Morgunblaðið - 11.02.1998, Page 29
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 11. FEBRÚAR 1998 29
Var vel þekktur
meðal Finna
Ciljan Laxness með Nóbelsskjalið sem hann fékk afhent 1955.
taóisma, auk fi-iðsamrar íslenskrar
þjóðemishyggju".
Skyum-Nielsen bendir á að gagnrýn-
in hugsun felist í að vera ekki hræddur
við að skipta um skoðun ef þroski fylgi.
Þetta hafi einkennt Laxness, sem við
fæðingu hafi migið framan í ljósmóður-
ina, en hún þá sagt brosandi og með ró:
„Hann verður heiðui-smaður í sinni
sveit.“ - Og það gekk óneitanlega eft>
ir.“ Heimili hans einkenndist af lesandi,
vitrum konum, barmafullum af kvæð-
um, orðtökum, gömlum sögum og sögn-
um og á heimaslóðirnar hafi hann snúið
aftur er hann byggði sér Gljúfrastein á
6. áratugnum.
Frönsku dagblöðin Le
Monde og Liberation
birtu í gær greinar
vegna andláts Halldórs
Laxness. Þórunn Þórs-
dóttir kynnti sér
efni greinanna en í fyrir-
sögn greinar Régis
Boyer í Liberation
sagði að Island hefði
misst föður.
merkustu höfunda okkar tíma og færi
lesandanum snilld fornsagnanna. „Af
mælsku hans spruttu mikil verk og
þétt, hraðar frásagnir sem halda
föngnum kröfuhörðustu lesendum og
ógleymanlegar persónur, eins og Jón
Hreggviðsson eða útskúfaða skáldið
Ólafúr Ljósvikingur, aðdáunai'verður
fyrir orðheppni sma.“
Boyer segir næst að Halldór hafi
Skyum-Nielsen rekur síðan feril
Laxness að heiman, um Kaupmanna-
höfn og í klaustrið, þar sem hann las
Proust, Joyee og Breton, því munkam-
h' trúðu ekki á skaðsemi jafn óskiljan-
legra bóka. Síðan tóku við ferðú um
heiminn og bækur í stríðum straum-
um. í Sölku Völku, Sjálfstæðu fólki,
Heimsljósi og íslandsklukkunni hafi
hann tekið fyrir fiskinn, kindina, skáld-
ið og þjóðina og sögupersónur bókanna
séu lesendum jafn kunnar og fjöl-
skyldumeðlimir.
I þessum sögum tekur Laxness að
mati Skyum-Nielsen helstu félagslegu
og sögulegu goðsagnir aldarinnar til
verið af alþýðlegum uppruna og æska
hans markast af merkingarleit, and-
legri og trúarlegri. Hann hafi ferðast
víða og tekið katólska trú eftir ævin-
týralega byrjun með Barni náttúr-
unnar 1919. Að lokinni dvöl með
munkum í Clei-vaux hafí Halldór und-
ið sínu kvæði í kross með Vefaranum
mikla frá Kasmír. Stefnur eins og
dadaismi, súrrealismi og freudismi
liafi átt hug Halldórs um tíma, virst
gefa rökrétt svör um hið ósegjanlega,
og þetta komi fram í kvæðabók
skáldsins frá 1930.
Þá skrifar Boyer að kynni Halldórs
vestanhafs af Upton Sinclair hafí vak-
ið honum áhuga á kommúnisma, sem
síðar hafí eflst á árunum í Sovét. Af
þessu hafi sprottið þjóðfélagslegu
verkin: Salka Valka, um stéttabaráttu
stúlku í sjávarþorpi, efni sem verði
einstakt vegna leikni Halldórs og orð-
snilldar sem einkeimi bækur hans upp
frá þessu, og Sjálfstætt fólk, um hug-
rekki og seiglu smábónda á Islandi.
Óviðjafnanlegur snillingur, eins og
Ilalldór var, hélt lengra, segir Boyer
svo í lauslegri þýðingu, þar til liann
fann sjálfan sig og upprunann. Saga
þessa litla lands geymir einstæðar
bókmenntir frá fyrri öldum og
Helsinki. Morgunblaðið.
STÆRSTA dagblað Finnlands,
Helsingin Sanomat, skýrði frá
andláti Halldórs Laxness í for-
síðufrétt í gær og einnig var í blaðinu
að finna umfjöllun eftir Timo
Hámáláinens, sem er þekktur bók-
menntagagnrýnandi og sérhæfður í
bókmenntum Norðurlandaþjóða.
Laxness er líklega eini íslenski rit-
höfundurinn sem Finnar þekkja al-
mennt.
Fjöldi verka hans hefúr verið þýdd-
ur á finnsku en það er nokkuð merki-
legt í landi þar sem flestar þýðingar
eru úr stærstu heimsmálunum, eink-
um ensku. Finnskumælandi meirihluti
Finna hefúr ekki tilfinningu fyrir
sameiginlegum meimingarai-fí Skand-
inavíuþjóðaima og Islendinga. Þannig
eru íslendinga sögur og aðrar gullald-
arbókmenntir lítt lesnar í Finnlandi.
Þess vegna má telja það einstætt af-
rek að Laxness hafi orðið þetta þekkt-
ur og vel lesinn í Finnlandi.
Hufvudstadsbladet, stærsta sænska
meðferðar, goðumlíkan manninn í ljósi
útópíunnai', en eftir seinni heimsstyrj-
öldina grípi hann til „nokkurs konai'
goðsagnakenndrar endurgerðar og læt>
ur nú hið guðdómlega svífa í vídd útaf
fyi'ii' sig, án sérstakrar trúar á krafta-
verk þessa heims. Ef fyrri verk hans
fjölluðu um hvemig veruleikinn hófst á
goðsagnastig, þá setur hann nú fram
mót goðsagnarinnar og veraleikans,
hina sérstæðu og óvæntu holdtekningu
guðdómsins í Paradísarheimt."
Að mati Skyum-Nielsen er Laxness
á stalli með Heinesen, Finnanum Veijo
Meeri, Strindberg, Hamsun og Johann-
esi V. Jensen. Þessir og fleii'i rithöfund-
ar sýni að ekki þurfi að sækja magískt
raunsæi til Suður-Ameríku, því hinir
miklu norrænu sagnamenn fari létt
með að blanda saman hugmyndum og
raunveruleika. Halldór Laxness skrifi
„í skurðarási norrænnar hefðar og
samevrópskrar nútímareynslu." Hann
komi jafnt menntun og alþýðufræðum
til skila.
„Ef þetta hljómar viðkvæmnislega
þá er tekið skakkt á,“ segir Skyum-
Nielsen, „því öllum tilraunum til að
vera hástemmdur er haldið niðri af
hlátri og íróníu.“ Ef Guð birtist sé stutt
í grínið, sem sé nánast í formi guðlasts,
því hinn játningalausi trúmaður Lax-
ness leggi kapp á að halda í sem áþreif-
anlegasta og efnislegasta guðsmynd. I
lokin segir að nú þurfum við kannski að
venjast því að hugsa ekki um Laxness
sem rithöfund við skrifborð, „heldur
sem engil með langt nef eins og spóai'n-
ir, sem flugu oft vellandi í sögum hans.
Og sé himinninn til þá hafa starfsmenn
hans örugglega séð honum fyrii' eintaki
af uppáhaldsbók hans, Das
Wohltemperierte Klavier.“
I Jyllands-Posten skrifar Preben
langvarandi píslarvætti undir Dana-
konungi. Um þetta ijallar Halldór í fs-
landsklukkunni, ef til vill sinni merk-
ustu sögu, þar sem hann afneitar allri
drottnun og yfirráðum. Þetta er eins-
konar biblía Islendinga en hugsanlegt
er að Heimsljös sé ennþá betri. Saga
um skáld og líf þess, sem hefði verið
hörmulegt án Ijóssins af Ijóðlistinni.
Boyer segir Halldór hafa komið þessu
frá sér án minnstu væmni, fíngerður
húmor og háð hafi verið eitt af aðals-
merkjum hans.
Boyer skrifar um friðarsinnann
Halldór Laxness, sem snerist gegn
efnishyggju og því sem kalla mætti
nútímavæðingu eða ameríkaníseringu
með Atómstöðinni. Hann nefnir taó-
isma Halldórs og þrá eftir kyrrð í
samhengi við Brekkukotsannál og
Paradísarheimt. Hvarf frá kommún-
isma með Skáldatíma, og vöku þess-
ara bóka yfir hinu fagra og eilffa. Þá
segir Boyer frá Kristnihaldi undir
jökli og Innansveitarkróníku; unu'it-
unum Halldórs fyrir leikhús, ritgerð-
um og sjálfsævisögulegum verkum.
Stíll Halldórs heldur nafni hans á
loft, skrifar Boyer í lokin, og sú sýn á
lífið sem er engu lík. „Hann er einn
þeirra höfunda sem hafa sjálfir ná-
lægð í verkunum. Það nægir ekki að
segja Halldór hafa skilað landi sínu
týndri tign bókmenntanna: Mikilleiki
hans og hamslaus taktur raddarinnar
er einstæður í rituðu máli Vestur-
landa.“
dagblaðið í Finnlandi, skýrði hms
vegar frá dauða Halldórs í lítilli frétt
á lista- og menningarsíðunni. Hins
vegar var Laxness minnst í flestum
útvarps- og sjónvarpsfréttatúnum
strax á mánudaginn.
Hafði ómetanlega þýðingu
I Helsingin Sanomat rifjar
Hámáláiuen upp rithöfundarferil
Halldórs og ómetanlega þýðingu
hans í þróun íslenskrar ritlistar. Þá
skrifar hann að fyrsta verk Halldórs,
Vefarimi inikli frá Kasmír, hafi end-
urnýjað ísleusku skáldsagnalistina
með einu höggi.
Hin alþjóðlega þýðing Laxness er
að sögn Hámáláinens að hami skrifaði
um þekkta hluti þrátt fyrir að skáld-
sögumar gerðust á Islandi. Einkum
hafi Sölku Völku verið tekið með ein-
dæmum vel um víðan heim en sér-
staklega á Norðurlöndunum vegna
þess hversu auðvelt var að þekkja ör-
lög hemiar.
Meulengracht um Laxness undir fyi-ir-
sögninni „Hið mikla skáld íslands“.
Hann leggur áherslu á að höfundurinn
hafi verið bæði Islendingur og heims-
borgari, sem í upphafi hafi leitað merk-
ingar í hugmyndafræðum, frá kaþólsku
til sósíalisma, svo á fjórða áratugnum
hafi hann skrifað hrósandi ferðabækur
til Sovétríkjanna, en hafi síðan eftir
miðja öldina gefið kommúnismann upp
á bátinn, hafi alltaf haldið sína leið,
alltaf róttækur og oftast umdeildur, svo
hann hafi um árabil verið miðpunktur
átaka í íslenski'i menningaramræðu.
Lífshlaup hans einkennist af miklum
hræringum, sem stöðugt hafi verið
honum efnisuppspretta í verkum, sem
segja megi að snúist um þann sem fari
um og þann sem leitandi snúi heim og
finni sannleikann þar.
Einn mesti rithöfundur aldarinnar
Meulengracht rekur verk Laxness,
þar sem Salka Valka, Sjálfstætt fólk,
Heimsljós og Islandsklukkan séu mörk-
uð sósíalrealisma og Atómstöðin sé
háðsádeila á samtíma stjómmál á ís-
landi. Um Gerplu segir að hún hafi vakið
reiði á Islandi, því sagan geri grín að Is-
lendinga sögunum og hetjumynd þein'a,
en í bókinni sýni hann „í raun styrk
sagnanna, fleytir áfram og endumýjai'
mál þeirra á meistai'alegan hátt og tekst
betur en flestum að skapa samhengi frá
elstu bókmenntum til eigin tíma“. Með
Nóbelsverðlaununum 1955 hafi gagn-
rýnin heima fyrir þagnað, enginn hafi
borið hróður landsins jafn víðá og hann
og ófáir séu þeir rithöfundar og lista-
menn, sem hafi notið gestrisni hans.
Með síðustu bókunum, æviminningun-
um, hafi hann svo endanlega komið
heim. Meulengracht minnir á ritgerða-
snillinginn Laxness, sem einnig hafi
fengist við ljóðagerð og leiki'itasmíð.
I lokin segir að Laxness verði minnst
sem eins mesta rithöfundar aldarinnar.
Andsætt landa sínum Gunnari Gunn-
ai'ssyni hafi hann valið að skrifa á ís-
lensku, sem ekki hafi verið jafn sjálf-
sagt þá og nú vii'ðist og samt öðlast
heimsfrægð. „Augljósasta ástæðan er
að Halldór Laxness er mikill rithöfund-
ur,“ en einnig hafi íslenskan verið mál
sagna og ljóða óslitið í þúsund ár „og þá
miklu hefð bera verk Halldórs Laxness
með sér“.
Risinn í norrænum
bókmenntum
í Politiken rekur Ole Schierbeck ævi
Laxness undir fyrirsögninni „Risi í nor-
rænum bókmenntum“. Eftir að hafa
rekið feril Laxness segir hann í lokin að
Laxness hafi verið næstum ótrúlega af-
kastamikill höfundur, sem á fáum árum
hafi skrifað verk eins og Sölku Völku,
Sjáifstætt fólk og Heimsljós. Um Is-
landsklukkuna megi segja að hún sá
heillandi mynd af hefð, hugarfari og
sjálfstæðisbaráttu og sú bók sé tví-
mælalaust þjóðernissinnaðasta bók
Laxness. Eftir Nóbelsverðlaunin hafi
Laxness haldið skriftunum áfram
ótrauðm- og verkin þá fengið á sig blæ
þess sem lítur hugsi yfir farinn veg.
I Dagens Nyheter skrifar rithöfund-
urinn Ola Larsmo að auðvitað hafi mátt
búast við andláti manns er hefði náð
jafnháum aldri og Laxness náði. „En
andlát hans hefur mikil áhrif í bók-
menntalegu samhengi. Sett í sænskt
s
nissir á Islandi
samhengi mætti líkja þessu við að Aug-
ust Strindberg, Selma Lagerlöf og Vil-
helm Moberg hefðu gefið upp andann
samtímis. Það er í raun hlægOegt að
ætla í nokkrum línum að taka saman
feril eins mesta höfundar Norðurland-
anna, því ski-ifth- Laxness spanna
nokkurn veginn öldina alla.“
Larsmo rekur ævi Laxness og helstu
verk, hvemig Bandaríkjaferðin hafi haft
áhrif á hann og hann farið að líta á sig
sem kommúnista. Saika Valka sé kvik-
myndahandrit, sem hafi verið hafnað í
Hollywood, en í bókinni hafi frásögn
hans fúndið form sitt. Larsmo rekur
hvemig Laxness var umdeildur á ís-
landi og fráhvarf hans frá kommúnism-
anum hafi ekld endilega gert hann
minna óþægilegan allt ft-am á áttunda
áratuginn, „þegar verk hans eins og
mjúklentu í breiðri minningasvítu".
„Róttæklingui’inn breyttist í þjóðar-
minnisvai’ða, bronssteypu sem honum
tókst öðra hveiju að ijúfa með eftir
þörfum hvassri tungu sinni - allt þar til
málið brást honum. En sá sem fór um í
túnfætinum á Laxnesi snemma á tíunda
áratugnum gat á stundum heyrt faliegar
og vel spilaðar píanóstrófur út um opinn
glugga. „Það er Halldór, sem spilar,“
sagði kona hans ef einhver undraðist.“
í mildu myrkri
gleymskunnar
í minningargrein í Svenska Dagblad-
et minnir Carl Otto Werkelid á að af-
mælisdag Laxness hafi borið upp á al-
þjóðadag bókarinnar. „95 ára sat hann á
fjalli sínu þarna langt í norðri, bók-
menntarisi hvers útsýn og orðstír
spannaði allan heiminn, en undanfarin
ár var hann sjálfur sveipaður mildu
myrkri gleymskunnar."
„Gangandi skáldsögu, sem enginn
kemst undan,“ segii' Werkelid Steinunni
Sigm'ðardóttur hafa kallað starfbróður
sinn, meðan Einar Már Guðmundsson
hafi lýst honum sem meistara í að vera
annars vegar flókinn höfundur, en hins
vegar skrifa svo að allir geti lesið hann -
og það geri líka allir á Islandi. Um Lax-
ness hafi Arthur Lundkvist skrifað 1948
að persónulýsingar hans minni mest á
klassísku rússnesku höfundana, séu
samsettar, ekki lausar við að vera analý-
tískar og auk þess óúti'eiknanlegar og
sögur hans líktust sögum Hamsun sagði
Lundkvist, sem gjaman vildi að landar
hans kynntust Laxness.
Það gerðu þeir síðan 1955, þegar
Laxness fékk Nóbelsverðlaunin ári á
eftir Hemingway og þá fyrir miklu
verkin frá árunum á undan. Werkelid
minnh’ á að Laxness hafi gengið á hólm
við landsmenn sína og það hafi ekki síst
verið tæpitungulaus gagnrýni í garð
landa hans sem hafi áunnið honum
stöðu ofai' forsetanum. „Sem rithöfund-
ur varð hann lifandi minnismerki, en
einnig lifandi þjóðarsamviska í órofnum
viðræðum við lesendur. Og hann var
líka lesinn, langt handan hafsins. Bæk-
ur hans hafa verið þýddar á um fimmtíu
tungumál."
Werkelid rekur feril Laxness, sem í
fyrstu hafi markast af trú. „Laxness
kastaði þó fljótt trúnni líkt og hann átti
síðar eftir að kasta öðrum ástríðum, til
dæmis pólitískum stefnum á vinstri-
vængnum. Andlegri vídd og athygli
sinni sleppti hann aldrei. Það var sá
hornsteinn, sem eitt mesta höfundar-
verk aldai'innai' byggðist á: hæfileikinn
til að gera einstaklinginn verðmætan og
sýnilegan á bakgranni samhengis í ætt
við völundai'hús."
í minningargrein Ritzau-fréttastof-
unnai', sem birtist í Aktuelt og
Kristeligt Dagblad segir í fyrirsögninni
að Laxness hafi verið bókmenntarödd
íslands erlendis, verk hans spannað vítt
svið og markast af baráttu hins veika til
að komast af og gera miskunnarlausan
heim manneskjulegri. Ferill Laxness er
rakinn og stjórnmálaáhuginn, þar sem
Laxness hafí verið „aðdáandi kommún-
ismans og Sovétríkjanna, þai' til her-
menn Varsjárbandalagsins réðust inn í
Ungverjaland". Þá hafi hann snúið baki
við kommúnismanum og seinna sagt að
villt hefði verið um fyrir heilli kynslóð,
því hún hafi ekki fengið að vita um
hvemig í raun hafi verið umhorfs hand-
an við járnteppið. Síðar hafi hann misst
áhuga á öllum stefnuskrám, en aðeins
sagst hafa áhuga á staðreyndum. Nób-
elsverðlaunin hafi hann fengið sem
staðfestingu á stöðu sinni í norrænum
og evrópskum bókmenntum.
I sænska blaðinu „Expressen" var
andláts Laxness getið með lítilli klausu,
þar sem bent var á að aldrei hefði nokk-
ur höfundur lifað jafn lengi eftir að hann
hefði fengið Nóbelsverðlaunin, heil 43
ár, eða jafnlengi og Albert Camus lifði,
næsti verðlaunaþegi á efth- Laxness.