Morgunblaðið - 11.02.1998, Síða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 11. FEBRÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
FRUMKYÆÐI
SJÓMANNA
Rík ástæða er til að fagna því frumkvæði sjómanna í gær
að leggja til frestun verkfallsins, sem staðið hefur á
aðra viku, fram í marz. I því felst viðurkenning af hálfu sjó-
manna á því, að verkfall í febrúarmánuði stofni svo miklum
hagsmunum í voða, að ekki verði við það unað. Sú ákvörðun
ríkisstjórnarinnar í fyrradag að leggja fram á Alþingi frum-
varp til þess að ljúka deilunni var rétt. En jafnframt voru
viðbrögð stjórnarandstöðunnar óskiljanleg. Morgunblaðið
hefur síðustu 10 daga lýst þeirri skoðun bæði í Reykjavík-
urbréfi og leiðara að með verkfalli í febrúar væri verið að
fórna meiri hagsmunum fyrir minni og þess vegna hlyti rík-
isstjórn eða Alþingi að koma til skjalanna, ef samningar
næðust ekki.
Sjómenn hafa nú lagt til frestun verkfalls fram í marz,
sem mundi tryggja, að þjóðarbúið missti ekki af þeim miklu
verðmætum, sem vonandi verða til á loðnuvertíðinni. Morg-
unblaðið hefur jafnan verið þeirrar skoðunar, að sjómenn
hafi haft uppi réttmætar kröfur á hendur útgerðarmönnum
varðandi kvótabraskið svonefnda en hins vegar hefur blaðið
ekki getað fallizt á að þær réttmætu kröfur réttlættu þær
fórnir, sem leiða mundu af febrúarverkfalli.
Nú gefst vonandi svigrúm til þess að undirbúa lausn
þessa erfiða deilumáls á meðan skipin stunda veiðar og
vinnslan í landi kemst í fullan gang. Endanleg niðurstaða lá
ekki fyrir, þegar þessi forystugrein var skrifuð nokkru fyr-
ir miðnætti. Það kemur svo í ljós, hvort tekst að finna þá
lausn eða hvort til verkfalls kemur á nýjan leik. En verkfall
eftir miðjan marzmánuð veldur þjóðarbúskapnum ekki eins
miklu tjóni og verkfall megin hluta febrúar mundi gera,
þótt verkfall hljóti alltaf að hafa neikvæð áhrif.
Viðbrögð sjómanna í kjölfar frumvarps ríkisstjórnarinn-
ar voru hyggileg og opna þeim möguleika til þess að ná
samningum um deilumálin við útgerðarmenn við samninga-
borðið. Báðir aðilar hafa margítrekað lýst því yfir, að þeir
vilji leysa málið án afskipta ríkisvaldsins. Nú hafa sjómenn
veitt sjálfum sér og útgerðarmönnum svigrúm til þess.
Deilumálið sjálft er augljóslega erfitt úrlausnar. Samtök
útgerðarmanna hafa í mörg ár lýst því yfir, að þau styðji
ekki kröfur einstakra útgerðarmanna á hendur sjómönnum
um þátttöku í kvótaleigu. Þorsteinn Pálsson, sjávarútvegs-
ráðherra, hefur margsinnis lýst andstöðu við þau vinnu-
brögð, sem tíðkazt hafa hjá einstökum útgerðarmönnum.
Hver dómurinn á fætur öðrum hefur fallið sjómönnum í
hag. Hvað veldur því þá, að þetta deilumál lifir svo góðu
lífi? Það blasir við, að þegar útgerðarmaður sstillir sjó-
mönnum upp við vegg og segir þeim, að annað hvort missi
þeir atvinnuna vegna þess að kvótinn sé búinn eða þeir taki
þátt í að leigja kvóta með honum hafa margir sjómenn til-
hneigingu til þess að velja þá leið, sem tryggir þeim ein-
hverjar tekjur. Þess vegna er það áreiðanlega rétt hjá for-
ystumönnum sjómanna, að ekki tekst að útiloka þessa
starfshætti nema með róttækri skipulagsbreytingu.
Hins vegar verður að segja þá sögu eins og er, að afstaða
forystu sjómannasamtakanna til kvótakerfisins eins og það
snýr að sjómönnum hefur alla tíð verið illskiljanleg. Tals-
menn útgerðarmanna réttlæta kvótaeign útgerðarinnar
með því, að útgerðarmenn hafi áunnið sér atvinnuréttindi
með útgerð fiskiskipa og á þeim forsendum beri að úthluta
þeim veiðikvóta úr takmarkaðri auðlind þjóðarinnar. Ef
menn vildu fallast á þau sjónarmið, sem Morgunblaðið hef-
ur reyndar aldrei gert, lægi í augum uppi, að sjómenn
hefðu ekki síður en útgerðarmenn áunnið sér sambærileg
atvinnuréttindi. Þess vegna hefðu sjómenn frá upphafi get-
að gert kröfu til kvóta til jafns við útgerðarmenn með því
að beita sömu rökum og útgerðin hefur gert.
Hvers vegna hefur forysta sjómannasamtakanna aldrei
haldið fram þeirri kröfu? Hvers vegna hafa forystumenn
sjómanna aldrei sagt, að úr því að útgerðarmenn fengju út-
hlutað kvóta á þessum forsendum ættu sjómenn rétt til
þess líka? Útgerðarmennirnir hafa vissulega fjárfest í skip-
um og gert þau út en sjómennirnir hafa jafn lengi stundað
sjóinn og skipin veiða ekki fisk án þeirra.
Þetta óskiljanlega dáðleysi forystumanna sjómannasam-
takanna hefur svo leitt til þess, að sjómennirnir hafa staðið
mjög höllum fæti í samskiptum við útgerðarmenn, þegar
þeir í raun hefðu getað gert tilkall til kvóta fyrir sjálfa sig
með nákvæmlega sömu rökum og útgerðarmenn hafa not-
að;
Það sem máli skiptir nú er hins vegar, að fiskiskipin haldi
á veiðar og atvinnulífið komist í fullan gang á ný.
LAXNESS
SÉÐUR
AÐ UTAN
Margt var skrifað um Halldór Kiljan Lax-
ness í norrænum blöðum í gær, eins og Sig-
rún Davíðsdóttir reifar hér. Eru fjölmiðlarn-
ir sammála um að með Laxness sé genginn
einn mesti sagnahöfundur þessarar aldar.
LAXNESS og Brecht voru
fastir liðir á menningarsíðum
flesti-a sænskra og danskra
dagblaða í gær, en Brecht
hefði átt aldarafmæli í gær. En meðan
blöðin voru ekki síður upptekin af nýj-
um bókum um skrautleg kvennamál
Brechts, þá vitna Laxnessgreinarnar
um djúpa og einlæga hrifningu á verk-
um Laxness, sem í huga flestra bera
merki leitandi hugar er reynir þær
stefnur sem uppi eru en hafnar þeim
öllum að lokum og endai* 1 á húmanisma.
I Svenska Dagbladet hefur blossað
upp deila um Brecht, sem er liður í
langvinnum skrifum blaðsins um af-
stöðuna til sósíalisma, þar sem Lai-s
Gustafsson heldur því fram að ein
veigamesta ástæðan fyrir að goðumlík-
ar frásagnir af kommúnisma í Austur-
vegi hafí náð svo sterkum tökum hafi
verið sá stuðningur sem höfundar eins
og Brecht veittu sósíalisma. Þeim sem
fjalla um Laxness ei-u einmitt efst í
huga áhrif sósíalisma á verk hans og
hvernig hann síðar hvai-f frá öllum
kreddum.
Iloldtekning íslenskra bdkmennta
I Berlingske Tidende er mynd af
Laxness á forsíðu með tilvísun í grein
Soren Kassebeer inni í blaðinu undir
fyrirsögninni „Hin hreina fegurð sam-
viskunnar“, þar sem hann kallar Hall-
dór Laxness holdgerving islenskra
bókmennta. Svo mjög hafi hann lagt
undir sig íslenskt bókmenntasvið, enda
hafi engar íslenskar skáldsögur aðrar
en Islendinga sögumar náð annarri
eins útbreiðslu og sögur hans. „Heim-
urinn hyllti Halldór Laxness sem
Manninn í íslenskum bókmenntum."
Eftir að hann fékk Nóbelsverðlaunin
1955 þurfti enginn að vera í vafa um
stöðu hans.
Kassebeer bendii’ á hvemig verk
hans spanni allt frá bændai’ómantík til
súrrealisma, frá katólsku til sósíalisma,
svo erfitt sé að setja verk hans á einn
bás. Það megi þó helst gera með því að
kalla hann glæsilegan verjanda réttai'
einstaklingsins til að fylgja eigin sann-
færingu í stað þess að fylgja yfirvöldum
eða kreddum. Þó Laxness sé talinn hafa
haslað sér völl með Vefaranum mikla
írá Kasmír, þá hafi bókin þó ekki náð til
Danmerkur fyrr en 1975. Kalla megi
hana allsheijai’ óreiðu, en um leið
óhemju áhugaverða skáldsögu, „þai'
sem tvær útbreiddar stefnui', kaþólskan
og sósíalisminn, em settar upp and-
spænis hvor annarri og þai' sem hinn
ungi höfundur lætur kaþólskuna vinna.“
En aðeins um stund, því i Bandaríkj-
unum varð hann fyrir miklum áhrifum
frá höfundum eins og Theodore
Dreiser og Sinclair Lewis, sem beindu
pennum sínum að ójöfnuði í banda-
rísku þjóðfélagi. „Kynnin urðu afger-
andi: Laxness hvarf ft'á kaþólskunni og
fékk í staðinn ást á kommúnismanum,
sem hann lofsöng í bókinni Gerska æf-
intýrið, þar sem Sovétríkjunum á tím-
um Stalínhreinsananna er lýst sem
sannkallaðri paradís á jörð.“ Að mati
Kassebeer beið þó mannlegt næmi höf-
undarins ekki tjón af stalinismanum
„og hæfileikar hans sködduðust ekki af
nokkuð einfeldningslegri dýrkun hans
á harðstjórninni. Þvert á móti óx hann
sem höfundur og staðfesti höfundai'-
orðstír sinn næstu árin með miklum
skáldsögum, sem vöktu miklar umræð-
ur á sínum tíma.“ Kassebeer nefnir hér
til Sjálfstætt fólk, sem vakti athygli í
Bandaríkjunum og víðar, en einnig
Heimsljós, þar sem skáldið stendur
andspænis kröfunni um að taka af-
stöðu, en alþýðuskáldið leitar aðeins
fegurðarinnar í hinu fullkomna verki.
Þegar komið vai- fram í seinni
heimsstyi'jöld vai' Laxness að sögn
Kassebeer þegar orðinn holdtekning
bókmenntanna á íslandi, sem var nú
ekki lengur afskekkt í heiminum, held-
ur mikilvægur átakastaður og hefði
lega landsins haft áhrif þegar það var
hertekið. Að mati Kassebeer eru þess-
ar sviptingar mikilvægur bakgi'unnur
Islandsklukkunnar, sem hafi treyst
stöðu Laxness sem „hið mikla og þjóð-
emislega sinnaða skáld", er hafi komið
lesendum sínum á óvart með sögulegri
skáldsögu ft'á þeim tíma að Danakon-
ungur hugðist selja landið. Hliðstæðan
við ritunartímann er engin tilviljun, því
rétt eins og forðum þá hafi frelsi og
sjálfstæði þjóðarinnar verið að veði
1944. Þegar kom að Atómstöðinni 1948
hafi hún verið kölluð „pólitískt hnefa-
högg í skáldsöguformi", en nú i nú-
tímasögu.
Refrauður sósíalisti
og magískur realisti
Eftfr þetta sveigir skáldaferillinn
enn, þegar við taka sögur, sem síður
mai'kast af pólitík en þær fyrri, sögur
eins og Brekkukotsannáll 1957 og
Paradísarheimt 1960. Þessar sögm'
rúmi ekki lengur sama hugmynda-
fræðilega þungann, heldur fjalli
einmitt um vanda þess að láta hug-
myndafræði ná tökum á sér. Áfram
hafi verið haldið á þessari leið í
Kristnihaldi undir Jökli 1968. Uppgjör-
ið við hugmyndafræðina kom svo end-
anlega í Skáldatíma 1963, sem hafi
vakið gífurlega athygli. Þegar Laxness
fékk Sonningverðlaunin 1969 stóð
stúdentaráð Hafnarháskóla fyrh' mót-
mælum, því verðlaunin væru fjái'-
mögnuð með húsaleigubraski, en þá
sagðist Laxness ekki vera tilbúinn til
HANN var tvöfalt eldri en lýð-
veldið, skrifar Antoine de
Gaudemar í Liberation, faðir
síns heimalands, fremur en þjóðemis-
hetja. Halldór var þekktur af lands-
mömium öllum, lifandi minning þjóð-
arinnar sem hafði fylgt honum áleiðis
til sjálfstæðis, í bókum hans og hugð-
arefnum. Þaimig varð hann eitt af
táknum Islendinga.
Síðar segir að Halldór hafi undir
tvítugt gefið út sína fyrstu skáldsögu,
imiblásiim af Strindberg og Hamsun.
Skáldanafnið Laxness er skýrt, heiti
bæjarins þar sem hami ólst upp, og
síðan er haft eftir Halldóri að hann
hafi skrifað frá barnæsku (viðtal við
Liberation 12. október 1989): Ég
skrifaði fýrstu skáldsöguna sjö ára
gamall, en um tíu ára skeið eyðilagði
ég allt sem ég skrifaði, uns ég ákvað
að gefa út.
Þá segir frá umskiptum Halldórs
tvftugs frá lútherstrú til katólsku,
tveggja ára dvöl hans í Lúxemborg og
Frakklandi og ferðum eftir það í leit
að sannleika sem hægt var að sætta
sig við. „Til Sikileyjar, þar sem hami
gerði upp reikninga við katólskuna,
til Bandaríkjanna, þar sem hann
reyndi fyrir sér sem handritshöfund-
ur í Hollywood, og til Sovétrflganna,
þaðan sem haim sneri kommúnisti.
Áhugi Halldórs á súrrealisma og
freudisma, og pólitfsk skoðun í vil
auðmjúkum og minnimáttar, kom
fram í Sölku Völku, sögu af mæðgum
—
AUÐUR og Halldór í
að móralísera lengur, enda mætti
minna á að undirstaða Nóbelsverðlaun-
anna væru dínamít.
Á forsíðu Infoi-mation skiúfar Erik
Skyum-Nielsen fyrrum sendikennari á
íslandi og afkastamikill þýðandi ís-
lenskra nútímabókmennta um Laxness
undh' fyrirsögninni „Kveðja til hins
magíska realista Norðursins“. Skyum-
Nielsen segh' að Laxness verði einkum
minnst sem „leitandi kaþólikka, sem
varð refrauður sósíalisti og sem
vinsti'igáfumaður, sem sá snemma í
gegnum heimskommúnismann og end-
aði með að hallast að nokkurs konar
játningalausum húmanisma, í ætt við
Föðurr
í saltfiski. í Sjálfstæðu fólki fjallar
Halldór um örvæntingarfulla viðleitni
fátæks bónda til að skapa sér nýtt líf í
auðninni. Heimsljós, ef til vill hans að-
alverk, fjallar um skáld og öreiga sem
hefur einungis ljóðlistina í farteskinu.
En þekktasta verk HalldórSj" segir
sfðan í Liberation, „er án efa Islands-
klukkan: sögulegur minnisvarði...
tileinkaður fslensku þjóðinni, um ör-
lög 18. aldar mamis sem bjargar
handritum fornsagnanna. Ró færist
yfir í næstu verkum, þau einkennast
frá árinu 1956 af hægu hvarfi frá
kommúnisma og einlægum eða trúar-
legum áhuga á taóisma.“
Blaðið hefur loks eftir Régis Boyer,
sérfróðum um norrænar bókmenntir,
að Halldór hafi samiarlega verið niðji
sagnahetjanna, frjáls í anda fyrst og
fremst og rithöfundur húmorsins.
Fyrsta einkemii hans hafi verið magn-
aður stfll nýyrða og vefja orðtaks og
blæbrigða sem eigi engan simi lfka á
Islandi.
Hamslaus taktur raddarinnar
Régis Boyer skrifar í Le Monde að
Halldór Laxness hafi ekki einungis
gnæft yfir norrænar bókmemitir síð-
ustu fimmtfu ára; hann sé meðal