Morgunblaðið - 10.02.1998, Side 12

12 ÞRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1998
HALLDOR KILJAN LAXNESS
MORGUNBLAÐIÐ
sem var fyrirmynd Halldórs að organistan-
um í sögunni, sakaði Þórbergur Halldór um
að hafa dregið Erlend upp í skýin með því að
gera hann að eins konar Jesúgervingi. Um
þessa deilu sem lýsir svo vel skáldunum
tveimur skrifaði Halldór smásögu sem heitir
Jón í Brauðhúsum og kom út í einu af þrem-
ur smásagnasöfnum hans, Sjöstafakverinu
(1964).
Morgunblaðið/RAX
Morgunblaðið/Sverrir
APETER Hallberg
heilsar upp á Hall-
dór og Ólaf Ragn-
arsson útgefanda á
Laxnessþingi árið
1987. Hallberg rit-
aði gerst uni verk
Halldórs og var sér-
stakur gestur þings-
ins.
◄HALLDÓR virðir
hugsi fyrir sér höf-
undarverk sitt í
októbermánuði 1989
þegar sjötíu ár voru
liðin frá útkomu
Barns náttúrunnar.
TMEÐLIMIR
sænsku Akademí-
unnar sem veitti
Halldóri Bók-
menntaverðlaun Nó-
bels sóttu skáldið
heim í ágústmánuði
árið 1989. Fremstur
á myndinni er Sture
Allén, fastaritari
Akademíunnar.
Morgunblaðið/Golli
Morgunblaðið/Börkur Arnarson
◄AUÐUR Sveinsdóttir af-
hendir Einari Sigurðssyni,
landsbókaverði, handrit, bréf
og minnisbækur Ilalldórs á
degi íslenskrar tungu í fyrra
til varðveislu í Landsbóka-
safni Islands-Háskólasafni.
Með Atómstöðinni lenti
Halldór enn upp á kant við
þjóðfélagið, einkum þá
sem stutt höfðu gerð
Keflavíkursamninganna.
Næsta verk Halldórs,
Gerpla, sem kom út árið 1952, er einnig ritað
í skugga stríðsins og hersetunnar en þar
ræðst hann að öðrum þáttum en í fyrri
verkum. Verkið er sterk ádeila á allan stríðs-
rekstur en um leið er það að vissu leyti
ádeila á hetjuhugsjón íslendingasagna.
Söguefnið sækir Halldór líka í fornsögurnar,
einkum Fóstbræðrasögu, en aðalsöguhetj-
urnar eru þeir víking-
ar, Þorgeir Hávarsson
og Þormóður Kol-
brúnarskáld. Stíllinn
er sömuleiðis sóttur til
fornsagnanna en Hall-
dór hafði það að mark-
miði við ritun sögunn-
ar að nota aldrei orð
sem hægt væri að
sanna að ekki hafí ver-
ið til í málinu á elleftu
öld. Ritun Gerplu er
geysilegt afrek en út í
það lagði Haldór með
þá bjargföstu trú, sem
hann lýsti í minnis-
greinum sínum um
fomsögur, að „íslenzk-
ur ríthöfundur getur
ekki lifað án þess að
vera síhugsandi um
hinar gömlu bækur“.
Auðvitað olli þessi
saga samt miklum
deilum, Halldór var
sakaður um að skrum-
skæla fomsögurnar.
Kalla má hinar
miklu epísku skáld-
sögur Halldórs kjöl-
festuna í höfundar-
verki hans en í lok
þessa skeiðs, þremur
árum eftir útkomu
Gerplu árið 1955, hlaut
Halldór eina mestu
viðurkenningu sem
rithöfundi getur hlotn-
ast, Bókmenntaverð-
laun Nóbels.
Eftir að hafa kann-
að hinn sósíalíska
sannleika á fjórða og
fimmta áratugnum
tók við tímabil á ferli
Halldórs sem ein-
kenndist af leit og til-
raunum. Halldór var
53 ára þegar hann
hlaut Nóbelsverðlaunin en það er til merkis
um ótrúlegan endurnýjunarmátt hans sem
höfundar að þá hefur hann nýja sókn inn á
ný svið bókmenntanna og um leið má segja
að honum takist að vinna íslenskum bók-
menntum nýjar lendur. Bæði skáldsögur
hans og leikrit á sjötta og sjöunda áratugn-
um bera þessari endumýjun glögg merki, til-
raunir hans með það sem við gætum - með
örlítilli einföldun - kallað módernísk form og
efni sýna hversu vel hann fylgdist með hrær-
ingum í heimsbókmenntunum.
Taoismi var Halldóri hugstæður á þessum
árum. Eftir að hafa tekið við Nóbelsverðlaun-
unum hélt hann í mikið ferðalag, meðal annars
til Kína þar sem hann leitaði uppi Taomunka.
Lesa má taoísk þemu úr flestum verka hans
frá og með Bi-ekkukotsannál til Guðsgjafaþulu
(og jafnvel nokkrum eldri verkanna). Þær
skáldsögur sem hér um ræðir einkennast
raunar af togstreitu á milli þessarar leitar að
eða rannsóknar á þessari lífspeki nægjusemi
og hugarhægðar og leitar að nýju frásagnar-
formi. í sumum þessara verka má raunar finna
beina tengingu aftui- til frásagnarháttar epíska
raunsæisskeiðsins, eins og í Kristnihaidi undir
Jökli og Innansveitarki-oniku. Leikritin eru
svo yfirleitt hreinar tilraunir með form og efni
absúrdismans, en þar má helst nefna Stromp-
leikinn (1961), Prjónastofuna sólina (1962) og
Dúfnaveisluna (1966). Ein athyglisverðasta
bók Halldórs á þessum tíma er svo ritgerða-
safnið eða minningabókin, Skáldatími, sem
kom út árið 1963, þar sem hann gerir upp við
sósíalismann og Sovétríkm.
Brekkukotsannáll var fyrsta bók Halldórs
eftir að hann fékk Nóbelsverðlaunin en í
henni fjallar hann um samband skálds og
þjóðar. Frægðin er til umfjöllunar og leitin að
hinum hreina tón sem er óháður öllum veg-
tyllum. Niðurstaða aðalsöguhetjunnar, Garð-
ars Hólm, af leit sinni er í taoískum anda eftir
að hafa þegið fé af Gúðmúnsen kaupmanni:
„Sá maður sem er einhvers virði eignast
aldrei gimstein."
Næsta skáldsaga Halldórs var Paradísar-
heimt sem kom út árið 1960 en þar er sögð
saga bláfátæks íslensks bónda, Steins Steins-
sonar í Hlíðum undir Steinahlíðum, sem yfir-
gefur fjölskyldu sína og fósturland og flytur
til sæluinkis mormóna í Ameríku. Ætlun hans
og von er að finna þar Paradís á jörð en áður
en yfír lýkur snýr hann aftur heim til íslands.
Bókin lýsir ekki síst hinni eilífu hamingjuleit
mannsins sem virðist stangast á við alla heil-
brigða skynsemi.
Kristnihald undir Jökli kom út árið 1968 og
er af mörgum talin ein af bestu bókum Hall-
dórs. I henni má kannski finna róttækustu
tilraunir Halldórs í átt að módernisma í
skáldsagnaritun en bókin rífur hvað eftir
annað af sér bönd skipulegrar frásagnar og
byggingar. Sagan segir frá Umba, umboðs-
manni biskups sem sendur er undir Jökul að
kanna kristnihald þar. Úr þeiri ferð snýr
hann ekki samur, ekki frekar en lesandi sög-
unnar.
Innansveitarkronika kom út árið 1970 og
er ein sérkennilegasta skáldsaga Halldórs.
Hún segir frá kirkjustríði í heimasveit
skáldsins, Mosfellssveit, og er vafalaust ein
þeirra sagna Halldórs sem á eftir að valda
mönnum hvað mestum heilabrotum vegna
sérstöðu sinnar.
Síðust eiginlegra skáldsagna Halldórs var
Guðsgjafaþula sem kom út árið 1972. Sagan
er aldarspegill og tekur til umfjöllunar at-
burði úr atvinnulífi og stjórnmálum samtíma
Halldórs, í brennidepli er þó saga síldarinn-
ar.
Á árunum 1975 til 1980 skrifaði Halldór
svo æskuminningar sínar í fjórum bindum er
heita I túninu heima, Ungur ejg var, Sjömeist-
arasagan og Grikklandsárið. I þessum bókum
rifjar Halldór upp atbui'ði og menn sem hann
kynntist á fyrstu tuttugu árum ævinnar.
Sjálfur kaus hann að kalla þessar bækur
„essayroman“ en hvorki skáldsögu né
æviminningar og bjó þar til nýtt bókmennta-
hugtak. Bækurnar segja tilurðarsögu skálds-
ins, og það á sannan hátt þótt ef til vill sé ekki
alltaf farið kórrétt með staðreyndir; það er
umfram allt í hugarfari og stíl orðanna, sem
skáldið ritar um sjálft sig í þessum bókum, að
tilurð þess verður ljós.
Eins og þessir „essayromanar"
eru hin fjölmörgu ritgerða- og
greinasöfn sem Halldór sendi
frá sér nokkurs konar hliðar-
textar eða hliðsjónartextar við
skáldverk hans. Það er engan
veginn hægt að ná utan um öll þau málefni
sem Halldór lét sig varða í greinasöfnum sín-
um en segja má að þar sé fjallað í víðum
skilningi um bókmenntir, heimspeki, stjórn-
mál og sögu. Síðasta bók Halldórs var einmitt
greinasafnið Dagar hjá múnkum sem kom út
árið 1987 og var að meginuppistöðu dagbók
sem Halldór hélt á meðan hann dvaldist í
klaustrinu í Clervaux 65 árum fyrr.
Þegar víðfeðmi höfundarverks Halldórs er
haft í huga er kannski hægt að gera sér grein
fyrir þeim áhrifum sem hann hefur haft á ís-
lenskt þjóðfélag bróðurpartinn úr öldinni. Og
raunar er vart hægt að hugsa sér öldina án
hans, og þá á það ekki aðeins við um bók-
menntalegt líf aldarinnar. Það er raunar
varla hægt að hugsa sér hver sjálfsmynd
þjóðarinnar væri ef þessa manns hefði ekki
notið við. Kannski við skynjum mikilvægi
hans best í gegnum orð sænska fræðimanns-
ins, Peters Hallbergs, sem gerst hefur ritað
um Halldór Laxness og verk hans:
Halldór Laxness er ekki einungis fremsta
skáld íslensku þjóðarinnar á þessari öld.
Hann er jafnframt löngu orðinn einn helsti
frömuður íslenskrar menningar yfirleitt. ís-
land nútímans, eins og það hefur þróast frá
lokum fyrri heimsstyrjaldar, endurspeglast
óvenjuskýrt í margháttuðum ritverkum
hans. Oft hefur staðið styr um hann. Sjaldn-
ast hefur löndum hans staðið á sama um
hann; margir hafa dáð hann, aðrir óttast
hann.
Fá skáld önnur hafa lifað svo heils hugar
örlög þjóðar sinnar og túlkað þau sjálf, og
jafnframt reynt að hafa bein áhrif á fram-
vindu þeirra. An hans hefðu síðastliðin fimm-
tíu árísögu Islands orðið allt önnur.
Kannski væri réttast að nota orð Halldórs
sjálfs og segja að hann hafí verið tilfinning
heimsins, að hjá þessari þjóð hafi hann verið
hjartað í miðju alls.