Morgunblaðið - 23.01.1999, Blaðsíða 49

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 23. JANÚAR 1999 49
UIVIRÆÐAN
Rógburður, list og
tj áningarfrelsi
MIKILL er máttur
orðsins. Afl það, sem
fylgir hinu talaða og
ritaða orði, jafnast á
við fossaflið, sem
virkja má til almanna-
heilla ef vel er á haldið.
Tungan getur verið
boðberi hinna æðstu
sanninda og tjáð
dýpstu tilfinningar og
skynjanir. Hún er í
senn nauðsynlegt tæki
í venjubundnum sam-
skiptum manna og bit-
urt vopn til varnar því,
sem þeim er dýrmæt- Páll
ast. Sigurðsson
En því fylgir mikil
ábyrgð að vera talandi og skrif-
andi maður. Dæmin sanna, að orð-
ið má misnota - til tjóns fyrir aðra
menn, stundum óbætanlegs tjóns.
Ymsir falla fyrir þeirri freistingu
að nýta orðið til hefnda (réttmætr-
ar orðhefndar að þeirra eigin
mati) en einnig til þess að koma
lagi á einhvern samferðamann
sinn, sem liggur vel við höggi þá
stundina - og láta þá einu gilda
þótt hann hafí ekkert sér til sakar
unnið. Reynslan sýnir, að sumir
valda ekki orðinu, tungunni - þeir
um það og gera tillögur til Skipu-
lagsstofnunar. Einnig skal hún
fylgjast með að aðalskipulag sveit-
arfélaganna verði í samræmi við
samþykkt svæðaskipulag.
Fleiri stórmál sem varða útivi-
starfólk eru í deiglunni. Má þar
nefna endurskoðun náttúruvernd-
arlaga þar sem umferðar- og úti-
vistarrétturinn er skilgreindur.
Hann þarf að rýmka og færa aftur
til fyrra horfs en að honum hefur
verið þrengt í náttúruverndarlög-
um síðustu áratuga.
Verndun óbyggðra svæða á há-
lendinu og hvernig aðgangi að þeim
og umgengni um þau verður háttað,
með tilliti til náttúruverndarsjónar-
miða, þarf að ræða og fínna lausn á.
Endurskoðun laga um umhverf-
ismat kemur væntanlega til kasta
vorþingsins. Við það mat þarf að
taka meira tillit til sjónarmiða útivi-
starfólks og nýrra gilda við nýtingu
lands. Jafnframt mati á umhverfis-
áhrifum þarf að fara fram hag-
kvæmnismat. Ekki eingöngu á
framkvæmdinni sjálfri heldur að
tekið verði tillit til hagsmuna þeiiTa
sem nýta svæðið á annan hátt og
reynt að meta það í heild sinni.
Samkvæmt því sem að ofan er
sagt munu Samtök útivistarfólks
sækja fast að við hvers konar fram-
kvæmdir á miðhálendinu og öðrum
óbyggðum svæðum fari fram vand-
að umhverfismat samkvæmt lög-
um, þar sem tekið verði fullt tillit til
sjónarmiða útivistarfólks. Petta á
einnig við um íyrirhugaða Fljóts-
dalsvirkjun í Fljótsdal og Villinga-
nesvirkjun í Skagafirði, þar sem
þegar hefur verið veitt leyfi til
framkvæmda. Nauðsynlegt er að
þessar virkjann- fari í lögformlegt
umhverfismat samkvæmt núgild-
andi lögum. Síðan lögin sem heimil-
uðu þessar vh’kjanir voru sam-
þykkt á Alþingi árið 1981 hefur orð-
ið mikil og almenn viðhorfsbreyting
til verndunar náttúruverðmæta og
verðmæta sem felast í óbyggðum
svæðum. I röðum útivistarfólks er
gríðarleg andstaða gegn því að
náttúruperlum eins og Eyjabökk-
um og hluta af Þjórsárverum verði
sökkt undir miðlunarlón eins og
gert er ráð fyrir við framkvæmdir
við Fljótsdalsvirkjun og Norðlinga-
öldulón í Þjórsá. Nú þarf að virkja
mannshugann og leita annarra
leiða.
Greinarhöfundur er formaður Sam-
laka útivistarfélaga.
standa ekki undir
ábyrgðinni. Til eru
þeir - þótt til undan-
tekninga heyri - sem
fara um í mannheimi
og skilja eftir sig
ófagra slóð ályga og
annars óhroða. Al-
mennum borgurum,
sem verða fyrir barð-
inu á þessum snápum,
er oft um megn að
hreinsa upp saurindin
eftir þá, en verða þess
í stað að treysta því,
að grandvarir og dóm-
bærir menn kunni að
skilja á milli lyga og
sannleika - milli góðs
og ills.
Því miður er það eðli meiðyrða,
að þau geta tekið á sig vængi og
flogið vítt á meðal manna, enda er
mála sannast að löngum verði þeir
menn fundnir, er lætur jafnt að
henda á lofti og senda áfram ill-
mælgi frá öðrum sem það að koma
rógi af stað. Með rógburði er unnt
að eitra samfélagið og gera ver-
öldina óvistlega. Orðið er þó þeim
eiginleikum búið, að sé það mis-
notað og sent af stað í illum til-
gangi, getur það misst marks og
kann þess í stað að hitta fyrir
meiðandann sjálfan, með því eyð-
ingarafli sem öðrum var ætlað.
Sumir meiðyrðamenn leitast við
að klæða atlögur sínar að æru
Þjóðfélagsumræða
Allir, segir Páll Sig-
urðsson, skyldu gjalda
varhug við gróusögum.
manna í dulargervi listrænnar
tjáningar, færa jafnvel daunill af-
sprengi sín í dýrar sjaldhafnarflík-
ur. Með því misnota þeir þá hæfi-
leika, er þeim kunna að hafa verið
léðir, og koma óorði á listina - þá
góðu gjöf Skaparans og aflvaka
margs þess besta, sem notið verð-
ur. Þó mun mála sannast, að mikil-
hæfum listamönnum verði sjaldan
á að meiða menn, því að hjá þeim
fer að jafnaði saman dómgreind,
mannvit og smekkvísi ásamt færn-
inni og snilldinni. Það eru yfirleitt
slakir listamenn einir, sem spilla
verkum sínum með þessum hætti,
og ótvíræð dæmi í þá veru hafa
verið fremur fátíð hérlendis. Að
sjálfsögðu reynir hér stundum á
takmarkatilvik, m.a. þegar um
listrænt skop eða háðsádeilur er
að ræða.
Þá er það alkunna, að sumir
þeir, sem hér eiga hlut að máli,
kjósa að bera fyrir sig tjáningar-
frelsið, sem er meðal þeirra mann-
réttinda, er hæst ber í þjóðfélags-
umræðunni nú um stundir. Það er
með réttu talið til burðarvirkja
þess lýðræðis, sem við búum við
og ætlað er að efla almennan vel-
farnað borgaranna. En tjáningar-
frelsið á sér vitanlega eðlileg og
lögmælt takmörk, eins og öllum
ætti að vera mætavel kunnugt, því
að einkalíf manna og æra eru ekki
síður lögvernduð gæði, sem síst
má vanvirða í samfélagi, er vill
hafa drengskap, réttlæti og sann-
girni að leiðarljósi. Tjáningarfrels-
ið má aldrei hafa að yfirvarpi einu,
misnota það sem dularklæði mein-
gerðarmanna.
Skaðlegastar verða ærumeið-
ingarnar, í máli eða mynd, ef öfl-
ugir fjölmiðlar - víðlesin dagblöð,
hljóðvarp eða sjónvarp - eru not-
aðir til að flytja þær til fjölda
manna, jafnvel til meiri hluta
þjóðarinnar, á sama tíma. Þá fyrst
munar um vængjatökin! Af þess-
um sökum er ábyrgð þeirra
manna mikil, sem ráða fyrir fjöl-
miðlunum. Séu fjölmiðlar misnot-
aðir með þessum hætti eiga for-
svarsmenn þeirra, með réttu, að
bera sömu ábyrgð og upphafs-
menn meiðyrðanna.
Að lögum verða ætíð fundnir
þeir menn, sem ábyrgð bera á
birtu efni í fjölmiðlum. Samkvæmt
gildandi rétti eru það stundum
fremur forsjármenn hlutaðeigandi
fjölmiðla en sjálfir höfundar meið-
yrðanna, sem verða látnir bera
refsi- og bótaábyrgð, einkum þar
sem svo háttar til að höfundarnir
leitast við að skýla sér á bak við
nafnleynd, en stundum einnig
endranær.
Mun þyngra en lagaákvæðin ein
vegur þó hin siðferðislega hlið
þessara mála. A þeim vettvangi
verður oft ekki gert upp á milli
ábyrgðar upphafsmanns illmæla,
annars vegar, og flytjanda þeirra
eða stjórnenda fjölmiðils hins veg-
ar. Skyldi þess þá jafnframt
minnst, að siðferðislega ábyrgð
geta einstaklingar einir borið en
ekki stofnanir eða fyrirtæki!
Fullvel er vitað, að stundum
hefur meiðandi efni ekki verið birt'
af illgirni, þ.e. með þeim beina
ásetningi að skaða samborgarana,
heldur er fremur um að kenna
vangá eða þá skilningsleysi, sljó-
leika og fákunnáttu manna, sem
betur ættu að vita og geta. Hæfi-
leika- og drengskaparmönnum
getur einnig orðið á í messunni, en
þeir læra þá venjulega af þeim
mistökum. Gróft gáleysi í þessum
efnum verður þó að sjálfsögðu yf-
irleitt ekki réttlætt, þegar haft er
mið af þeirri alkunnu staðreynd,
hversu háskaleg tæki fjölmiðlarnir'
geta verið í höndum manna, sem
ekki kunna með að fara.
Allir skyldu gjalda varhuga við
gróusögum - staðlausum stöfum,
slefburði, sem gengur manna á
milli. Alkunna er, hversu auðvelt
er að koma af stað þess háttar
sögu. Til þess þarf ekki nema einn
gikk! Síst af öllu mega fjölmiðla-
menn skjóta fari undir þann
ósóma. Sem betur fer verða þess
konar vinnubrögð ekki talin til
einkenna á íslenskum fjölmiðlum
nú um stundir, þótt stöku slys hafi
vissulega orðið. Meðal hérlendra
fjölmiðlamanna má sannarlega
finna marga eflendur tjáningar-*.
frelsis - en um leið verði mann-
gildis og menningar - sem gegna
lykilhlutverki í samfélagi okkar. I
fjölmiðlaheimi grannþjóða okkar,
austan hafs og vestan, eru hins
vegar auðfundin mörg vítin, er
mættu verða íslendingum til varn-
aðar.
Höfundur er prófessor í lögfræði
við Háskóla Islands.
Guðný Guðbjörnsdóttir
Létt eftirmiðda^sstemmnin^ á Sólon íslandus
með frambjóðendum Kvennalistans
o$ öðru skemmtilegu fólki í da? kl. 14-17
sæti Kvennalistans
í prófkjöri Samfylkinyar
í Reykjavík
30. janúar
Guðný Guðbjörnsdótiir verður á
kosningaskrifstofu Kvennalistans
Pósthússtræti 7, 3. hæð
virka daga kl. 11-12 og 17-19.
Sími 552 6202 og 552 6204.
jafnrétti menntun mannsæmandi laun