Morgunblaðið - 07.10.1997, Blaðsíða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 7. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Nietzsche, háskalegur
eða heilnæmur?
* ____________
I nýjasta hefti Tímarits Máls og menningar
velta menn fyrir sér ólíkum og ógnvænlegum
birtingarmyndum heimspeki Nietzsches á
öldinni. Þresti Helgasyni þótti líka bragð
að gamanbréfí Böðvars Guðmundssonar þar
sem hreintungumenn eru teknir á beinið.
PORTRETT af Nietzsche eftir Edvard Munch er á forsíðu TMM
að þessu sinni en meginviðfangsefni heftisins er einmitt sú spurn-
ing hvort heimspeki Nietzches sé hættuleg eða heilnæm.
FRIEDRICH Nietzsche lifði
ekki á þessari öld en hann
lést aldamóltaárið 1900.
Engu að síður hafa fáir
haft jafn mikil áhrif á hugsun og
heimspeki þessarar aldar. Áhrif hans
hafa ekki síst verið mikil nú síðustu
árin og áratugina, einkum á verk
svokallaðra póstmódernista í hug-
og félagsvísindum. Eins og
Nietzsche hafa þeir reynt að brjóta
upp hefðbundna heimspeki, taka til
endurmats viðteknar skoðanir á
heiminum og tilverunni. Eins og
hugmyndir Nietzsches hafa hug-
myndir þeirra einnig mætt tölu-
verðri andstöðu, einkum úr hópi
þeirra sem telja sig til hinnar hefð-
bundnu bresk-bandarísku heim-
speki. Gagnrýni úr þeirri átt hefur
mátt líta í skemmtilegum og stóryrt-
um greinaflokki Kristjáns Kristjáns-
sonar, heimspekings við Háskólann
á Akureyri, í Lesbók Morgunblaðsins
undanfarna laugardaga.
Hugmyndir Nietzsches hafa
sömuleiðis gengið ljósum logum í
skáldskap aldarinnar. Kannski hafa
skáldum verið hægari heimatökin
að sækja í verk Nietzsches en öðrum
því hann var sjálfur skáld, og sumir
segja meira skáld en heimspekingur.
Og hugmyndir hans virðast ekki síð-
ur vera íslenskum skáldum hugleikn-
ar nú í lok aldarinnar en þær voru
í upphafi hennar. Umfjöllun nýjasta
heftis Tímarits Máls og menningar
(3. ’97) um Nietzsche hefst á tveim-
ur ljóðum Matthíasar Johannessen
sem vitna í Zaraþústra, íranska spá-
manninn sem Nietzsche samdi höf-
uðrit sitt um. í öðru þeirra má
kannski sjá andóf gegn ofurmennis-
hugmyndum Nietzsches: „Hver segir
að vér séum kóróna sköpunarverks-
ins og verðum / sá vonarneisti sem
hrökk víst af steðja drottins forðum,
/ vér sem krossfestum guð vorn og
gengum þannig til verka / að vér
grófum undan drottni unz jörðin
hans fór úr skorðum."
Spennandiráðgáta
í stuttum inngangi segir Friðrik
Rafnsson, ritstjóri TMM, tilefni þess
að safnað sé saman í sérstakt þema
um Nietzsche ekkert en þemað er
„Heimspeki Nietzsches, háskaleg
eða heilnæm?“ Þó megi nefna að
undanfarin ár hafi loks verið farið
að þýða og gefa út bækur
Nietzsches. Sömuleiðis segir Friðrik
að hann sé fólki á öllum aldri spenn-
andi ráðgáta, ckki síst þeirri kyn-
slóð sem nú er að vaxa úr grasi og
kallist „’89 kynslóðin". Hér mætti
svo bæta við að sennilega hafa aldr-
ei verið til jafn margir sérmenntað-
ir Nietzschefræðingar hér á landi
og einmitt nú.
Sumir þeirra skrifa í þetta nýj-
asta hefti TMM. Róbert H. Haralds-
son heimspekingur fjallar um ýmsar
birtingarmyndir Nietzsches og hug-
mynda hans í menningu tuttugustu
aldarinnar. Þær myndir hafa oftlega
verið hálf ógnvænlegar, Róbert
bendir til dæmis á það hvernig hann
hefur verið túlkaður í kvikmyndum,
svo sem eins og Cape Fear og The
Rope eftir Hitchcock. Róbert bendir
á að ótti manna við heimspeki
Nietzsches sé byggður á misskiln-
ingi. Hann segir raunar að. það sé
„ekki endilega niðrandi að segja um
heimspeking að hann sé hættuleg-
ur“ og Nietzsche sjálfur hefði ekki
litið svo á. „Margir af þeim sem
hafa lastað Nietzsche hafa því óvart
verið að lofa hann og öfugt,“ segir
Róbert.
Kristján Árnason bókmennta-
fræðingur fjallar um rætur
Nietzsches í forngrískri heimspeki.
Eins og Arthúr Björgvin Bollason
heimspekingur fjallar hann einnig
um tengsl heimspeki og skáldskapar
í verkum Nietzsches. Um þau segir
Arthúr Björgvin: „Það er ekki hægt
að nálgast hugsun hans með kaldri
rökvísi; menn verða þvert á móti að
lesa þessa margslungnu texta af
ástríðu og næmleika, svo að þeir
finni sjálfir fyrir kvikunni sem leyn-
ist undir marglitri grímu orðanna."
Sigríður Þorgeirsdóttir heimspek-
ingur fjallar um viðhorf Nietzsches
til sannleikans sem hann telur blekk-
ingu eða hreinlega lygi. Heimspek-
ingurinn túlkar heim sinn og því á
sannleiksvilji hans sér upptök í lyga-
viljanum, segir í grein Sigríðar, en
lygaviljinn á sér aftur á móti upptök
í sköpunarmætti einstaklinganna.
„Hin rólega íhugun heimspekingsins
er í raun skapandi iðja.“
Vilhjálmur Árnason heimspeking-
ur nálgast einnig sannleikshugtakið
í heimspeki Nietzsches, bara frá
öðru sjónarhorni, það er að segja
látbragðsleik. Vilhjálmur fjallar um
notkun Nietzsches á hugtakinu
„gríma“ og tengdum orðum. Vil-
hjálmur segir sífellda spennu „milli
þeirra eiginleika grímunnar að af-
hjúpa og að fela“ og þessir tveir
eiginleikar séu „ekki andstæður
heldur samtvinnaðir". Yfirhylmingin
er megineinkenni grímunnar en hún
er líka leið að sannleikanum, segir
Vilhjálmur, grímuna „má nota til að
fela og flýja en einnig til að leiða í
ljós og skapa."
Það er þakkarvert að TMM skuli
hafa safnað þessum greinum saman
um Nietzsche enda nauðsynlegt að
koma nýjum skilningi á verkum
þessa mikla og skemmtilega heim-
spekings til skila. Þótt Nietzsche sé
sá heimspekingur sem einna mest
áhrif hefur haft á hugsun þessarar
aldar er hann sennilega líka sá heim-
spekingur sem mest hefur verið mis-
skilinn eða mistúlkaður. Kannski
menn fari að komast á þá skoðun
að heimspeki hans er ekki háskaleg
heldur heilnæm.
Vel ættúð jómfrú
Böðvar Guðmundsson, rithöfundur
og íslenskufræðingur, fer á kostum
í grein sem hann kallar „Gamanbréf
til góðkunningja míns Óiafs Halldórs-
sonar. Með alvarlegum undirtónum
þó.“ Bréfþetta er ritað í tilefni grein-
ar sem Olafur birti í síðasta hefti
TMM (2. ’97) og heitir „íslenska með
útlendu kryddi.“ Þar fjallar Ólafur
um viðtai sem bókmenntafræðingur
(Úlfhildur Dagsdóttir) átti við rithöf-
und (Steinunni Sigurðardóttur) í
TMM í fyrra. Ólafi þykir viðtalið
ekki fara fram á nægilega góðri og
„hreinni" íslensku, þar séu orð sem
séu beinlínis „illa ættuð“.
Böðvar er þessu ekki sammála
enda segist hann ekki aðhyllast
hreintungustefnu. Þykir honum
engin ástæða vera til þess að gera
veður út af því að bókmenntafræð-
ingar, rithöfundar og aðrir noti er-
lend lánsyrði til að gera sig skiljan-
lega, hann lætur jafnvel liggja að
því að erfitt gæti orðið um tjáskipti
fólks ef hreintungustefnunni yrði
fylgt út í ystu æsar: „Ég er ekki
hrein-tungu-stefnu-maður eins og
þú, kæri Ólafur, en engu að síður
vil ég, eins og þú, að fólk vandi
sitt mál. Munur okkar er þó sá, að
þú virðist leggja mikið upp úr því
að málfar íslenskra rithöfunda sé
„hreint og vel ættað,“ og að jómfrú-
in gæti meydómsins. Mér er meira
í mun að tjáningarmöguleikar séu
margir og tjáning nákvæm, hvaða
meðulum sem beitt er til þess, og
þess vegna fagna ég því að jómfrú-
in slíti af sér tunguhaftið sem önn-
ur höft. Ætterni orða skiptir mig
engu, enda held ég að „aiíslensk"
orð og orðstofnar séu varla til. Með
öðrum orðum, að hrein íslenska sé
svo orðfá og rýr, að hún mundi
ekki duga í hálfa hlunkhendu, hvað
þá meir.“
Það er rétt hjá Böðvari að hreint-
ungustefnan getur gengið út í öfgar
og þegar það gerist verður hún
hlægileg. En það getur líka verið
grátlegt að heyra íslensku með
enskri fræðaslettu í öðru hveiju orði.
Sjálfsagt er meðalvegurinn fólginn
í að fylgja öfgalausri hreintungu-
stefnu, stefnu sem hefur það að leið-
arljósi að menn megi leyfa sér ýmis-
legt til að gera sig skiljanlega, það
er jú einu sinni markmið tjáskipta.
Haustkuldi í gagnrýnendum
Gyrðir Elíasson skáld skrifar
minningarorð um Hannes Sigfússon
og grein um Jóhann Magnús Bjarna-
son rithöfund. í heftinu eru einnig
stuttar greinar eftir Jón Karl Helga-
son, Guðberg Bergsson og ljóð eftir
Diddu, Jón Egil Bergþórsson, Helga
Ingólfsson og Aðalheiði Sigurbjörns-
dóttur.
Ritdómar þessa heftis einkennast
einna helst af því að vera allir held-
ur neikvæðir, kannski það hafi
hlaupið einhver haustkuldi í mann-
skapinn. Haukur Hannesson segir
Gyrði Elísason treysta of mikið á
galdurinn í nýjustu ljóðabók sinni,
Indíánasumar. Berglind Steinsdóttir
segir ráðleysi einkenna skáldsögu
Gerðar Kristnýjar, Regnbogi í póst-
inum. Og Eiríkur Guðmundsson seg-
ir að hinir einkennilegu menn séu
ekkert einkennilegir í smásagna-
safni Einars Kárasonar, Þættir af
einkenniiegum mönnum. Það er
gaman að vita að það er enn ekki
búið að beija allan dug úr gagnrýn-
endum.
Ljósmyndasýning Morgunblaðsins í Vestmannaeyjum
í náttúnmm
Okkar menn, félag fréttaritara Morgunblaðsins, og Morgunblaðið
efndu til samkeppni um bestu Ijósmyndir fréttaritara frá árunum
1995 og 1996.
í afgreiðslu Herjólfs á Básaskersbryggju í Vestmannaeyjum hefur
verið komið upp sýningu á þeim myndum sem dómnefnd taldi
bestar.
Myndefnið er fjölbreytt og gefst því fólki kostur á að sjá brot af
viðfángsefnum fréttaritara Morgunblaðsins sem eru um 100 talsins
og gegna mikilvægu hlutverki í fréttaöflun blaðsins á landsbyggðinni.
Sýningin stendur til föstudagsins 24. október og er opin á ;
afgreiðslutíma Herjólfs á Básaskersbryggju. |
1
Myndirnar á sýningunni eru til sölu. ö
*
Italskur
organisti
á lokatón-
leikum
ÍTALSKUR organisti, Glanluca
Libertucci frá Róm, slær botn-
inn í tónleikaröð Selfosskirkju
að þessu sinni. Röðin er að vísu
kennd við september, en í til-
efni 50 ára afmælis sveitarfé-
lagsins hefur meira verið í lagt
en stundum áður og lokatón-
leikarnir verða sem sagt 7.
október. ísland er eitt fárra
landa í evrópu sem Libertucci
hefur ekki leikið í fyrr.
Á Selfossi leikur hann m.a.
Ðorisku tokkötuna eftir J.S.
Bach og verk eftir gamla ít-
alska meistara, Frescobaldi og
A. Vivaldi auk hins þekkta tón-
skálds og fv. kórstjóra við Cap-
ella Sistina í Vatikaninu, D.
Bartolucci (f. 1917), en ein- og
tvísöngslög hans hafa einmitt
verið uppistaðan í efnis em
notað hefur verið við einstakl-
ingsþjálfun hjá Unglingakór
Selfosskirkju.
Tónleikarnir byija kl. 20.30
og taka um 50 mínútur. Að-
gangur er ókeypis.