Morgunblaðið - 04.07.1997, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 4. JÚLÍ1997 29
HEILBRIGÐISUM-
RÆÐAN á íslandi hef-
ur á undanfömum
árum og áratugum ein-
skorðast við rekstur
sjúkrahúsa og upp-
byggingu heilsugæsl-
unnar. Hún hefur dreg-
ið dám af fjárhags-
vanda kerfisins og ósk-
um og kröfum um
bætta og meiri þjón-
ustu. Það hefur hins
vegar sáralítið verið
rætt hvernig unnt er
að draga úr kostnaði
við heilbrigðisþjón-
ustuna með því að bæta
heilsufar þjóðarinnar.
Fyrir nokkrum áratugum ritaði
þáverandi landlæknir, Vilmundur
Jónsson, blaðagrein þar sem hann
ávítaði starfsbræður sína fyrir það,
að sökkva sér um of í sjúkdómaum-
ræðu í stað þess að ræða meira um
heilbrigði og að vera fulltrúar heil-
brigðinnar. Fyrir þessi skrif hlaut
hann litlar þakkir, en orð hans eiga
nú meira erindi til allra fagstétta
innan heilbrigðiskerfisins en þegar
þau voru rituð árið 1933.
Á því leikur enginn vafi, að það
verður eitt meginhlutverk stjórn-
málamanna og starfsmanna heil-
brigðiskerfisins á næstu árum að
stemma stigu við eða draga úr ár-
legri aukningu útgjalda til heiibrigð-
ismála. Stórkostlegar tækniframfar-
ir nútíma læknisfræði
og áhrifarík, ný lyf,
munu auðvelda þetta
verk. En það sem mest
áhrif mun hafa til að
draga úr kostnaði verða
breyttir lífshættir al-
mennings og vaxandi
skilningur á þeirri stað-
reynd, að hvert og eitt
okkar á að bera ábyrgð
á eigin heilsu. Sjúkdóm-
um og slysum verður
ekki útrýmt, en menn
skyldu hafa í huga, að
meira en helmingur
allra sjúkdóma stafar
af einhverskonar óheil-
brigðu lífemi.
Það er með ólíkindum, að neysla
sykurs á Islandi skuli nema liðlega
55 kílógrömmum á hvert manns-
barn á ári, og að hver íslendingur
skuli svelgja í sig rösklega 130 lítra
af gosdrykkjum á ári. Drögum frá
kornabörn og aðra, sem ekki neyta
þessara vörutegunda, og þá verður
neyslan mun meiri. Gífurlegum fjár-
munum er varið ár hvert til auglýs-
inga, sem hvetja börn og unglinga
til að borða sykraðar matvörur,
sælgæti og til að belgja sig út af
gosdrykkjum. Þá verður hverskonar
ruslfæði æ stærri þáttur í mataræði
þjóðarinnar með afleiðinum, sem
blasa við á götum borga og bæja á
hveijum degi. Reykingar eru heil-
brigðiskerfinu dýrari en önnur
óhollusta, sem skaðar heilsu okkar.
Nauðsynlegt er að herða mjög sókn-
ina gegn þeim, og að skattleggja
framleiðendur, seljendur og notend-
ur mun meira en gert hefur verið
til að afla tekna til að kosta hvers-
konar læknisaðgerðir, sem eru bein-
línis nauðsynlegar vegna afleiðinga
reykinga.
Á síðasta ári var haldið fjölmennt
spáþing í Washington í Bandaríkj-
unum. Þar komu saman spáfræð-
Ráðherrann á heiður
skilið, segir Árni
Gunnarsson, fyrir
að beina umræðunni
inn á réttar brautir
ingar úr hópum vísindamanna og
sérfræðinga á ýmsum sviðum þjóð-
mála. Þar var m.a. fjallað um heil-
brigðismái. Á þeim vettvangi var
spáð miklum breytingum á næstu
árum og áratugum. Þar vegur
þyngst sú framtíðarsýn, að sjúkra-
rúmum muni fækka verulega, jafn-
vel um helming, á næstu fimmtán
árum og að unnt verði að spara um
þriðjung þess kostnaðar, sem nú
er við rekstur heilbrigðiskerfa Vest-
urlanda. Og af hveiju var þessi
ályktun dregin? Jú, það er talið, að
yfirvöld og almenningur muni á
næstu árum snúa sér að aðgerðum
til að koma í veg fyrir sjúkdóma.
Talið er, að dregið verði úr dýrum
aðgerðum þegar dauðastund nálg-
ast, að miklar framfarir verði í hefð-
bundnum lækningum og að sættir
takist með þeim, sem stunda hefð-
bundnar lækningar og óhefðbundn-
ar lækningar, sem hafa sannað gildi
sitt. Þá muni heilbrigðisstarfsfólk
taka mun meiri þátt í að boða
breyttan lífsstíl, þ.e. breytt matar-
æði, meiri hreyfingu og að þjálfa
almenning í slökun.
Á spástefnunni kom fram sú
skoðun, að einstaklingurinn verði
mun meira ráðandi um þær aðgerð-
ir, sem snerta hann sjálfan. Læknir-
inn verði ráðgjafinn, og kannski
fulltrúi þeirrar heilbrigði, sem Vil-
mundur Jónsson gerði að umræðu-
efni. Einnig var talið, að læknar
muni víkka út svið læknisfræðinnar
vegna fyrirbyggjandi aðgerða. Þá
verði lögð mun meiri áhersla á
heildrænar lækningar og að líta á
líkama og sál sem eina heild, en
ekki tvö aðskilin fyrirbæri. Einnig
að komast að rótum sjúkdómanna,
en ekki aðeins að reyna að lækna
einkennin. Hin hefðbundna skil-
greining á heilbrigði=ekki veikur
breytist í heilbrigði=lífsfylling.
Niðurstaða þessarar spástefnu
um þróun heilbrigðismála er mjög
merkileg og hefur vakið mikla at-
hygli og umræður víðast hvar. Hér
á landi hefur hennar lítt verið getið
og umræður um breyttar áherslur
í heilbrigðiskerfinu hafa verið sára-
litlar. Undirritaður hefur stundum
sagt, að réttara væri að kalla heil-
brigðisráðuneytið sjúkdómaráðu-
neyti. Þar hefur lítið verið hægt að
fjalla um hina eiginlegu heilbrigðis-
stefnu vegna lítils mannaafla, tak-
markaðra ijármuna og mikillar
vinnu við hverskonar skyndilausnir,
þegar vandamálin hafa hrúgast
upp. Núverandi heilbrigðisráðherra
hefur ekki farið varhluta af harðri
gagnrýni, sem hefur verið hlut-
skipti heilbrigðisráðherra á síðustu
árum. En ráðherrann á heiður skil-
ið fyrir að beina umræðu um heil-
brigðismál inn á þær brautir, sem
hér hafa verið gerðar að umræðu-
efni, og eiga eftir að verða rauði
þráðurinn í þessum málaflokki á
næstu árum.
Liður í þessari umræðu er ráð-
stefna, sem haldin verður á Sauðár-
króki dagana 12. og 13. júlí næst-
komandi. Þar Koma saman margir
kunnir vísindamenn og sérfræðing-
ur úr heilbrigðisgeiranum til að tala
um heilbrigði og aðferðir til að efla
og auka heilbrigði. Það er spá mín,
að þessi ráðstefna, sem haldin er í
tilefni 50 ára afmælis Sauðárkróks-
bæjar og 60 ára afmælis Náttúru-
lækningafélags íslands, eigi eftir
að marka tímamót í umræðu um
heilbrigðismál á íslandi og verða
upphaf þeirrar þróunar, sem Vil-
mundur landlæknir gerði að um-
ræðuefni fyrir mörgum áratugum,
og Jónas Kristjánsson, stofnandi
náttúrulækningahreyfingarinnar á
íslandi, barðist fyrir allt sitt líf,
þ.e. að heilbrigði verði meira virt
og metin en verið hefur hér á landi.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Heilsustofnunar NLFÍ í
Hveragerði.
______________AÐSEMPAR GREIIMAR_
Breyttar áherslur í heil-
brigðismálum spara peninga
Árni
Gunnarsson
Að draga ályktanir
UNDANFARIÐ ár
hef ég búið í smábæ í
Þrændalögum, ásamt
eiginmanni mínum og
yngri sonum okkar
tveimur. Mogginn
kemur með skilum í
póstkassann okkar, að-
eins tveimur til þremur
dögum eftir útgáfu-
dag, og veitir okkur
kærkomið tækifæri til
að fylgjast með frétt-
um og þjóðmálaum-
ræðu heima. Meðal
þess sem ég hef fylgst
með af hvað mestum
áhuga er sú umræða
um skólamál, sem virð-
ist fyrst og fremst sprottin af þeirri
undrun og reiði sem gi'ípur okkur
íslendinga þegar við erum eitthvað
aftarlega á merinni í alþjóðlegum
samanburði. Mig hefur reyndar oft-
ar en einu sinni langað til að leggja
þarna orð í belg, en ekki orðið úr
fyrr en nú. En eftir lestur Reykja-
víkurbréfs merktu laugardeginum
14. júní sl., þar sem m.a. er vitnað
til aðstæðna í norsku skólakerfi, get
ég ekki lengur orða bundist.
„Noregur er í þriðja neðsta sæti
um getu þriðju bekkinga í stærð-
fræði, næst fyrir ofan Island. Þar
í landi hefur miklum ijármunum
verið dælt í skólakerfið og norskir
kennarar eru miklu hærra launaðir
en íslenskir. Þessi útkoma hlýtur
því að vera áfall fyrir Norðmenn
ekki síður en íslendinga en undir-
strikar jafnframt þau orð mennta-
málaráðherra, að það eru ekki bara
peningar, sem úrslitum ráða um
frammistöðu nemenda." (Morgun-
blaðið 15. júní 1997).
Málsgreinin hér að ofan inniheld-
ur í fyrsta lagi staðhæfingu - að
Norðmenn hafi dælt peningum í
skólakerfið - og í öðru lagi þá nið-
urstöðu, byggða á staðhæfingunni,
að laun kennara og fjármunir til
skólahalds hafi ekki úrslitaþýðingu
varðandi árangur nemenda. Lítum
nú aðeins á fullyrðing-
una um fjárveitingar
til norskra skóla. Hér
á eftir fer samantekt
úr frétt í norska dag-
blaðinu, sem ég las í
morgun:
„VERDAL: Börnin í
bamaskólanum í Ver-
dalsöra fengu jólagjöf
hálfu ári fyrirfram.
Krakkarnir þökkuðu
fyrir sig með lófataki
þegar yfirmaður tölvu-
deildar Akers Maritim
gaf skólanum 22 not-
aðar tölvur til af-
nota ... Bömin í Ver-
dal voru þau heppnustu
í landinu í gær. Nú hafa þau allt í
einu aðgang að tölvum sem þau
höfðu aðeins getað látið sig dreyma
um fram að þessu. Þegar skólinn
hafði einungis þijár tölvur til afnota
fyrir næstum 400 nemendur, sagði
það sig sjálft að tölvukennslan var
ekki upp á marga fiska. - Með þá
fjárveitingu sem við höfum úr að
spila, hefðum við í mesta lagi getað
keypt eina tölvu á ári, sagði skóla-
stjórinn." (Adresseavisen, 19. júní
1997).
Einkafyrirtæki miskunnar sig
yfir skólann og gefur honum gömlu
tölvurnar sínar! Eitthvað kemur nú
þessi frétt illa heim og saman við
þá staðhæfingu að fjármunum sé
dælt inn í norska skóla. Því miður
er það ekki einsdæmi að tölvukost-
ur skólanna sé fátæklegur. Ég fór
í vetur á foreldrafund í tilefni af
því að 13 ára sonur minn á að
byija í unglingaskólanum næsta
haust. Þar spurði ég í sakleysi mínu
hvernig tölvukennslu yrði háttað á
unglingastiginu. Skólastjórinn
horfði á mig með vorkunnsemi og
tjáði mér að skólinn væri að vonast
til að fá fyrstu tölvurnar næsta
haust - þijár tölvur til afnota fyrir
kennarana!
En tölvukostur er auðvitað ekki
neinn einhlítur mælikvarði á hversu
vel er búið að nemendum. Foreldrar
og kennarar eru væntanlega sam-
mála um að eðlilegt og sjálfsagt sé
að nemendur fái í hendur nothæfar
kennslubækur. Ég hef unnið við
útgáfu kennslubóka um nokkurra
ára skeið og var því sérstaklega
forvitin að líta á bókakostinn sem
sonurinn fékk í skólatöskuna í
haust. Bækurnar voru allt að þijá-
tíu ára gamlar! Þá á ég ekki við
að bókin hafí upprunalega verið
gefín út fyrir þijátíu árum, en síðar
enduútgefín í bættu og breyttu
formi. Nei, börnin fá í hendur bæk-
ur, sem margar hveijar eru þær
sömu og foreldrarnir flettu á sínum
tíma. Upplýsingar í landafræðinni
varðandi fólksfjölda og atvinnumál
í Noregi voru löngu úreltar, Sovét-
ríkin voru sprelllifandi og Berlín-
armúrinn og kalda stríðið enn við
lýði í samfélagsfræðinni!
Nú hafa að sjálfsögðu verið gefn-
ar út nýjar kennslubækur á undan-
förnum árum í Noregi. Risaforlögin
sem ráða norska bókamarkaðnum
gefa út dýrar og glæsilegar
kennslubækur á hvetju ári. En fá-
tækari sveitarfélög hafa einfald-
lega ekki efni á að kaupa þessar
bækur og þurfa því að nota gömlu
skræðurnar ár eftir ár - og kennar-
arnir hamast við að búa til viðbótar-
efni og ljósrita fyrir nemendur sína.
Eins og ég hef reynt að sýna
hér að framan finna norskir nem-
endur varla fyrir olíumilljörðum
ríkisins í bókakosti eða tækjakosti
skólanna sinna. Það er þó satt og
rétt að miklum fjármunum verður
veitt frá ríkinu til skólanna á næst-
unni. Ástæðan er fyrst og fremst
„Reform ’97“, breytingar á skóla-
kerfinu, þar sem 10 ára grunn-
skóli er lögleiddur. Fram að þessu
hafa börn hafið skólagöngu 7 ára
gömul, en nú, frá og með hausti
komanda, byija 6 ára börnin í
skóla. Norðmenn eru ekki á eitt
sáttir um þetta atriði og á lesendas-
íðum dagblaðanna má finna upp-
hrópanir áhyggjufullra foreldra,
Ragnheiður
Gestsdóttir
sem finnst að verið sé að taka
bemskuna og frelsið af blessuðum
börnunum! Skólarnir verða því að
taka við viðbótarárgangi og eru í
óða önn að byggja við og breyta
vegna þessa. Ný og talsvert breytt
námskrá tekur líka gildi frá og
með haustinu og því reynist nauð-
synlegt fyrir skólana að fá nýjar
kennslubækur. Þar verður ríkið að
hjálpa til, því sveitarfélögin geta
mörg hver ekki staðið undir slíkum
kostnaði.
Það olli mér nokkrum heilabrot-
um þegar fram kom í margum-
Miklum gármunum
hefur verið veitt til
skólanna í Noregi, en
Ragnheiður Gests-
dóttir telur rangt að
draga ályktanir byggð-
ar á staðhæfingu
sem sett er fram
án samhengis.
ræddri stærðfræðikönnun að norsk
börn hefðu staðið sig heldur betur
en þau íslensku. Þegar kennsla
hófst sl. haust kvartaði sonur minn
yfir því að það væri leiðinlegt í
stærðfræðinni, hann væri búinn að
læra þetta allt áður. Við nánari
athugun kom í ljós að þetta var
rétt, námsefnið í stærðfræði fyrir
12 ára börn hér var léttara sem
nam u.þ.b. einu námsári, miðað við
eðlilega yfirferð á margskömmuðu
íslensku námsefni. Þetta er ekki
vegna þess að börnin hér í Þrænda-
lögum séu tregari en önnur norsk
börn, Norðmenn leggja mikið upp
úr „enhetsskolen", þ.e. að öll börn
í landinu læri það sama á sama
námsári. - Yfirleitt þykir okkur
mæðginunum námsefnið hér heldur
léttara en við eigum að venjast að
heiman og kröfurnar ekki eins
miklar, t.d. hvað varðar heimanám.
í barnaskólanum eru heldur engin
próf af neinu tagi.
Sú staðhæfing sem vitnað var í
hér í upphafi er ekki röng í sjálfu
sér. Miklum fjármunum er veitt til
skólanna í Noregi. Það er aftur á
móti rangt að leyfa sér að draga
ályktanir byggðar á staðhæfíngu
sem sett er fram án samhengis.
Norskir grunnskólar hafa búið við
úrelta löggjöf, margir hveijir hafa
notast við gamlar og úr sér gengn-
ar kennslubækur og verið illa tækj-
um búnir. Þrátt fyrir yfirlýsingar
stjórnvalda um að sama eigi að
vera hvar fólk búi, skólinn eigi alls
staðar að vera sá sami, fer það
fyrst og fremst eftir fjárhag
sveitarfélaganna hvernig búið er
að börnunum. Kennararnir, sem
geta sem betur fer lifað af launun-
um sínum, gera sitt besta. Vanda-
mál íslensks skóla, þar sem kennar-
arnir þurfa margir hveijir að vinna
tvöfalda vinnu til að framfleyta sér
og sínum, eru allt önnur. Hvort við
þau bætast fjárhagsvandræði
vegna mismunandi stöðu sveitarfé-
laga - og jafnvel hækkað náms-
bókaverð vegna breytinga á fyrir-
komulagi námsbókaútgáfu - á svo
eftir að koma í ljós.
Höfundur er rithöfundur og
myndskreytingamaður og hefur
unnið við útgáfu námsbðka.
SUMARTILBOÐ
Falleg gæðahandklæði
20% afsláttur
JtíL Z-BRAUTIR OG GLUGGATJÖLD,
w FAXAFENI 14, SÍMI 533 5333.