Morgunblaðið - 24.05.1997, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 24. MAÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Hvað er sjálfræði?
ALÞINGI hefur sam-
þykkt ný lögræðislög
sem m.a. hækka sjálf-
ræðisaldur frá 16 í 18
ár. Heyrst hefur að með
því hafí ungmenni verið
svipt öllum rétti til að
ráða málum sínum til
lykta. Eftirfarandi eru
hugleiðingar um hvað
felst í því að vera
ósjálfráða.
Foreldrar barns sem
er ósjálfráða ráða per-
sónulegum högum þess
og kallast það að hafa
forsjá barns. Forsjá
barns er ekki nákvæm-
lega skilgreind í lögum
enda eru lög óheppileg-
ur rammi um uppeldisaðferðir. Þó
má telja ljóst að hér er ekki um
fullkomin og óskoruð völd að ræða
heldur öðlast börn smám saman
ýmis réttindi sem hafa áhrif á per-
sónulega hagi þeirra og stöðu.
Börn ráða
í sumum tilvikum er lögbundið
að böm ráði málefnum sínum að
meira eða minna leyti sjálf, t.d. ræð-
ur ólögráða einstaklingur yfír sjálfs-
aflafé sínu sem hann hefur þegar
unnið fyrir, svo og gjafafé, skv.
ættleiðingarlögum má ekki ættleiða
bam sem orðið er 12 ára án sam-
þykkis þess, skv. Iögum um manna-
nöfn er breyting á kenninafni bams
háð samþykki þess hafi það náð 12
ára aldri og í lögum um fóstureyð-
ingar o.fl. segir að sé kona sem
sækir um fóstureyðingu yngri en 16
ára eða svipt sjálfræði, skuli foreldr-
ar eða lögráðamaður taka þátt í
umsókn með henni nema sérstakar
ástæður mæli gegn því. Þá er það
grundvallarregla í íslenskum barna-
rétti að það sem bami er fyrir bestu
skuli alltaf hafa forgang þegar tekn-
ar eru ákvarðanir sem varða böm.
Fjölmörg dæmi eru um að böm
eigi rétt óháð foreldrum sínum og
að taka eigi tillit til sjónarmiða barna
við ákvarðanatöku um málefni
þeirra. Þannig segir í barnalögum
að foreldrum beri að gegna forsjár-
og uppeldisskyldum sínum sem best
hentar hag og þörfum bams og að
hafa beri samráð við böm áður en
persónulegum málefnum þeirra er
ráðið til lykta. Bæði í barnalögum
og lögum um vemd barna og ung-
menna em ákvæði um skyldu yfír-
valda til að leita eftir sjónarmiðum
bama og rétt barna til að tjá sig
við ákveðnar aðstæður. Þá er í samn-
ingi Sameinuðu Þjóðanna um rétt-
indi bamsins að fínna ýmis ákvæði
sem tryggja rétt bama, s.s. ákvæði
um að tryggja bami
sem myndað getur eigin
skoðanir rétt til að láta
þær frjálslega í ljós, að
tekið skuli réttmætt til-
lit til skoðana bams í
samræmi við aldur þess
og þroska og að bami
skuli veita tækifæri til
að tjá sig við hveija þá
málsmeðferð fyrir dómi
eða stjórnvaldi sem
bamið varðar. Þar segir
að barn eigi rétt til að
láta skoðanir sínar í
ljós, að leita, taka við
og miðla hvers kyns
vitneskju og hugmynd-
um að eigin vali. Skv.
samningnum eiga böm
rétt til þess að mynda félög og koma
saman með friðsamlegum hætti og
böm eiga rétt á vemd laga fyrir
gerræðislegum eða ólögmætum af-
skiptum af einkalífi þeirra. Samn-
ingurinn endurspeglar einnig sívax-
Böm, segir Hrefna
Friðriksdóttir, eiga
rétt, óháð foreldrum
sínum.
andi réttindi barna, en þar er fjallað
um að virða rétt bams til fijálsrar
hugsunar, sannfæringar og trúar og
jafnhliða fjallað um rétt og skyldur
foreldra til að veita bami leiðsögn
við að beita rétti sínum á þann hátt
sem samræmist vaxandi þroska
þess.
Börn sem foreldrar
Þegar bam eða ungmenni eignast
bam getur vaknað spurning hvort
hún fari með forsjá barnsins eða
hvort það sé sú tegund réttinda eða
ábyrgðar sem ósjálfráða einstakling-
ur getur aldrei borið.
Ljóst er af lagaákvæðum bæði
bamalaga og laga um vemd barna
og ungmenna, að foreldrar fara með
forsjá barna sinna ef þeirra nýtur
við og þeir hafa ekki verið sviptir
forsjánni. Hvergi er að fínna í lögum
þessum nokkurn fyrirvara um sjálf-
ræði foreldra þegar rætt er um rétt
og skyldur foreldranna og bama
þeirra. Þá er jafnframt ljóst að það
að svipta einstakling sjálfræði og
að svipta hann forsjá bams em mjög
ólíkar aðgerðir, teknar af mismun-
andi úrskurðaraðilum og við mis-
munandi aðstæður. íslensk löggjöf
um málefni bama byggir ennfremur
á þeirri grundvallarreglu að barni
sé fyrir bestu að alast upp hjá for-
eldrum sínum. Að þessu gefnu þykir
mega fullyrða að böm og ung-
menni, sem og aðrir foreldrar, fari
með forsjá bama sinna eftir þeim
reglum sem fyrir er mælt í bamalög-
um, nema þeir hafí verið sviptir for-
sjánni skv. ákvæðum laga um vemd
barna og ungmenna.
Oft er nefnt að við sjálfræðisaldur
öðlist einstaklingar rétt til þess að
ráða dvalarstað sínum. Auðvelt er
að rökstyðja að þessi réttur fylgi
ekki óskorað hinu formlega sjálfræði
heldur ráðist af fjölmörgum atriðum.
Með vísan til þess sem að ofan var
nefnt um réttindi bama má segja
að böm ráði mjög miklu um dvalar-
stað sinn, a.m.k. frá 12 ára aldri,
hvort svo sem um er að ræða val
milli þess að dvelja hjá öðru foreldri
sínu en ekki hinu, val um hvem
skuli umgangast og hvernig eða val
um hvar skuli dveljast utan foreldra-
húsa. Almennt grípa stjómvöld ekki
til aðgerða gegn vilja barna sem náð
hafa ákveðnum aldri eða þroska
nema að bamið sé í hættu vegna
eigin hegðunar eða annarra.
Afmörkun á rétti lögráðamanna
til afskipta af persónulegum högum
ósjálfráða einstaklinga má einnig
fínna í hinum nýju Iögræðislögum.
Þar segir að lögráðamaður sjálfræð-
issvipts manns hafi einungis heimild-
ir til að taka nauðsynlegar ákvarðan-
ir um þá persónuhagi hins sjálfræð-
issvipta sem hann er ófær um að
taka sjálfur og takmarkaður er rétt-
ur lögráðamanns til að ákveða vistun
hins sjálfræðissvipta á stofnun gegn
vilja hans. Þrátt fyrir að heimildir
foreldra séu væntanlega eitthvað
rýmri þá má væntanlega draga þá
ályktun að hér er aldrei um óskomð
völd að ræða.
Niðurlag
Börn og ungmenni hafa umtals-
verð mannréttindi sem þau eiga rétt
til að beita án samþykkis foreldra
sinna og jafnvel án afskipta þeirra
enda er það grundvallaratriði í góðu
uppeldi að foreldrar beri virðingu
fyrir börnum sínum. Sjálfræðisald-
urinn hefur ekki og mun ekki hafa
úrslitaáhrif á það hver þessi réttindi
eru og því er mikil einföldun að
halda því fram að hækkun sjálfræð-
isaldurs hafí í för með sér að böm
séu svipt völdum sem þau ella hefðu
eignast yfír nótt. Hækkun sjálfræð-
isaldursins mun hafa áhrif á það
með hvaða hætti böm beita rétti
sínum og fyrst og fremst tryggja
bömum vemd þegar ljóst er að þau
þurfa á því að halda.
Höfundur er lögfræðingur
Barnavemdarstofu.
Hrefna
Friðriksdóttir
Hagnast um hálfa
milljón við skilnað
BREYTING sem stjórnvöld
gera á lífeyrisgreiðslum almanna-
trygginga nú þegar ákveðið var
að hækka greiðslurnar vegna
launahækkana á almennum mark-
aði, mismunar ein-
staklingum sem búa
einir og hjónum eða
sambýlisfólki enn
meir en áður.
Ráðgert er að bætur
hækki, 1997 til 1999.
Um leið em lögð niður
ákveðin hlunnindi sem
þeir verst settu höfðu.
Það er niðurfelling á
fastagjaldi af síma og
niðurfelling á afnota-
gjaldi Ríkisútvarpsins.
Þetta á við alla sem
hefja töku lífeyris nú
og síðar.
Allir lífeyrisþegar
verða nú að greiða
þessi gjöld, sama
hversu háar tekjur þeir em með,
en þeir fá 20% afslátt af afnota-
gjaldinu af Ríkisútvarpinu. Há-
launalífeyrisþeginn sem þurfti að
greiða þessi gjöld að fullu fær nú
20% afslátt á afnotagjaldi RÚV,
en umönnunarsjúklingurinn sem
fékk þau niðurfelld þarf nú að
greiða. Ef hann er í sambúð með
öðmm eða í hjónabandi fær hann
þau útgjöld ekki bætt.
Aðeins einbúum bætt
hlunnindaskerðingin
Til þess að bæta lífeyrisþegum
upp þá kjaraskerðingu sem þeir
verða fyrir nú þegar þeir þurfa að
fara að greiða fyrir símann og
afnotagjald RÚV er bótaflokkur
hækkaður sem einungis þeir sem
búa einir fá, þ.e. heimilisuppbótin.
í dag er það ekkert síður hjóna-
fólk sem nýtur þeirra hlunninda
að fá niðurfellingu á þessum gjöld-
um. Hjónin og þeir sem ekki búa
einir fá það í engu bætt að nú era
hlunnindin úr sögunni. Bilið milli
kjara einstaklings, sem býr einn
og þess sem er í sambúð eða hjóna-
bandi eykst því til muna. Sama
gildir um lífeyrisþega sem býr með
bami sínu eða foreldmm.
Dæmi: í lok ársins 1996 var
greiðslan til einbúans 52.095 krón-
ur á mánuði, en þess í hjónabandi
36.640. Það þýðir að einbúinn fær
185.460 krónum hærri greiðslur á
ári en lífeyrisþeginn, sem býr með
öðram. Nú eftir ráðstafanir ríkis-
stjórnarinnar mun þetta bil aukast
vemlega og þegar allar hækkanir
hafa orðið árið 1999 fær einbúinn
63.460 krónur á mánuði en sá í
sambúðinni eða hjónabandinu
41.898 krónur. Einbú-
inn fær nú 258.744
krónum hærra en ann-
að hjónanna á ári.
Bilið milli einbúa
og hjóna
eykst verulega
Fjárhagslegur
hagnaður ellilífeyris-
þega af hjónaskilnaði
er eftir þessa eðlis-
breytingu á lífeyris-
trygginunum yfir hálf
milljón króna eða
517.488 krónur á ári.
Áður en breyting rík-
isstjórnarinnar var
gerð hefðu hjónin
hagnast um 370.920
krónur við skilnaðinn.
Öldmð hjón munu hagnast um
á sjötta hundrað þúsund á ári við
Hér er enn einu sinni
verið að veitast að fjöl-
skyldunni sem stofnun,
segir Ásta R. Jóhann-
esdóttir, og auki mis-
munun lífeyrisþega eftir
sambýlisformi.
að skilja þegar þessar hækkanir
og breytingar em orðnar að vem-
leika. Þær munu einnig hafa í för
með sér að einhleypir elli- eða ör-
orkulífeyrisþegar stofni síður fjöl-
skyldu. Árstekjur lífeyrisþega
minnka um hundmð þúsunda við
það. Tilraun stjórnvalda til að
minnka jaðarskatta kemur niður
sem aukin misskipting.
Hér er enn einu sinni verið að
veitast að fjölskyldunni sem stofn-
un og verið að auka mismunun
fólks eftir sambýlisformi. Þetta era
gjörsamlega óþolandi vinnubrögð,
sem ýta undir að þeir sem verst
eru settir grípi til þess örþrifaráðs
af fjárhagsástæðum sem skilnaður
er.
Höfundur er alþingismaður.
ÁstaR.
Jóhannesdóttir
Jarðgöng
á Austurlandi
FYRIR nokkram dögum heyrði
ég úr endurtekinni dagskrá síðdeg-
isútvarps Rásar 2, þar sem verið var
að fjalla um hvar næstu jarðgöng á
íslandi ættu að koma. Nokkrir sveit-
arstjómarmenn vítt og breitt um
landið vom spurðir hvar þeir teldu
að ætti að bora næst. Siglfírðingar,
Vopnfirðingar, Norðfírðingar, Seyð-
fírðingar, Fáskrúðsfírðingar, Mýr-
dælingar o.fl. töldu að sjálfsögðu að
það ætti að bora næst á þeirra
heimaslóðum og leiddu fullgild rök
að því. Við Austfírðingar teljum að
sjálfsögðu eðlilegt að næstu jarð-
göng verði bomð á Austurlandi.
Logi Kristjánsson, þáverandi bæj-
arstjóri í Neskaupstað, og Jónas
Hallgrímsson, þáverandi bæjarstjóri
á Seyðisfirði, byijuðu að láta þessi
mál til sín taka upp úr 1980. Það
tengdist meðal annars umræðum um
samgöngumál á landsvísu, þar var
sett í forgangsröð lagfæring hættu-
legustu vega landsins, þ.e. Ólafs-
víkurennis, Óshlíðar og Ólafsfjarðar-
múla, en síðan var rætt um að ijúfa
vetrareinangrun byggða.
Gríðarleg uppbygging
hefur átt sér stað á Aust-
urlandi og telur Stein-
unn Lilja Aðalsteins-
dóttir það veigamestu
röksemdina fyrir því að
næst eigi að bora þar.
í sameiginlegri för Vestfirðinga,
Austfírðinga o.fl. til Færeyja 1986
vom menn sammála um að með
bættum samgöngum væri hægt að
hafa áhrif á byggðaþróun í landinu
og var talið brýnna að byija að bora
fyrir vestan en austan miðað við
þróun mála á þeim tíma. Þama voru
lögð drög að munnlegu samkomulagi
á milli aðila og voru þingmenn sér
meðvitandi um það. Flestir þessir
þingmenn em enn á þingi en það
em jú þingmenn sem deila út fram-
kvæmdafé til vega-
mála.
Jarðganganefnd sem
skipuð var 1988 var
ætlað horfa til þess
hvemig ijúfa mætti
vetrareinangmn Nes-
kaupstaðar, Seyðis-
fjarðar og Vopnafjarð-
ar. Nefndin skilaði af
sér 1993. í hennar til-
lögum em drög að lang-
tímaáætlun og gert ráð
fyrir að verkbyrjun verði
árið 1998. Nú er árið
1997 og engin lang-
tímaáætlun í jarðganga-
gerð hefur litið dagsins
Ijós. Nefndin lagði til að
gerð jarðgangna til
samgöngubóta á Austurlandi yrði
skipt í þijá áfanga. Svokölluð T-göng
milli Neskaupstaðar, Seyðisfjarðar
um Mjóaflörð til Héraðs, í öðmm
áfanga göng milli Vopnafjarðar og
Héraðs, milli Reyðarfjarðar og Fá-
skrúðsfjarðar og í þriðja áfanga milli
Fáskrúðsijarðar og Stöðvaríjarðar,
og milli Stöðvarfjarðar og Breiðdal-
svíkur. Nefndin tekur einnig undir
þær hugmyndir sem em komnar fram
á þeim tíma hjá m.a Byggðastofnun,
að átak í samgöngumálum sé ein af
þeim opinbem aðgerðum, sem líkleg-
astar em til að hafa áhrif á búsetu
í landinu. Nauðsynlegt sé, að sam-
göngubætumar tengi
saman byggðarlög með
þeim hætti að úr verði
allfjölmenn atvinnu- og
þjónustusvæði. Á nýaf-
staðinni ráðstefnu á
Akureyri um þróun
byggðar á íslandi kom
mjög greinilega fram
hjá flestum sem þar
vom með framsögu
nauðsyn þess að sam-
eina sveitarfélög stór og
smá, mynda sterka mið-
kjama og stækka at-
vinnusvæði, en það má
segja að góðar sam-
göngur séu undirstaðan
i því að það geti gerst.
Það virðist vera
stefna stjórnvalda að klifa á því að
Austfirðingar geti aldrei komið sér
saman um það hvar eigi að bora,
þess vegna verði þeir ekkert næstir
í röðinni. Það er sjálfsagt rétt að
það er ekki einhugur í mönnum á
Austurlandi um hvar þörfín er brýn-
ust fyrir jarðgöng í dag en flestir
geta þó verið sammála um að brýn-
ast er að leysa vetrareinangrun
þeirra þriggja staða sem áður vom
nefndir (Neskaupstaður, Seyðis-
fjörður og Vopnafjörður.)
Eitt er það atriðið sem er einhver
veigamesta röksemdin hvers vegna
það eigi að bora næst á Austur-
landi. Hér hefur verið mikil upp-
sveifla í uppsjávarfiskveiðum og
mun verða svo á næstu ámm. Gríð-
arleg uppbygging hefur átt sér stað
í sjávarplássum á Austurlandi og
hafa útgerðarfélög m.a. af Norður-
landi verið að koma sér fyrir hér
fyrir austan. Það er því varla erfitt
að reikna arðsemi af þeim göngum
sem sett yrðu hér fyrir austan miðað
við öll þau verðmæti sem hér verða
til.
Haustið 1994 samþykkja sveitar-
stjómarmenn á Austurlandi að fela
þingmönnum kjördæmisins að taka
þá ákvörðun fyrir þeirra hönd. For-
maður samgöngunefndar SSA, Jón-
as Hallgrímsson, hefur ítrekað kom-
ið þessu á framfæri við fjölmiðla,
en samt klifa menn endalaust á því
að það sé ekki samhugur á Austur-
landi um hvar eigi að bora. Sam-
þykkt þessa fundar er ennþá í fullu
gildi. Nú þegar líður að þinglokum
er ekki seinna vænna fyrir þingmenn
Austurlands að hrista af sér slenið
og taka þessa ákvörðun svo sam-
göngumálaráðherra geti ekki sagt
einn ganginn enn að Austfirðingar
geti ekki komið sér saman um hvar
eigi að bora.
Höfundur er bæjarfulltrúi í
Neskaupstað ogí
framkvæmdaráði Sambands
austfirskra sveitarfélaga (SSA).
Steinunn Lilja
Aðalsteinsdóttir