Morgunblaðið - 11.02.1998, Qupperneq 26

26 MIÐVIKUDAGUR 11. FEBRÚAR 1998
MORGUNB LAÐIÐ
SJÓNMENNTAVETTVANGUR
Af smárit-
um vænum
Hér birtist síðari grein Braga Ásgeirs-
sonar um smáritaútgáfu Torstens Blön-
dals, útgefanda í Kaupmannahöfn, og nú
fíallar hann um kiljurnar Picasso,
Diderot og Dubuffet.
MÁLARINN Picasso var ein
af þessum undantekningum
frá reglunni eins og flestir
vita. Hvað bókina um hann áhrærir
er líka naumast hægt að tala um
smárit, þótt hún sé í sjálfu sér ekki
mikil að vöxtum. Telst öllu heldur
kilja af stærri gerðinni og sjálft les-
málið nær yfir 170 síður. En í ljósi
allra þeirra doðranta sem út hafa
komið um hann, er nokkur léttir að
hafa jafn fyrirferðarlitla bók milii
handanna, og fá þó jafnvel mun
stærri skammt af listamanninum.
Hér eru reifaðar hreinar beinar og
ómengaðar skoðanir um allt milli
himins og jarðar, með nokkrum fyr-
irvara þó.
Athugasemdir Picassos voru þess
eðlis, að fæstir voru færir um að end-
ursegja þær með þeirri sérstöku fag-
urfræði sem fólst í framsögn hans
sjálfs. Um er að ræða sitthvað sem
menn heyrðu hann segja eða jafnvel
héldu sig hafa heyrt, en ekki er hægt
að bregða upp hinum sérstöku að-
stæðum sem voru tíl staðar hverju
sinni er orðræðan fór fram. í for-
mála segir höfundurinn Dore
Ashton, að allir sem höfðu langvar-
andi samband við Picasso, hafi verið
sammála um að listir væru það eina
sem hann vildi aldrei tjá sig um
skriflega. I samræðum væru það
hins vegar umtalsefnin sem gæfu
honum innblástur og andagift til
svimandi hæða í gráglettni og rök-
fræði. Nánustu vinir slógu því einnig
fóstu, að hann hefði aldrei náð að
halda lærðar einræður, frekar voru
athugsaemdir hans líkastar smá-
þversögnum og kjarnyrtum athuga-
semdum.
Margir af grónustu vinum
Picassos, álitu að Madame Hélene
Parmelin hefði komst næst því að ná
blæbrigðunum og tóninum í orðræð-
um hans og athugasemdum í fram-
sögn og skrifum sínum. Segir á ein-
um stað frá því, er hún sat og blaðaði
í rissbókum á vinnustofu hans og hve
það sló hana er hún rak augun í eitt
forkostulegt gullkom sem hann hafði
skrifað um eigin list; „Málverkið er
sterkara en ég. Það fær mig til að
aðhafast svo sem því þóknast.“
Picasso skrifar bréf, ljóð, leikrit og
talar viðstöðulaust um málverk,
bætti hún við, en vel að merkja skrif-
ar hann aldrei um athafnir sínar á
listasviði. Hugsanir hans eru einneg-
in stöðugum breytingum undirorpn-
ar líkt og málverkin. Þessi saman-
tekt orð- og samræðusnilldar
Picassos, er sótt til fjölda náinna
samferðamanna hans. Einstök víð-
fræg gullkorn kannast maður við, en
fleiri koma á óvart, einkum fyrir
hinn mótsagnakennda undirtón.
Ekki var um að ræða neina tegund
tillærðra fræða né heimspeki, heldur
innblásnar athugasemdir sem sóttu
líf sitt í tilfallandi aðstæður hverju
sinni, spruttu hiklaust fram af vörum
hans með fjölþættum áherslum.
Málarinn var mikil félagsvera og víð-
feðm þekking sótt í mal margra
mestu andans manna Frakklands,
auk útlendra listamanna sem voru
fastagestir á vinnustofu hans um
langt árabil, svo og venjulegs fólks.
Þá hóf hann hvern dag á því að fletta
í bókum til að örva sköpunargáfuna,
og mikils háttar verk voru aldrei
óundirbúinn sjálfsprottinn spuni.
Picassó sótti alla sína sköpunargáfu
til hlutveruleikans, þótt hann um-
breytti honum og rifí niður. Eins og
honum mæltist sjálfum; „Mynd er
summa eyðilegginga. Á árum áður
þokaðist hún áfram stig af stigi í átt
til fullkomleika. Hver dagur frambar
eitthvað nýtt. Hún var summa rök-
rétts framhalds og viðbóta. í mínu
tilfelli er hún summa viðvarandi
eyðilegginga. Eg mála mynd - svo
eyðilegg ég hana. I lokaferlinu hefur
þó ekkert tapast, rauði liturinn sem
ég fjarlægði af einum stað skýtur
upp kollinum annars staðar." Picasso
er líka á þeim nótum að vísa til þess,
að myndverki er aldrei lokið; „Svo
lengi sem málverki er ólokið, heldur
það áfram að vera á lífí. Mynd sem
menn telja sig hafa lokið við er dautt
verk, myrt.“ Hann áleit það eins
konar vemdarengil sem kæmi í veg
fyrir að hann héldi áfram að mála á
strigann, en myndverkinu sjálfu
væri aldrei lokið, slíkt jafngilti dóms-
degi.
Bók Doru Ashton kom fyrst út
1972 og skiptist í formála, athug-
semd til lesenda, tvær yfirlýsingar
frá Picasso og ellefu afmarkaða
kafla. Hún er náma orðræðu og
spakmæla sem hristir á þann veg í
þeim sem les, að hann hlýtur að taka
við sér hversu andinn og vinnugleðin
kunna að vera í djúpri lægð þá og þá
stundina. Picasso lést 1973, en hélt
lengi áfram að koma öllum á óvart,
jafnvel sínum nánustu vinum.
Þannig eftirlét hann ýmis skrif og
athugasemdir um listir sem enginn
hafði hugmynd um að hann ætti í
fórum sínum, sem ógildir trúlega
sumt af því sem hér hefur komið
fram, en það er önnur saga. Opinská-
asti maður aldarinnar í mynd og máli
sagði þannig ekki allt. Hélt ýmsu eft-
ir fyrir sig einan, átti alltaf eitthvað
ósagt í malnum og var þversögn út
yfír gröf og dauða. „Maður getur
ekkert gert án einsemdarinnar, ég
hef skapað mína eigin einsemd, sem
enginn þekkir. Það er mjög erfitt að
vera aleinn á vorum dögum þegar
allir eiga úr. Hefur nokkur séð dýr-
ling með úr? Og samt sem áður hef
ég leitað alls staðar, jafvel meðal
dýrlinga sem gætu verið vemdar-
englar úrsmiða." „Vinnan er mann-
eskjunni nauðsyn. Hesturinn spenn-
ir sig ekki sjálfur fyrir vagninn.
Maðurinn fann upp vekjaraklukk-
una“...
Denis Diderot (1713-84), sem af
ýmsum er talinn upphafsmaður nú-
tíma listrýni var franskur rithöfund-
ur og heimspekingur, einn af helstu
boðberum upplýsingastefnunnar.
Ritstýrði ásamt J. d’Alembert al-
fræðibók í 28 bindum og gaf út raun-
sæislegar skáldsögur og tímamót-
andi leikrit. Varð náin vinur Katrín-
ar II keisaraynju í Rússlandi og
valdi fyrir hana málverk úr listhús-
um Parísarborgar. Milligöngumaður
um kaup á hinu mikla málverkasafni
de Thiers baróns, sem Vetrarhöllin í
Pétursborg hýsir nú. Þar er að finna
myndir eftir Rembrandt, Tizian,
Rafael, Ribera, Murrillo, Frans
Hals, Rubens, Claude Lorrain og
Poussin! Ekki þarf lengri upptaln-
ingu til að lesandi átti sig á að þar
hafi farið býsna óvenjulegu maður,
að ekki sé meira sagt. Meðal þess
sem menn minnast helst af afrekum
hans, er hve upptekinn hann var við
að koma á framfæri vísdómi sem
listamenn höfðu miðlað honum og
hann var uppnuminn af. Hér var
hann á líku róli og ýmis stórskáld í
Frans, er lögðu lag sitt við listamenn
til að fiska eftir vísdómi úr ranni
þeirra og þannig er sagt að sjónar-
mið Delacroix endurspeglist í ljóðum
Baudelaires og sjónarmið Picassos í
Ijóðum Paul Eluards, auk þess voru
skáld eins og Jaques Prévert, Louis
RISS eftir Picasso í útgáfu Eluards á La Chef
d’Oeuvre, eftir Balzac 1944.
DENIS Diderot, málverk eftir Jean-Honoré
Fragonard.
JEAN Dubuffet; Vegur fyrir karlmenn, olía á léreft 1944.
Aragon, Pierre Reverdy, Michael
Leiris og Francis Ponge tíðir gestir
á vinnustofur Picassos. Má vera til
eftirbreytni um meiri samgang og
samræður milli listamanna.
Diderot var logandi í andanum og
áhugi hans á myndlist jaðraði við
öfgar, hann vildi kryfja myndverk
mestu listamanna Prísarskólans og
helst heimsins um leið. En jafnframt
var honum ljós hættan sem fólst í því
að heimspekingur og rithöfundur
færi með fingurna í hluti sem hann
hafði ekki upplifað sjálfur í eigin
vinnu. Þá varð til hinn frægi fram-
sláttur sem oft er vitnað til „Enginn
skyldi skrifa um myndlist, sem ekki
hefur sett þumalfíngurinn í lita-
spjaldið." Til að bæta þessa vöntun
upp gerði hann sér far um að kynn-
ast sem flestum listamönnum per-
sónulega og margvíslegum skoðun-
um þeirra, og þeim vísdómi sem þeir
frambáru í samræðum. Hann leitaði
sannleikans, ekki hins ímyndaða til-
búna sannleika, heldur hins algjöra
sannleika, sem sameinar hugarflug
og náttúru. Á þessum tímum var arf-
urinn frá endurreisninni enn vel
merkjanlegur, en þá var listum lyft á
stall jafnfætis vísindum af öllu tagi,
sem hinir mörgu og veglegu listahá-
skólar er upp risu í öllum stórborg-
um Evrópu eru til vitnis um, og er
dýrmætastur menningarlegur arfur
álfunnar.
I bókinni er löng ítarleg og mjög
fræðileg ritgerð eftir Elsu Marie
Bukdahl, sem mun vera sérfræðing-
ur í Diderrot, og er núverandi höfuð
listakademíunnar við Kóngsins
Nýjatorg í Kaupmannahöfn. Um er
að ræða kilju upp á 200 síður, sem
prýdd er mörgum mjög skýrum og
vel unnum myndum í lit og svart-
hvítu, sem Diderot rýnir í. Ritgerðfr
hans um Salonina í París 1759-1781,
eru af mörgum sagðar marka fæð-
ingu seinni tíma listrýni og hallast
menn jafnframt að þvi að þær hafi
ekki glatað merkingarlegu innhaldi
sínu enn þann dag í dag. Þá mun
þessi bók svo holl aflestrar að ráð
væri að kynna hana sérstaklega í
Háskólanum og Myndlista- og hand-
íðaskóla íslands, þó ekki væri fyrir
annað en hlutlæga rökfræðina sem
hún framber og svo átakanlega
skortir á hér á landi. Helst væri ráð
að þýða hana og jafnframt bókina
um Picasso og nota sem kennslu-
gögn í rökfræði og andríkri sam-
ræðu. Á sama hátt og gott málverk
er alltaf nýtt, er djúp rökræða á
hlutina alltaf ný og fersk.
Það lýsir skai'pskyggni og eðli
Diderots mjög vel, að hann var yfir
sig hrifinn af þeim frábæra málara,
Jean-Baptiste Siméon Chardin
(1699-1779), og segir á einum stað;
„Ó Chardin: það er ekki hvítt, rautt
og svart, sem þú hrærir í á mynd-
spjaldi þínu: heldur sjálft efni og eðli
hlutanna! það eru birtumögnin, ljós-
ið og loftið sem þú tekur á pensilodd-
inn og yfirfærfr á léreftið". Bókin um
Diderrot inniheldur meiri vísdóm en
margir doðrantar og hún hefur
kveikt í skrifara að gera henni nán-
ari skil við tækifæri.
Jean Dubuffet (1901-1985) þekkja
íslenzkir myndlistarmenn vel, í öllu
falli þeir sem komnir eru yfir miðjan
aldur auk allra af yngri kynslóð er
sækja núlistasöfn. Hann var eitt
stærsta nafn Parísarskólans á eftir-
stríðsárunum og allt þar til hann
lést, sívökull um nýjar hræringar og
þó trúr sinni upprunalegu pensil-
skrift. Frumkvöðull, Art Brut, lista-
stefnunnar, er byggðist á hrárri
túlkun bemskrar listar og sótti hér
áhrif til svissnesk-þýska málarans
Paul Klee (1979-1940). Klee og Du-
buffet höfðu afar sterk áhrif á seinni
tíma málara til að mynda alla þá sem
kenndir eru við Cobra.
Bókin um Dubuffet er sýnu
þynnst þótt brotið sé það sama, að-
eins 57 síður og ber þannig réttnefn-
ið smárit. Aðdragandann má rekja til
þess að vorið 1978 ræddi listamaður-
inn reglulega við Marchel Péu um
verk sín, sem seinna skrifaði samtöl-
in niður. Dubuffet var þó andvígur
því að samræðumar kæmu út í bóka-
formi, í hans huga var þetta einungis
upphafið að dýpri rökræðu. Samt
sem áður gaf hann árið 1980 Jaques
Beme leyfi til að fara í gegnum text-
ana, og nokkrum mánuðum seinna
fékk hann þá hugmynd að skrifa
sjálfur ímynduð samtöl við sig og gaf
þeim nafnið; Viðtöl í lausum glósum,
og er smáritið fyrstu 124 kaflarnir.
Sjálft handritið fannst á borði Du-
buffets eftir andlát hans í mai 1985
og nú með styttri titli, Lausar glós-
ur“. Ritið var gefið út í tilefni 8Ó ára
afmæli Knud W. Jensen 1996, stofn-
anda Lousiana safnsins og mikils að-
dáanda listamannsins.
Spurningarnar sem Dubuffet
svarar, sækja vafalítið skyldleika til
samræðanna við Péu, en svo hefur
listamaðurinn að sjálfsögðu aukið við
þær. Er mjög fróðlegt að sjá hvemig
Dubuffet rekur úr sjálfum sér gam-
irnar og svarar almennum spuming-
um um vinnuferli sitt og myndlist yf-
irleitt. Hér er vafalítið komið gott
dæmi um opinskáa franska rökfræði
og skyldi vera falin rnefri lærdómur í
nokkru en einmitt að lesa slíka sjálf-
skrufningu listamanns „hvort sem
viðkomandi er með á nótunum eða
ekki?
- Allt sem þú hefur sagt, bendir til
þess að þér líki ekki yfirmáta vel við
hinar löngu, þráðbeinu götur, með
rétthornuðum skurðarpunkti, sem
einkennir stórborgir nútímans. „Ég
er fylgjandi bogadregnum götum svo
sjónvíddin takmarkist í sífellu, og
hvert augnablik mæti nýjum aðstæð-
um. Langai', beinar aðalgötur gera
borgirnar minni að mínu mati. Mað-
ur á að auka margbreytni staða í
borgum til að gera þær stærri. Það
gera arabar einmitt á aðdáunai’verð-
an hátt; litlu borgirnar þeirra fram-
bera virkilega þessa tilfinningu af
einhverju sem er án enda og enda-
lausum fjölþættum alheimi. Eg ætla
að sama gildi um hinn heimspekilega
alheim. Það er tO alls að vinna að
margfalda staði hugsunarinnar og
gefa henni sérkenni, - í andstöðu við
hagnýtisdraumin, að gera hana að
stóru einhæfu kerfi, skilgreint með
einum miðlægum möndli (í líkingu
við hina stóru, beinu aðalgötu)“...