Morgunblaðið - 19.04.1998, Side 26

26 SUNNUDAGUR 19. APRÍL 1998
MORGUNBLAÐIÐ
BÓKASÖFNIN í LANDINU
Morgunblaðið/Ásdís
Snælduóð
o g geislavirk
- EN GAMALDAGS INNI VIÐ BEINIÐ
SNIÐUG þessi bókasöfn.
Þangað er hægt að skreppa,
velja sér þykka bók, fá hana
lánaða og skoða heima í
heilan mánuð. Urvalið er mikið og
aðgangseyrir nemur aðeins einni
bíóferð. Nema, að á bókasafnið má
koma aftur og aftur og aftur ...
Dýrt að lesa hratt
Flestir hafa einhvern tíma heim-
sótt bókasafnið í sínu héraði eða
hverfi til að leita upplýsinga eða af-
þreyingar. Kannski er safnið svona:
Ungur drengur tekur þrjár bækur
um Jóa og félaga og skilar fjórum
lesnum í leiðinni. Menntaskólastúlka
leitar að mannkynssögubókum um
síðari heimsstyrjöldina. Eldri maður
fær að láni nýjustu ævisögumar úr
jólabókaflóðinu og dóttir hans fylgir
barni sínu í teiknimyndasöguhilluna.
Viðutan lánþegi stendur við borðið
og borgar dálitla sekt.
Þetta er hin hefðbundna mynd af
traustu bókasafni þar sem allir
finna eitthvað við hæfi. Hver gestur
á sitt spjald sem kostar 600-1000
krónur og gildir í eitt ár. Til
skamms tíma entust spjöldin eftir
því hvað lánþeginn var iðinn við að
taka bækur að láni - þeir dugleg-
ustu kláruðu spjöldin fljótt og
þurftu því stöðugt að kaupa ný, en
með tilkomu tölvuskráninga sitja
allir við sama borð. Sektarupphæðir
hafa lítið breyst. Algengt er að söfn
rukki 5 krónur fyrir hvem dag sem
h'ður fram yfir skiladag hverrar
bókar en lánstími er að jafnaði einn
mánuður. Hægt er að panta bækur
sem era í útláni og hringja þá safn-
verðir í þann sem bíður um leið og
bókin kemur inn. í desember og
janúar er algengt að langir biðlistar
myndist um vinsælar jólabækur en
nýjar bækur eru oft aðeins veittar
að láni í eina til tvær vikur.
Bókasöfn em vænn kostur fyrir
þá sem hafa meiri áhuga á að lesa
bækur en eignast þær. Sumir sjá í
safnanotkun gífurlegan spamað og
hafa ætíð á takteinum samanlagt
verðmæti þeirra bóka sem þeir hafa
fengið að láni fyrir slikk. Slíkir
reiknimeistarar passa vel upp á að
skila í tíma til að láta ekki hanka sig
á sektum.
Popp og kvikmyndir
Þróun upplýsingatækni veldur því
að hefðbundin ásýnd íslenskra bóka-
safna er ört að breytast. í kjölfarið
breytist hegðunarmynstur safn-
gesta; gamalgrónum gestum bjóðast
fleiri valkostir og í hópinn bætast ný-
ir einstaklingar með nýjar þarfir.
Bókasafn Kópavogs er eitt þeirra
safna sem lánar út geislaplötur og
myndbandsspólur og vekur sú þjón-
usta áhuga margra. Grúskari getur
fengið fræðslumyndband í eina viku
fyrir 200 krónur á meðan annar
gestur kýs Chaplin-mynd sem lánuð
er í tvo daga. Geisladiska má hafa í
hálfan mánuð gegn 150 krónu
gjaldi. Að sögn Lilju Ólafsdóttur,
bókasafnsfræðings hjá Bókasafni
Kópavogs, er æskulýðurinn dugleg-
astur að leigja geisladiskana.
„Barnaefni er langvinsælast hjá
okkur, þar á eftir er popptónlist að
hætti unglinga og svo er kvik-
myndatónlist nokkuð eftirsótt."
Lilja segir gesti safnsins taka
ágætlega við sér þegar nýir mögu-
leikar í útlánum bjóðast. „Þó þykj-
ast sumir ekki vita annað en við sé-
um eingöngu með skáldsögur. Við
bendum á að fræðsluefni fer sífellt
vaxandi í hillum safnsins, til dæmis
erum við um þessar mundir að
panta fjölda fræðslurita um handa-
vinnu og myndlist."
Lilja segir konur og böm að 16
ára aldri vera helstu gestina en allir
séu vissulega velkomnir að kynna
sér úrval safnsins.
Náungafróðleikur
Amtsbókasafnið á Akureyri á
kirkjubækur og manntöl af öllu
landinu, allt frá 18. öld, sem hægt er
að skoða á örfílmum eða prenti.
Þannig má rekja ættir fólks og upp-
runa, finna fæðingar- og dánardæg-
ur, auk þess sem kirkjubækur em
skemmtilegar heimildir um nafn-
giftir í tímans rás. Amtsbókasafnið
hefur heimild til útgáfu fæðingar-
vottorða úr kirkjubókum safnsins
og er sú þjónusta ókeypis. Bæjar-
og héraðsbókasafnið á ísafirði býð-
ur einnig aðgang að manntölum og
öðram ættfræðigögnum sem varð-
veitt era í skjalasafni.
Eins og gefur að skilja eru kirkju-
bækur ekki lánaðar út af söfnum og
það sama á við um sitthvað annað úr
kosti almenningsbókasafna. Orða-
bækur, ýmsar handbækur og tímarit
era að jafnaði einungis tO láns á
lestrarsal þar sem fólk getur flett að
vild og ljósritað ef vill. Margmiðlun-
ardiskar, CD-ROM diskar, era flest-
ir aðeins til afnota í tölvum safnanna
en þar má komast í svalandi upplýs-
ingalindir. Cinemania er til dæmis
gagnabanki um bíómyndir í tölvu
Bókasafns Kópavogs og alfræðiorða-
bækur era víða til á geisladiskum.
Hinn nafntogaði veraldarvefur er
opinn á mörgum bókasöfnum. Þar
er að finna allt milli himins og jarð-
ar, meðal annars ættfræðibanka,
bókabúðir, háskóla og heimasíður
stjórnmálamanna. Víðast hvar þarf
að panta aðgang að þeim tölvum
bókasafnanna sem tengdar era net-
inu og má þá geysast um vefinn í
allt að klukkutíma í senn.
Óskasögur sjúklinga
Bókasöfn nýtast ekki aðeins þeim
sem lesa ritað mál. Útgáfa hljóð-
bóka fer sívaxandi hérlendis og
mörg almenningsbókasöfn lána þær
út. Slík þjónusta var í upphafi hugs-
uð fyrir blinda og sjónskerta, aldr-
aða og fólk með lestrarörðugleika,
en nú eru mun fleiri farnir að nýta
sér kosti hljóðbókanna. Bæjar- og
héraðsbókasafnið á Akranesi á dá-
lítinn lager af snældum en býður að
auki upp á úrval hljóðbóka frá
Blindrabókasafni íslands. Gestir
biðja um allt frá íslendingasögum
til nýrra skáldsagna og ævisögur
eru einnig vinsælar. Venjuleg skáld-
saga tekur 4-6 klukkustundir í
flutningi en mikil ritverk geta enst
hlustendum svo dögum skiptir.
Safnið á Akranesi er í hópi safna
sem bjóða börnum til samveru-
stunda með upplestri og kynna
þeim þannig heim bókarinnar.
Heimsendingarþjónusta tíðkast
víða ef lestrarhestar eiga ekki heim-
angengt á safnið sitt vegna veikinda
eða fötlunar. í Reykjavík era einnig
á ferð bókabflar sem stoppa á 40
stöðum nálægt skólum og stofnun-
um eða þar sem langt er í næsta úti-
bú Borgarbókasafns. Bókasafn Suð-
ur-Þingeyjarsýslu á Húsavík veitir
sveitaheimilum svonefnda farþjón-
ustu, og era þá bókapakkar sendir á
bæi með reglulegu millibili. Af svip-
uðum meiði eru útlán til skipa en
fyrir þá þjónustu bókasafnsins á
Húsavík greiðir útgerðin 15 þúsund
króna árgjald fyrir hvert skip.
Heimshornabókmenntir
„Það eru áreiðanlega fáir sem
lesa eins góðar bækur og sjómenn,"
Alhliða
upplýsinga-
miðstöðvar
Almenningsbókasöfn á ís-
landi eru hátt í tvö hund-
ruð talsins. Hlutverk
þein-a er að veita börnum
og fullorðnum greiðan aðgang að
fjölbreyttum bókakosti en þar með
er ekki öll sagan sögð. Bókasöfn
verða í framtíðinni alhliða upplýs-
ingamiðstöðvar. Þau eiga að
tryggja aðgang að upplýsingum á
tölvutæku formi og veita viðskipta-
vinum leiðsögn í nýjustu tækni við
leit og notkun upplýsinga. Þessi
markmið birtast í „Framtíðarsýn
rfldsstjórnar Islands um upplýs-
ingasamfélagið" sem kom út fyrir
tveimur árum. í stefnunni felast
hugmyndir um hvernig efla skuli
ísland sem upplýsingasamfélag.
Hversu mikilvæg telur þú
almenningsbókasöfn
vera?
Mjög
0,3%, alls ekki mikilvæg
Notar þú bókasöfn
reglulega?
Hlutfall Reykvíkinga
(12-75 ára) sem hafa nýtt sér
þjónustu Borgarbókasafns
á síðustu 12 mánuðum
Notendur Borgar-
bókasafns eftir aldri
| 27,8%
67-75 ára
51-66 ára
36-50 ára
28-35 ára
21-27 ára
16-20 ára
12-15 ára
30,0%
146,9%
51,0%
I
tc
€
160,9% |
168,7
168,2
Um tvöhundruð manns, sem tengj-
ast flestum gi-einum þjóðfélagsins,
mótuðu stefnuna. I lögum um al-
menningsbókasöfn frá 1997 er
henni fylgt eftir. Þar er lögð
áhersla á fleiri miðlunargögn en
bækur, t.d. tölvubúnað og upplýs-
ingar á tölvutæku formi.
Eins og stendur eru fá bókasöfn
tölvuvædd. Tölvupóstur er einung-
is hjá tuttugu og þremur söfnum,
heimasíða og veffang hjá sjö og
safnkostur er tölvuskráður hjá
þrjátíu og einu safni. Þessar tölur
eru frá 1996 þar sem síðasta árs-
skýrsla liggur ekki fyrir. Þótt ein-
hverjar breytingar hafi orðið á síð-
asta ári má sjá að enn er mjög
langt í land. í lögum um almenn-
ingsbókasöfn er bráðabirgðaá-
kvæði sem ætlað er að flýta fyrir
tölvuvæðingu safna. Þar segir að
næstu fjögur ár skuli úthlutað að
minnsta kosti fjórum milljónum ár
hvert í styrki til almenningsbóka-
safna. Þeim verði varið til að
segir Elín Magnfreðsdóttir, bóka-
vörður á Isafirði, en Bæjar- og hér-
aðsbókasafnið þar býður einnig upp
á skipaþjónustu. „Þeir lesa ævisög-
ur, ættfræði og vandaðar skáldsög-
ur - „ekkert rusl“ eins og þeir orða
það sjálfir. Hins vegar eru þeir
minna fyrir ástarsögurnar."
Elín hefur starfað á safninu í 25
ár og kveður ganga vel að halda í
við nýjungar í upplýsingatækni.
Skráningar eru komnar á tölvutækt
form en gömlu spjaldskrárnar era
þó enn til.
Á safninu bjóðast gestum tölvu-
leikir til notkunar á staðnum, og
sjálfir eru bókaverðimir í tölvusam-
bandi við önnur söfn innan lands og
utan. „Við sjáum um millisafnalán
sunnan úr Reykjavík og víðar að.
Frá bókasafninu í Silkeborg í Dan-
mörku höfum við til að mynda feng-
ið bækur á pólsku, serbó-króatísku
og fleiri tungumálum sem að gagni
koma fyrir hina mörgu íbúa ísa-
fjarðar sem eru af erlendum upp-
runa.“
Elín segir viðskiptavini safnsins
upp til hópa þakkláta fyrir þjónust-
una en nefnir sérstaklega hinn
dygga lesendahóp á dvalarheimilinu
Hlíf. „Það vill svo til að ég sé sjálf
um að færa eldri borgurunum bæk-
urnar sínar og þeir taka mér alltaf
jafnljúflega. Þetta er gott fólk sem
gaman er að þjóna,“ segir Elín.
Safnkostur bókasafnsins á Isa-
firði er stór, enda var það til
skamms tíma prentskilasafn. í því
hugtaki felst að safn er skyldað til
að eiga eintak af öllum ritum sem
gefin eru út á almennum markaði á
Islandi. í dag starfa Landsbókasafn
íslands, Háskólabókasafn og Amts-
bókasafnið á Akureyri eftir lögum
um skylduskil safna.
Hvort sem menn þurfa að leita
heimilda vegna starfa, náms eða til
afþreyingar eru almenningsbóka-
söfn góður kostur. Þau bjóða upp-
lýsingaþjónustu um símalínur og yf-
ir afgreiðsluborð og vísa jöfnum
höndum í prent, hljóð og myndir á
nútímavísu. Til þess að rata um
frumskóg bókasafna er þjóðráð að
snúa sér til safnvarða sem beita nýj-
ustu leitartækni og eigin langtíma-
minni eftir atvikum.