikilli örbirgð í heiminum
og hins vegar séu þær tak-
markanir sem tæknivædd ríki
og þjóðfélagsskipan þröngvar
upp á umhverfið og möguleika
þess til að mæta þörfum nútíð-
ar og framtíðar. Áð mörgu leyti
megi skilja sjálfbæra þróun
sem ígildi alheimssiðfræði eða
siðareglur sem lúti að því hvað
er rétt eða rangt, hvaða skyld-
ur hvíli á mönnum í sambandi
við þessi mál og hvernig hægt
verði að stýra stjórnvöldum og
einstaklingum í „örugga" höfn.
Verkefnið ProSus gengur út
frá frá svokölluðu ákvæði 21 í Ríó-sáttmál-
anum sem þjóðir heimsins samþykktu 1992
og stór hluti þess er helgaður þjóðfélagsleg-
um, pólitískum og efnahagslegum þáttum.
Aðrir hlutar taka mið af hefð-
bundnum náttúrúvísindalegum
þáttum og umhverfismálum.
Noregur hefur
ögn villst
„Markmið okkar er ekki á
sviði „harðari“ málanna, held-
ur einbeitum við okkur að því
að athuga hvernig stjórnvöld-
um í Noregi miðar við að upp-
fylla þau skilyrði sem um ræð-
ir. I júní næstkomandi verður
gefin út ársskýrsla þar sem
reynt er að leggja mat á þessa
þætti.
í alþjóðlegu samhengi er
Noregur róttækara að þessu
leyti og framsýnna en flest
önnur lönd, þar á meðal Bandaríkin, og það
er ljóst að við höfum tilhneigingu til að taka
siðrænni og harðari afstöðu í alþjóðasam-
starfi en flestir aðrir. Hins vegai' er það
Dr. William M.
Lafferty
svo, að vegna gas- og olíulinda Norðmanna,
hafa þeir villst ögn af þeirri leið sem kenna
má við sjálfbæra orkustefnu. Stjórnvöld þar
eru hins vegar tilbúin að nota hluta af olíu-
auðnum til að vinna gegn mengun í öðrum
löndum, svo sem af völdum kolaiðnaðar,"
segir hann.
Lafferty segir að til að ná því markmiði
að þjóðfélagið sé sjálfbært, verði fólk að
vera einhuga um að hveiju sé stefnt og það
hafi reynst erfiðara en ætla mætti, ekki síst
vegna þess að til séu margar skilgreiningar
á sjálfbærri þróun. í raun verði hvert samfé-
lag að ákveða hvernig haldið er á þessum
málum, því markmiðin og vandamálin séu
mismunandi ríkja á milli.
„Þangað til ríki hefja slíka umræðu um
hver markmiðin eru á alþjóðagrundvelli,
verður ekki hægt að finna nauðsynleg úr-
ræði til að koma einhveiju í höfn,“ segir
Lafferty.
Verður að teljast
nauðsyn
„Rannsóknir í framtíðinni verða að byggj-
ast á þeirri hugmynd að til sé valkostur við
hlið hefðbundinnar þróunar, sem leiði til
sjálfbærrar. Ef ekki er hægt að kalla fram
þá kennd á meðal manna að slíkur valkost-
ur sé siðferðilega nauðsynlegur, er útilokað
að þetta markmið náist. Takist það hins
vegar, veltur framhaldið á raunsærri stefnu
og vali þeirra sem ráða ferðinni á aðferð-
um,“ segir hann.