Morgunblaðið - 08.10.1998, Blaðsíða 31

MORGUNB LAÐIÐ
LISTIR
FIMMTUDAGUR 8. OKTÓBER 1998 31
Strandhögg
íslenskra
bókmennta
✓
Islenskar bókmenntir, fornar og nýjar, eru
lagstar í víking með stuðning Bókmennta-
kynningarsjóðs og íslenskra útgefenda að
bakhjarli. Undanfarin þrjú ár hefur ísland
einnig notið góðs af Ariane, bókmennta-
áætlun Evrópusambandsins. Hávar Sigur-
jónsson leit yfír sviðið.
Morgunblaðið/Golli
ÞYÐINGUM íslenskra bókmennta á erlendar tungur fjölgar jafnt og þétt.
UM NÆSTU áramót verð-
ur opnuð skrifstofa á veg-
um Bókmenntakynninga-
sjóðs og hefur mennta-
málaráðuneytið tekið á leigu hús-
næði að Hallveigarstöðum við Tún-
götu í þessum tilgangi. I fyrirliggj-
andi fjárlagafrumvarpi er gert ráð
fyrir nær tvöföldun fjárveitingar til
Bókmenntakynningarsjóðs á næsta
ári til að mæta því aukna rekstrar-
og þjónustustarfí sem þessi tilhög-
un mun hafa í för með sér. Núver-
andi stjórn sjóðsins skipa þau
Jónína Michaelsdóttir formaður,
Sigrún Valbergsdóttir og Ingólfur
Margeirsson.
Bókmenntakynningarstofa
Hagsmunaaðilar hafa undanfarin
ár lagt fast að hinu opinbera að
setja á stofn bókmenntakynningar-
stofu, skrifstofu sem hefði það hlut-
verk að kynna íslenskar bókmenntir
á erlendri gnmd. Einn viðmælandi
taldi reyndar hið mjög svo íslenska
heiti „Bókmenntakynningarstofa"
fela í sér svo mikla kyn'stöðu að
ófært væri að nota það. „Slík skrif-
stofa þarf að vera lifandi kvika og
teygja þræði sína sem víðast. Menn-
ingin er að verða miklu meira afl en
hún hefur verið enda er hún orðin
miklu sýnilegi'i en áðm\“
Ekki hefur verið áhugi í mennta-
málaráðuneytinu íyrh’ því að setja
upp nýja ríkisrekna menningarstofn-
un og hefur afstaða menntamálaráð-
herra verið mjög skýr hvað þetta
varðar. Er að sögn verið að koma
fyrst og fremst til móts við óskir for-
manns Bókmenntakynningarsjóðs
um vinnuaðstöðu, sem hefur til þessa
sinnt öllum erindum sjóðsins heima
hjá sér og hafa þau umsvif farið mjög
vaxandi undanfarin ár. Virðast er-
lendir aðilar og hagsmunaaðilar í
greininni gera þá kröfu til stjómar
sjóðsins að hún sinni eins konar um-
boðsski-ifstofuhlutverki og hafi milli-
göngu um sendingar á bókmennta-
verkum til erlendra aðila, útbúi
kynningar á einstökum höfundum
eða verkum og aðgangur að slíki-i
þjónustu sé til staðar daglega. Er
þetta langt umfram það hlutverk
sem stjóm Bókmenntakynningar-
sjóðs hefrn’ talið sig eiga að gegna, en
hún hefur lengst af starfað eins og
hver önnur nefnd, sem úthlutar þýð-
ingarstyrkjum l-2svar á ári. „Þrátt
fyrir dugnað formannsins hefur ekki
verið neinn staður sem ei’lendii1 aðil-
ai" hafa getað snúið sér til og þessi
ráðstöfun leysir sannarlega brýnan
vanda,“ segir Halldór Guðmundsson
útgáfustjóri Máls og menningar.
Reynsluverkefni
Flestir hafa gert sér grein fyrir að
breytinga væri þörf og er nú verið að
koma til móts við þær hugmyndir að
nokkra leyti með útvegun sérstakrar
skrifstofú fyrir stjóm og formann
sjóðsins. Þetta er hugsað sem eins
konar reynsluverkefni til 1-2 ára og
verður ekki farið út í annars konar
breytingar á fyrirkomulagi við rekst-
ur sjóðsins, ætlunin er að sjá hvort
eigið húsnæði ásamt aðstöðu skilar
þeim árangri að nægi.
Halldór Guðmundsson segir að Bók-
menntakynningarsjóður geti gert
heilmikið fyrir tiltölulega litla pen-
inga. „Það er merkilegt með stóru
erlendu forlögin að stundum er
hægt að sannfæra þau um að taka
íslenska bók til útgáfu ef þýðingar-
styrkur stendur til boða.“ Þýðingar-
styrkur er ekki há upphæð, 150-200
þúsund þegar best lætur, oft minna.
Sjóðurinn hefur haft til ráðstöf-
unar 3 milljónir króna á ári undan-
farin ár en að auki hefur mennta-
málaráðuneytið veitt einstaklingum
ferðastyrki til að sækja ráðstefnur
og bókakynningar erlendis. Til fróð-
leiks má líta yfir hvernig styrkir
hafa skipst síðustu þrjú ár. Ekki er
gerður greinarmunur á þýðingar-
styrk og kynningarstyrk í þessari
upgtalningu.
Ái’ið 1995 voru styrkir 31 og
skiptust þannig: 3 bókmenntakynn-
ingar, 7 leikrit, 6 barna-og ung-
lingabækur,l ferða/ævintýrabók, 14
skáldsögur. Árið 1996 voru veittir
27 styrkir sem skiptust þannig: 2
bókmenntakynningar, 2 leikrit, 5
barna-og unglingabækur, 16 skáld-
sögur,l ævisaga. Árið 1997 voru
veittir 38 styrkir og skiptust
þannig: 6 bókmenntakynningar, 5
barna-og unglingabækur, 6 leikrit,
17 skáldsögur, 1 ævisaga. Að sögn
Jónínu Michaelsdóttur hafa stjórnir
sjóðsins hver af annarri sett sér þá
vinnureglu að styrkja einkum síðari
tíma fagurbókmenntir, auk kynn-
inga af ýmsu tagi. til viðbótar við
hefðbundna þýðingarstyrki hefur
sjóðurinn veitt styrki til að þýða
kynningarefni úr skáldverkum.
Á fjárlögum næsta árs er gert ráð
fýrir að fjárveiting til sjóðsins verði
alls 5,5 milljónir króna og er gert
ráð fyrir að hluti þess fari til aukins
rekstrarkostnaðar en þó má ætla að
nokkuð meira verði til ráðstöfunar í
verkefnum sjóðsins. Til þessa hefur
fjárveiting sjóðsins ekki nægt til
annars en þess sem talið er allra
nauðsynlegast á sviði þýðinga og
kynninga. Hvort það breytist við
hækkaða fjái’veitingu og bætta að-
stöðu á eftir að koma í ljós.
Stjórn sjóðsins hefur jafnframt
lagt fram tillögur um breytingar á
úthlutunarreglum sínum, þannig að
nú verði aðeins úthlutað einu sinni á
ári og þýðingarstyrkir ekki greiddir
íyrr en þýðingin hefur verið gefin
út.
Kynning
og markaðir
Stærstu íslensku forlögin gegna
hlutverki umboðsaðila fyrir höfunda
sína erlendis og eiga þannig beinna
hagsmuna að gæta við að höfundar
þeirra séu gefnir út sem víðast. Mál
og menning og Vaka-Helgafell era
góð dæmi um forlög sem sinna höf-
undum sínum á þennan hátt. Höf-
undar sem ekki eru á vegum
stærstu forlaganna eru verr settir
hvað þetta varðar og þurfa þá að
reiða sig alfarið á þjónustu skrif-
stofu á borð við Bókmenntakynn-
ingarsjóð til að koma sér og verkum
sínum á framfæri erlendis. Jónína
Michaelsdóttir segir að meðal fram-
tíðarverkefna bókmenntakynning-
arsjóðs sé að búa til eins konar er-
lent menningarlandakort og geta
þannig beint fólki í réttar rásir.
Skrifstofa sjóðsins yrði þannig að
upplýsingamiðstöð um bókastefnur,
útgefendur, þýðendur o.fl.
„Fyrir 10-15 áram var lítið sem
ekkert gefið út af íslenskum skáld-
sögum erlendis fyrir utan bækur
Halldórs Laxness. Nú eru í Þýska-
landi einu gefnar út 4-5 íslenskar
skáldsögur á ári. Stærð forlagsins
skiptir meginmáli uppá hversu
mikla dreifingu bækurnar fá,“ segir
Halldór Guðmundsson sem staddur
var á alþjóðlegu Bókamessunni í
Frankfurt í Þýskalandi þegar rætt
var við hann. Áð sögn Halldórs hafa
bækur þeirra Einars Más Guð-
mundssonar og Einars Kárasonar
komið út í nokkuð stórum upplögum
í Þýskalandi að undanförnu hjá
Hanser forlaginu og útgáfu-og fjöl-
miðlarisinn Bertelsmann. hafi keypt
kiljurétt að bókum þeirra. Þýska-
land er stærsti og mikilvægasti
markaðurinn í dag að mati Hall-
dórs, en markaður fyrir íslenskar
skáldsögur er einnig að opnast í
Frakklandi og á Ítalíu þar sem
Englar alheimsins er t.d.nýkomin
út. Á Spáni eru einnig að opnast ný-
ir möguleikar og þar hafa að undan-
förnu komið út íslenskar bækur í
nýjum þýðingum. í Skandinavíu
hefur markaður fyrir Islenskar
skáldsögur verið nokkuð jafn und-
anfarin ár. Islenskar skáldsögur eru
einnig í auknum mæli gefnar út í
Mið- og Austur-Evrópu, í Bretlandi
hefur að undanförnu verið gefin út
„STYRKJAKERFI Evrópusam-
bandsins er kapítuli út af fyrir sig,“
er gjarnan viðkvæðið þegar spurt er
um það gríðarlega ski’ifstofuveldi
sem blásið hefur út í Brussel á und-
anfórnum árum. Þeir eru gulls ígildi
sem þekkja inn á allt smáaletrið og
nálaraugun sem þar eru til staðar og
sumir halda því blákalt fram að
flóknar umsóknarreglur séu beinlín-
is til þess gerðar að fækka umsókn-
um niður í viðráðanlegan fjölda. Vit-
að er að ef minnsti formgalli finnst á
umsókn er henni ekki frekar sinnt
heldur endursend eða fleygt með það
sama. Á hinn bóginn eru miklir fjár-
munir í boði fyrir þá sem sleppa inn
fyrir varnargarða skriffinnskunnar
og því sjálfsagt að læra á kerfið og
nýta sér það til hins ýtrasta. Þar
hafa kvikmyndagerðarmenn gengið
á undan með góðu fordæmi og er það
fyrir þeirra atbeina sem Medía-upp-
lýsingaþjónustan var sett upp, en
hún er staðsett á Hallveigarstöðum, í
sama húsi og Bókmenntakynningar-
sjóður mun fá inni um áramót.
Medía-upplýsingaþjónustan er
sjálfseignarstofnun, en að henni
standa m.a. kvikmyndasjóður og
hver íslenska skáldsagan á fætur
annam og vakið nokkra athygli.
Fjöldi þeirra íslensku höfunda sem
erlendir útgefendur sýna áhuga er
einnig sífellt að aukast og era þeir
hiklaust vel á þriðja tuginn sem
gefnir eru út reglulega í erlendum
þýðingum. Ameríku og Asíumark-
aðir era enn sem komið er ónumið
land að mestu þó á því séu undan-
tekningar. Englar Álheimsins sem
er óumdeilanlega víðförlasta ís-
lenska skáldsagan á seinni áram og
hefur útgáfurétturinn verið seldur
til 13 landa, hefur t.d. verið gefin út
Bandaríkjunum og fengið góðar við-
tökur gagmýnenda.
Halldór nefnir tvær ástæður til
skýringar á aukinni útgáfu á ís-
lenskum skáldsögum í erlendum
þýðingum. „Á undanförnum áram
hafa verið skrifaðar góðar skáidsög-
ur sem eru útflutningshæfar. Það
henta ekki allar bækur til útflutn-
ings þó góðar séu. Hins vegar hefur
meira verið gert í því að koma verk-
um á framfæri erlendis. Hjá Máli og
menningu höfum við t.d. lagt mjög
aukna áherslu á þennan þátt.“
Rækt við þýðendur
Ekki má gleyma því mikilvæg-
asta af öllu í þessu samhengi og það
era þýðendurnir sjálfir, en ekki
verður nógsamlega undirstrikað
hversu nauðsynlegt er að halda
góðu sambandi við þýðendur er-
lendis sem hafa misjafnlega góðan
aðgang að upplýsingum um hvað
hæst ber í íslenskum bókmenntum.
Nýafstaðið þýðendaþing á vegum
Stofnunar Sigurðar Nordal og Bók-
menntamálaráðuneytið og er þar
hægt að fá ýmiss konar aðstoð og
upplýsingar um styi’kjakerfi Evr~
ópusambandsins. Þar fást öll um-
sóknargögn og jafnframt ráðgjöf um
hvemig eigi að fylla umsóknirnar út,
en þær geta verið upp á nokki-a tugi
blaðsíðna. Sjóðir og menningaráætl-
anm Evrópusambandsins (Ka-
leidoscope, Raphael, Ariane) veita
styrki til menningarstarfsemi af
ýmsum toga, m.a. þýðinga og útgáfu
bókmenntaverka af ýmsu tagi, og
þótt reglurnar séu oft býsna strang-
ar og útheimti samvinnu nokkurra
landa til að hljóta náð fyrir augum
úthlutunarnefnda, þá eru einnig til
ýmsar undantekningar frá þeim
reglum, einkum er snerta fámenn
lönd og lítil málsvæði. Það er einkum
í krafti slíki-a undantekningarreglna
sem Island á góða möguleika á að
nýta sér sjóðakerfi Ewópusam-
bandsins.
Af þeim áætlunum sem nefndar
voru hér að framan er bókmenntaá-
ætlunin Ariane sú sem mestu máli
skiptir í því samhengi sem hér um
ræðir. Ariane var sett á laggirnar
sem tilraunaverkefni 1996 og hafa
menntakynningarsjóðs var til mik-
illar fyrirmyndar og vora erlendu
gestirnir/þýðendurnir á einu máli
um gagnsemi þess. Viðmælendur
benda á að hægt sé að stórauka
starfsvið Bókmenntakynningar-
sjóðs með fremur litlum tilkostnaði,
með því að setja upp dreifingarkerfi
upplýsinga til þýðenda erlendis,
bæði á Netinu og einnig með póst-
þjónustu. Þær upplýsingar sem um
ræðir eru fyrst og fremst umfjöllun
íslenskra fjölmiðla um bókmenntir,
einnig annað tilfallandi kynningar-
efni. Á vegum Rithöfundasam-
bandsins er nú unnið að uppsetn-
ingu heimasíðu með ítarlegum
gagnabanka um verk og störf sem
flestra félaga í sambandinu. Tak-
markið er auðvitað að þar séu upp-
lýsingar um alla félagana. Þetta
binda- margir miklar vönir við og
einstakir höfundar sem komið hafa
sér upp heimasíðu munu væntan-
lega geta tengst þessum gagna-
banka. Á sama hátt ætti Bók-
menntakynningasjóður með sína
væntanlegu heimasíðu (bok.is) að
tengjast heimasíðu Rithöfundasam-
bandsins svo að aðgangur á Netinu
að öllum tiltækum upplýsingum sé
sem mestur og auðveldastur. Sem
dæmi um hagræðið sem erlendir
þýðendur eða útgefendur munu
hafa af þessu er að á heimasíðu
Bókmenntakynningarsjóðs verður
ekki aðeins hægt að nálgast allar
upplýsingar um sjóðinn og þær
reglur sem hann starfar eftir heldur
einnig ná í umsóknareyðublað, fylla
það út og senda um hæl, allt á net-
inu og með lágmarks fyrirhöfn.
íslendingar verið með frá upphafi.
Áætlunin hefur þrjú meginmarkmið.
1. Að styi-kja þýðingar á bókmennt-
um, leikritum og fræðibókum. 2. Að
styi'kja kynningu á evrópskum bók-
menntum og verkefni sem ætlað er
að auka lestur í Evrópu. 3. Að auka
samvinnu fagfólks og miðlun upplýs-
inga þess á milli.
Fram til þessa hafa umtalsverðar
upphæðir úr sjóði þessarar áætlunar
runnið til Islands og verkefna
tengdra íslenskum bókmenntum og
nam samanlögð upphæðin fyrii' árin
1996-97 sjö og hálfri milljón króna.
Þetta er einni og hálfri milljón meira
en Bókmenntakynningarsjóður hafði
til ráðstöfunar á sama tímabili.
Ekki hefur enn verið tilkynnt um
úthlutun úr Ariane fyrir þetta ár. Þá
eru reyndar ótaldir þýðingarstyrkir
til erlendra útgefanda til útgáfu á ís-
lenskum bókmenntum. Munu nokkr-
ir slíkir styrkir hafa verið veittir. Er
óhætt að áætla að heildarapphæðin
sem runnið hefur frá Ariane-áætlun-
inni til íslenskra bókmennta erlendis
með einum eða öðrum hætti sé um
10 milljónir króna þau þrjú ár sem
áætlunin hefur verið í gangi.
Ariane-bókmenntaáætl-
unin skilar milljónum